Ünden bugüN

Bibi. Eldem, Köşkler ve Kasırlar, II, 345-354; Eldem, Türk Evi, II, 195-197.

M. BAHA TANMAN

HÜNKÂR İSKELESİ ANTLAŞMASI

Mısır'da hükümranlık kuran Kavalalı Mehmed Ali Paşa kuvvetlerinin Anadolu'ya girerek İstanbul'a ilerlemesi üzerine II. Mah-mud'un Rusya ile imzaladığı bir yardım antlaşmasıdır. İmza tarihi 26 Haziran 1833, onay tarihi ise 8 Temmuz 1833'tür. Osmanlı Devleti'nin en zayıf döneminde yapılan bu antlaşma Avrupa devletlerinin Doğu Akdeniz politikalarında da önemli bir köşe taşı olmuştur.

Hünkâr İskelesi Antlaşması'na giden yolda, Mısır üzerindeki emelleri için bir a-raç olarak kullanmak üzere Fransa'nın Kavalalı Mehmed Ali Paşa'yı desteklemesi önemli bir unsur olmuştur. Mehmed Ali, Mısır'da dinamik bir liderlik göstermiş ve köklü reformlarla olmasa da İstanbul'a oranla daha etkin idari ve askeri mekanizmalar kurmuştu. Rusya ise çökmekte olan Osmanlı Devleti'nin Mehmed Ali Paşa'nın eline geçerek yeni ve canlı bir idareye kavuşmasından korkarak etkili bir politika izlemeye başladı.

1833 başlarında Mehmed Ali Paşa'nın oğlu ibrahim Paşa komutasındaki ordu Kütahya'ya kadar gelmiş ve Bursa'yı tehdi-

de başlamıştı. II. Mahmud'un isteği üzerine 8 Şubat 1833'te 9 Rus savaş gemisi Bü-yükdere önlerine geldi ve 5.000 kadar Rus askeri Hünkâr iskelesi denilen noktada karaya çıktı. Çarın yaveri Kont Orlof da savunma ve yardım konulannda tam yetkili olarak istanbul'a geldi. Orlof a Batılı devletlerin müdahalesine yol açmayacak şekilde hareket etmesi için talimat verilmişti. Aynı günlerde Fransa da Elçi Russin'i istanbul'a göndererek Rus etkisini engellemekle görevlendirilmişti. Fransa bir yandan da Mehmed Ali Paşa'nın isteklerini ılımlılaş-tırarak bir uzlaşma yaratmak istediyse de bunu başaramadı. İlerleyen günlerde istanbul halkının Rus askerlerine tepkisi II. Mahmud üzerinde ayrı bir baskı unsuru o-luşturdu ve Suriye'yi Mısır'a bırakmaya razı oldu. Ancak mart ayında yapılan Kütahya görüşmelerinde İbrahim Paşa, Suriye' nin yanısıra Adana'nın da kendilerine bırakılmasını istedi. Bu arada bazı kaynaklara göre sayıları 12.000'i bulan Rus kuvvetleri istanbul Boğazı'nm Anadolu yakasında karaya çıktı. Ne var ki artan tepkiler karşısında Rusya, Mehmed Ali Paşa kuvvetleri Toroslar'ın ardına çekilir çekilmez askerlerini geri alacağını açıkladı, ingiltere de bu arada daha aktif bir tutum almaya başlamış, Ege ve Mısır sularına donanma yollamıştı. II. Mahmud 5 Mayıs 1833'te Adana'nın Mısır'a verilmesini kabul edince Mısır kuvvetleri hemen Toroslar'ın güneyine çekildiler. Ruslar da taahhütleri u-yarınca 9 Temmuz günü gemilerine binerek ülkelerine döndüler. Dış müdahaleler sayesinde II. Mahmud tahtını korumuştu. Tüm Avrupa rahat bir nefes almaya hazırlanırken bir gün önce onaylanmış bulunan Hünkâr İskelesi Antlaşması'nın aniden gün ışığına çıkması yeni bir heyecan ve endişe dalgası yarattı. Rusya yardımına karşılık olarak Boğazlar'da çok avantajlı bir konum elde etmişti. İngiltere'nin tepkisi o kadar büyük oldu ki hemen Fransa' ya bir teklifte bulunarak Karadenizle çıkıp Sivastopol'a baskın yapmayı ve Rus donanmasını yakmayı önerdi.

Hünkâr İskelesi Antlaşması'na göre Osmanlı Devleti ve Rusya saldırıya uğramaları halinde birbirlerini koruyacaklar, güvenlik konulannda danışma ve yardımlaşma içinde olacaklardı. Kuşku yok ki, 1833 yılının koşullan içerisinde bu maddeler Rusya'nın Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzunun artmasından başka bir anlam taşımıyordu. Ancak antlaşmanın esas maddesi Boğazlar'ın Rusya lehine kapatılması idi. Rusya'nın yardım istemesi halinde Çanakkale Boğazı üçüncü devletlerin gemilerine kapatılacaktı. Öte yandan Rusya' nın Akdeniz'e çıkabilmesi, yani istediği zaman savaş gemilerini yollayabilmesi meselesi tartışmalıydı. Gerek Boğazlarla ilgili madde, gerekse Osmanlı Devleti üzerinde artan Rus nüfuzu ingiltere'yi telaşa düşürdü. Bu ülke için 1833'ten itibaren Ortadoğu ve Akdeniz'de en büyük tehdit Fransa yerine Rusya oldu.

Hünkâr iskelesi Antlaşması'nın en ö-nemli sonucu İngiltere'nin Hindistan yolunu Rusya'ya karşı korumak için Osmanlı