Ünden bugüN

İDADİLER

"idadiye", "mekteb-i idadiye" de denmiştir, ilki, 19 Aralık 1873'te istanbul'da "Mülki idadi" adıyla açılan, yüksekokullara öğrenci hazırlayan lise eşiti okullardı, istanbul idadileri, statüleri ve öğrenim süreleri bakımından vilayet ve sancak idadilerinden daha ileri düzeydeydi. Bu okullar, amaç ve programlarına göre "harbiye idadisi", "mekteb-i idadi-i umumi", "tıbbiye idadisi", "mülkiye idadisi" vb adlarla tanınıyordu.

Sözcük anlamı "hazırlık okulu" olan i-dadi deyimi, istanbul'da ilk kez 1838'de, rüştiyelere(-0 öğrenci hazırlayan sıbyan mektepleri için kullanıldı. 1845-1846'da da Mekteb-i Harbiye'ye öğrenci hazırlamak üzere Maçka'da Mekteb-i Fünun-ı idadiye, Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne'nin hazırlık kademesi olmak üzere de Çengelköy Kışlası'nda Mekteb-i Idadi-i Tıbbi a-çıldı. 1849'da ise yeni açılan Valide Mek-tebi(-») için aynı semtteki "Yeşil Mek-teb"e idadi adı verildi.

1869'da, Maarif-i Umumiye Nizamna-mesi'nin 33-41. maddeleri ile istanbul'da ve taşrada açılacak idadilerin öğrenim süreleri, ders programlan belirlendi. Nizamname, idadileri, rüştiye üstü ve Darülfii-nun'a, Sultani'ye, âli mekteplere öğrenci hazırlayan okullar olarak tanımlıyordu. Bu tüzüğün öngördüğü ilk idadi ancak 19 Aralık 1873'te Mülki idadi adıyla Valide Mektebi'nin yerine açılabildi. Bu kurum, istanbul'da ve Türkiye'de ilk resmi-sivil lise sayılır. Darülmaarif idadisi de denen o-kulda 1874-1875'te 101, bu yıl açılan Fey-ziye Idadisi'nde 110, Beşiktaş Idadisi'nde de 50 öğrencinin bulunduğu saptanmaktadır, idadilere öğretmen yetiştirmek için de Darülmuallimin'de(->) idadi şubesi a-

Dersaadet Mekteb-i Idadi-i Mülkîsinin 1892-1893 ders yılına ait ödül dağıtım risalesinin kapağı. Nedret işli arşivi

çildi. 1875'te ise istanbul'daki sivil yüksekokulların (Hukuk, Mülkiye, Baytar, Tıbbiye mektepleri) idadi sınıflan birleştirilerek Mekâtib-i Âliye idadisi adıyla bir okul daha açıldı. Bu kurum, daha sonra Vefa idadisi adını almıştır.

İstanbul'da ilk inas (kız) idadisi 13 Mart 1880'de Babıâli Caddesi'nde kiralanan bir konakta öğretime başladı. Ancak buraya 3 kız başvurduğu için, istanbul basını bu okulun yaşatılması ve babaların kızlarını kaydettirmeleri için yayımlarda bulundu. Müzik, Almanca, ingilizce, elişi vb derslerin de okutulduğu bu ilk inas idadisi 2 yıl sonra kapandı.

Tanzimat hareketinin eğitim alanına yansıyan önemli bir yeniliği olan idadilerde askeri eğitime de yer verildi. 1865'te Harbiye, Bahriye, Tıbbiye ve Mühendisha-ne'nin idadi sınıflan Galatasaray'da toplanarak Mekteb-i Idadi-i Askeri açıldı. 1868' de ise mülkiye (sivil) idadilere denk ve 3 yıl süreli askeri idadiler hizmete girdi. 1875'te Kuleli Kışlası'nda ikinci kez Mekteb-i Idadi-i Umumi açıldı. Tıbbiye-i Mül-kiye'nin idadi sınıfı ise 1874'ten sonra 2 yıla çıkarıldı. Mekteb-i Mülkiye'ye de 1876' da 3 yıllık idadi kademesi eklendi.

istanbul'da okullaşmanın hızlandığı II. Abdülhamid döneminde (1876-1909) azınlık okullan(->) ile özel okullardan bazıları idadi düzeyine getirildi. Ancak idadi adını taşımakla birlikte iptidai (ilkokul) ve rüştiye (ortaokul) düzeyli özel okullar çoğunluktaydı.

1890lı yularda istanbul idadilerinin ortak derslerin okutulduğu alt sınıflarına kısm-ı âdi, "edebiyat" ve "ulum" (fen bilimleri) okutulan üst sınıflarına da kısm-ı âli deniliyordu. 1892'de ise medrese çevrelerinden gelen baskı sonucu idadi sınıflarına, kaldırılan felsefe dersi yerine Arapça ve ulum-ı diniye dersleri konuldu, idadilerin öğretim süresi de 4 yıla çıkarıldı. Böylece, taşra idadileri 5 yıl (3 rüştiye, 2 idadi) iken istanbul idadileri 7 yıl (3 rüştiye, 4 idadi) oldu. 13 Haziran 1892'de yayımlanan Mülkiye idadileri Müfredatı ile 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamna-mesi'nin belirlediği ders programı değiştirildi. Bu program II. Meşrutiyet'e (1908) kadar değişmemiştir. 1911'de kabul edilen sonuncu idadi programında ise Kuran-ı Kerim maa tecvid dersine de yer verildi.

1895'te, istanbul'daki yatılı iki idadiden Dersaadet Mekteb-i Idadisi'nde 367, Üsküdar Mekteb-i Idadisi'nde ise 64 öğrenci okumaktaydı. 1901'e ait sayılarla da Mercan Idadisi'nde 364 Müslüman, 16 gayrimüslim; Vefa Idadisi'nde 670 Müslüman, 35 gayrimüslim; Üsküdar Idadisi'nde 153 Müslüman, 9 gayrimüslim ve Nümune-i Terakki'de de 240 Müslüman, 3 gayrimüslim öğrenci kayıtlıydı.

Erkek öğrencilerin devam edebildiği 4 idadiden Vefa, önce Mekâtib-i Âliye idadisi, daha sonra Dersaadet tdadi-i Mülki-i Şahanesi adlannı almıştı. Şehzadebaşı'n-da Acemoğlu Meydanı'na bakan Saffet Paşa Konağı'ndaki bu okul, 1894'te kamulaştırılan, Vefa'daki Şirvanizade Rüşdî Paşa Konağı'na taşındıktan sonra Vefa Idadi-