Ünden bugüN

İSKELE CAMÜ

bak. MUSTAFA III CAMii

İSKELELER

iskeleler, deniz ulaşım ağının duraklarıdır. Önceleri kayıkların, buhar döneminden sonra da vapurların yanaştığı, yolcu ve yük alıp boşalttığı yerlerdir.

19. yy'm ortalarına değin, istanbul'da deniz taşımacılığı kayıklarla yapılmaktaydı. Örneğin, 17. yy'da, Marmara, Haliç ve Boğaziçi'nde yirmiye yakın kayıkçı iskelesi olduğu biliniyor. Bu iskeleler, suya doğru uzatılmış ahşap köprüler biçimindeydi, iskele binaları yoktu. Halkın genel kullanımına açık, pazar kayıklarının yanaştığı bu iskelelerinin dışında, sarayların, yalıların da özel iskeleleri bulunmaktaydı, iskele binalarının ve yanaşma yerlerinin

Sebah&

Joaillier'in

fotoğrafında

Sirkeci Araba

Vapuru

iskelesi.

Alman Arkeoloji

Enstitüsü Fotoğraf

Arşivi, 9709

daha düzgün, daha özenli yapılması, buharlı vapurların kullanılmasından sonra gerçekleştirilmiştir.

istanbul iskelelerinin pek çoğunun belirli bir mimari çizgi birliği içinde gerçekleştirildiği daha ilk bakışta anlaşılmaktadır. Bunların bir bölümü ahşaptır ve eski istanbul evlerinin, Boğaz yalılarının küçük müştemilatları gibidir.

istanbul iskelelerini, yapılış ve işlevlerine göre, önce ahşap veya kagir olarak, sonra da sadece iskele kullanımlı veya bunun yanısıra başka işlevler de taşıyanlar biçiminde sınıflandırmak mümkündür.

Genellikle, ahşap iskeleler başka işlev görmezler. Buna karşılık, kagir (taş-beton) olanlar, dükkân, dernek vb ikinci bir işlev de yüklenmiş durumdadır.

iskele binalarının çoğu neoklasik tarzda inşa edilmiştir. Ahşap olan dikdörtgen planlı iskelelerin içinde, bekleme salonu, başmemur, çımacı odaları, hela, bilet satış gişesi bulunmaktadır. Çoğu tek katlıdır. Bazılarında yolcu çıkış mahalli vardır. Bu bölüm, binanın bir yanında sundurma biçimindedir ve açık tarafı ahşap direklerle çevrilidir. Pencerelerin çoğu giyotin ti-pindedir. Bazılarında sivri kemerli pencereler bulunur. Binaların çatıları ise, beşik veya kırma çatı tarzındadır. En yeni olanlarda teras tipi çatılara da rastlanmaktadır.

Kagir iskele binalan, ahşap olanlardan biçim bakımından farklıdır. Çift katlılar çoğunluktadır. Bazı yeni örnekler dışında hepsi neoklasik tarzda inşa edilmiştir. Bunların planları, çok işlevli oldukları için çe-

şitlilik göstermektedir, iskelelerin ahşap veya beton yanaşma yerleri de çeşitli biçimdedir. Bir kısım denize doğru uzamakta, diğerleri ise (özellikle Boğaz'ın dar ve akıntılı yerlerinde) bina önünde dar bir şerit biçiminde yer almaktadır.

istanbul iskelelerinin belirtilmesi gereken bir başka özelliği de, iskele meydanlarıdır, iskelelerin ilk inşa edildiği 19. yy' dan bu yana, iskele meydanları küçülmüş, birçok yerde de ortadan kalkmıştır. İskelelerin kara yönünde açıldığı meydanlar, o semtin merkezi sayılabilir. İskele binasına girecek olan yolcular bu meydanda toplanır, vapurlardan inenler de aynı yerde karşılanır. İskele meydanlarının çevresinde çoğu kez, o semtin veya köyün çarşısı bulunur. Dükkânlar, kahvehaneler ve camiler yer alır. Bu meydanlar sosyal yaşamın odaklaştığı canlı mekânlardır.

İstanbul kent içi deniz ulaşım ağı ve kapasitesi bakımından, dünyada New York' tan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Böyle olunca da, vapurların uğrak yerleri iskeleler büyük önem kazanmaktadır. 1994'te, hizmette olan Şehir Hatları iskelelerinin sayısı elli biridir. Yalova, Çınarcık, Topçular, Karamürsel ve Hereke iskeleleri de bu sayı içindedir. Aynca, istanbul Büyükşehir Belediyesi deniz otobüslerinin de dokuz terminali bulunmaktadır.

Eminönü-Sirkeci iskeleleri: istanbul'da vapurların ilk kalkış ve dönüş yeri olarak Eminönü dikkati çekmektedir. Eski yıllarda iskelelerle donanmış Galata Köprüsü' nün yan tarafı Eminönü'nün yükünü pay-

laşmaktaydı. Ancak 1980'lerden beri köprü bu iş için kullanılmamaktadır.

1993'te açılan yeni Galata Köprüsü' nün Eminönü ayağından 200 m mesafede Boğaz' hattı iskele binası yer almaktadır. Dikdörtgen planlı, tek katlı betonarme yapının geniş gölgelikli çatısı eternitle kaplanmıştır. İskele binasının uzun ön duvarı denize paralel konumdadır. Önünde beton yanaşma yeri vardır. Galata Köprüsü' ne bakan kısa yanında gişeler ve yolcu çıkış mahalli bulunmaktadır, iskele binasının büyük bölümü yolcu salonuna ayrılmış durumdadır. Ayrıca başmemur, memur ve çımacı odaları ile kara yanında dükkânlar yer almaktadır.

Boğaziçi'ne sefer yapan özel gezi ve tarifeli vapurlar Boğaz Hattı İskelesi'ne yanaşmaktadır. Boğaz Hattı İskelesi'nin Sirkeci yönüne doğru aralıklı olarak sıralanan Kadıköy ve Üsküdar iskeleleri de aynı mimari yapı tarzında inşa edilmiştir. Adlarından da anlaşıldığı gibi, Eminönü-Kadı-köy ve Eminönü-Üsküdar vapur seferleri bu iskelelerden yapılmaktadır, iskele binaları 20. yy'm son çeyreğinde inşa edilmiştir. Ancak, dikkati çeken mimari bir özellik taşımamaktadır. 1990'lardan sonra artan yolcu sayısı karşısında bu iskeleler yetersiz kalmıştır. Bunun için Şehir Hatları İşletmesi yeni proje çalışmaları yapmaktadır. Ayrıca, Marmara'ya, Bostancı ve Adalar'a giden tüm vapurlar için Yenika-pı semtinde büyük bir iskeleler grubunun planlama çalışılmaları sürmektedir.

Sirkeci'de, Üsküdar İskelesi'nin hemen