Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mənbə və ədəbİyyat
- Nailə Süleymanova (Əlyazmalr İnstitutu) ANA DİLİMİZDƏ YAZILMIŞ ƏLYAZMA TƏFSİR
Aybəniz Rəhİmova (Əlyazmalar İnstitutu) “Xavərnamə” dİnİ-qəhrəmanlıq dastanınının Bakı nüsxələrİ Dastanlar onu yaradan xalqın keçmişi qədər qədimdir. Şifahi xalq ədəbiyyatımızın mühüm qollarından sayılan dastanlar, insanların igidliyini, mərdliyini, qəhrəmanlığını, sevgisini və məhəbbətini müharibələrini, tarixi hadisələrin gedişatını bir sözlə həyatını özündə tərənnüm edən bir janrdır. Bu olaylar şifahi variantda gəzərək, ağızdan-ağıza keçir, yaddaşlarda formalaşır və yazılı ədəbiyyata bir mənbə, bir qaynaq kimi daxil olur. XII-XIII yüzilliklərdən etibarən ümumtürk dastanları yazıya alınmağa başlamış, XV-XVIII yüzilliklər isə yazıya köçürülmənin yüksəliş dövrü hesab olunur. XVIII-XIX əsrlərdə də dastanların qələmə alınması, xüsusilə də müxtəlif katiblər tərəfindən nüsxədən-nüsxəyə köçürülmə işi sürətlə davam etmişdir. Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitunun xəzinəsində sənətkarlarımızın yaratdıqları nümunələrlə yanaşı, müxtəlif çağlarda qələmə alınmış, hələ də işıq üzü görməyən xalq dastan abidələri rəflərdə yatmaqdadırlar. Keçmiş yüzilliklərdə yazıya alınmış hər bir qədim dastan abidələrinin üzə çıxarılması tədqiqi və nəşri ədəbiyyatşünaslıq, mətnşünaslıq, dil tarixi, coğrafi ərazilərin öyrənilməsi və tarixi faktların aşkarlanması üçün elmi əhəmiyyət daşıyan zəngin materiallar verir. Yeri gəlmişkən müdriklərin dastan abidələri haqqında söylədiklərini yada salaq: “Dastanlar millətlərin keçmiş həyatlarının qırıq-sökük aynasıdır. Onları bir yerə toplamaqla millətin mədəniyyəti, ədəbiyyatı, tarixi, etnoqrafiyası və nəhayət özü bu aynada əks olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən yazılı dastan abidələrimizin oxunması, tədqiqi, öyrənilməsi və nəşri vacib məsələlərdəndir. Sovet dönəmində Azərbaycan folklorşünaslığının inkişafı zəif olmuşdur deyə bilmərik. Əksinə bu illərdə folklor ədəbiyyatının geniş hissəsini təşkil edən məhəbbət və tarixi qəhrəmanlıq dastanları “Şah İsmayıl”, “Əsli-Kərəm”, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Aşıq Qərib”, “Abbas və Gülgəz”, “Xəstə Qasım” və s. abidələrimiz tədqiq olunmuşdur və dəfələrlə nəşr edilmişdir. Dövrün tələblərinə uyğun, sənətkarların yaratdığı yazı nümunələrində təsəvvüf, ürfan öyrənilmədiyi kimi, dini-qəhrəmanlıq yazılı dastan abidələrinə də münasibət eyni olmuşdur. Bu da bizi ötən zaman içində yaşananları, baş vermiş hadisələri dərindən öyrənmək imkanından məhrum etmişdir. Halbuki islamın gəlişi Yaxın Şərq ölkələrinə, eləcə də Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına özünə məxsus müsbət təsiri ilə yaranmış mütəfəkkir yazarlarla yanaşı, xalqın dini-tarixi-qəhrəmanlıq mövzusunda yaratdığı xalq nümunələrinin də tədqiqinə, nəşrinə ehtiyac duyulur. Əlyazmalar İnstitutunda qorunmaqda olan əlyazma abidələri içərisində dini-tarixi-mifoloji dastan abidələri kimi yer alan “Qəhrəmannamə” və “Xavərnamə” əlyazmaları diqqəti çəkəcək dərəcədə maraqlıdır. “Xavərnamə” dastanının Azərbaycan folklorunda dini-mifoloji-qəhrəmanlıq mövzusu olaraq geniş yayılmış, özündən sonra yaranan qəhrəmanlıq dastanlarına xüsusilə də “koroğlu”ya öz təsirini göstərmişdir. “Xavərnamə” dastanının əsli, XV əsr fars ədəbiyyatından götürülmüşdür. Dastan şifahi şəkildə ağızdan-ağıza keçərək yayılmış, dili müxtəlif ərazilərdə yerli danışıq şivələrinə uyğunlaşdırılmış hətta, əsərdəki surətlərin adları belə fars dilində olan orijinal çap nüsxələrindən fərqli adlarla dəyişdirilmişdir. Misal üçün 1328 h. (1910 m.) tarixində Təbrizdə Məhəmməd Hüseyn əl-Təbrizi tərəfindən yazılan və çap edilən mətndən fərqli olaraq əsərin əsas qəhrəman surətinin adı Əbül-Möcəm olduğu halda, əlimizdə işlədiyimiz nüsxədə Əbül Möhsün kimi getmişdir. Əsərdə islam carçısı Həzrət Əlinin və səhabələrin islamı yayması yolunda etdikləri müharibələr və döyüşlərdə göstərdikləri görünməz əfsanəvi qəhrəmanlıqları, təsvir olunur. Dastanda real tarixi hadisələr və başda Hz.Məhəmməd peyğəmbər (ə) və Hz.Əli olmaqla bərabər digər tarixi şəxsiyyətlər də təsvir olunur. Bunlarla yanaşı mifoloji surətlər ümumiyyətlə, mifoloji aləmin təsviri burada öz əksini tapmışdır. Əsərin həm fars, həm də türk dillərində əlyazma variantları ilə yanaşı “Xavərnamə” adı altında çap nüsxələri də mövcuddur. İlk dəfə bu mövzu hicri 830 (1426-cı ildə) məşhur İran şairi İbn Hüssam Qaini tərəfindən nəzmə çəkilmişdir. Ömrünü doğma kəndində keçirən İbn Hüssam bu əsəri də vətənində yazmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dini-qəhrəmanlıq mövzusunda yazılan əsərdə Hz.Əli ibn Əbütalibin qeyri adi şücaətlərindən din yolunda göstərdiyi qəhrəmanlıqlarından bəhs edilir. Müəllif əsəri Firdovsinin “Şahnamə” poemasına nəzirə olaraq yazmışdır. Dastanda təsvir olunan əsas surətlər, coğrafi ərazilər, baş vermiş hadisələr həqiqətlər əsasındadır. Bununla bərabər qeyd etdiyimiz kimi, əsərdə əfsanəvi mifoloji səhnələr, qeyri real surətlər, (divlər, cadular, pərilər, sehrikarlar, nəhənglər və s.) tilsimli şəhərlər büllür divarlar, yanar qayalar öz əksini tapmışdır. Hadisələr müqəddəs torpaqlarda Məkkə, Mədinədə və İran, Azərbaycan ərazilərində cərəyan edir. “Qaf” və “Bülür” dağların adları sıx-sıx çəkilir. Dastanın əsas surətləri müqəddəs şəxsiyyətlər: Hz.Məhəmməd peyğəmbər, Hz.Əli Əbutalib, Malik Əjdər, Əbül Mösüm, Səd Vəqqaz, Qubad şah, Təhməz şah və digərləridir. Sehrkar obrazlar: Babayi-Əmr, Əyyar kimi düşmən surətlər də əsərdə yer almaqdadır. Pakistan və İran fars tədqiqatlar mərkəzi tərəfindən tərtib olunmuş “Fehristi əlifbaye nüsxayiye xətti kitabxaneye” Gəncbəxş kataloqunda göstərilir ki, kitabxanada “Xavərnamə” (480s.) və “Xavərannamə” (484s) adı altında iki daş basma, bir nüsxə isə (233s) əlyazma şəkilində olan dastan abidələri qorunmaqdadır. Abidənin nüsxələri nəsx və nəstəliq xəttilə yazılmışdır. Ümumiyyətlə “Xavərnamə” dastanının nüsxələri Bombey 1309-189-92 m. Tehran (1305, 1329, 1354), Təbriz (1860m) Lahur (1933m.) şəhərlərində daşbasma və digər üsullarla çap olunmuşdur. Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində də “Xavərnamə” dastanının üç nüsxəsi qorunmaqdadır. Xəzinədə olan yazılı dastan abidələri haqqında təsəvvür yaratmaq üçün əlyazmaların qısa təsvirini vermək gərəkdir.
Abidənin sətr sayı 16, ölçüsü 21,5x16,5sm, mətn ölçüsü 17,5x12sm. Başlanır: اى ياركلر بر قاج كونلر كه سعد ابن وقاص گورونمز Bitir: بورادا تامام اولدى اوقويانى ديکابانى يازدوره نى رهمتوله Əsərin həm fars, həm də türk dillərində əlyazma variantları və “Xavərzəmin” adı altında bir çap nüsxəsi də mövcuddur. Bizim çapa hazırladığımız nüsxə öz mükəməlliyilə xəzinəmizdə yerləşən digər nüsxələrdən fərqlənir. Qədim görünüşü ilə də digər nüsxələrdən fərqlənən əlyazma kitabı diqqətsizliyə məruz qaldığından mətnin əvvəlində naqislik və ön vərəqlərində cırıq-qopuq vəziyyət müşahidə olunur. Bu da mətnin rahat oxunmasına çətinlik törətmişdi. Əlimizdə olan nüsxə “Ey yarənlər, bir qaç gündür ki, Səd Vəqqaz görünməz, hal nədür? Pəs əshabları ayıtdı: - Bəli, Ya Rəsul Allah, bir qaç gündür ki, Səd Vəqqaz qızı Diləfruz ilə Qum qəbiləsinə köyə getmişlərdir. Mətn Hz.Peyğəmbərin səhabları arasında olan dialoqu ilə başlayır. (v.1a). Səd Vəqqaz qızı Diləfruz ilə köylərinə getdiyi zaman yolda düşmən qüvvələr ilə rastlaşıb tutulurlar. Dörd gündən sonra Hz.Əlinin oğlu Əbül-Möhsün isə tək şikara gedir. Yolda azıb, Sədin qızı tutulduğu yerə çeşmənin üstə gəlib çıxır. Xavərzəmin padşahı Xavəran, bu zaman Yəmən sultanına göndərdiyi elçi qayıdıb gələrkən, Mədinə səhrasında Hz.Əlinin nökəri Qənbəri at otaran görür. Əlinin ikinci atı olan Üqabı və nökəri Qənbəri tutub aparırlar. Digər at Düldül qaçıb evə gəlir və qapıda kişnəyir. Qapıya Hz.Fatimə çıxır. Atın belə kişnəməsini pis hal kimi qəbul edir. Bu zaman bir ərəb qapıya gəlir Üqabın və Qənbərin oğurlanmasını xəbər verir. Hz.Əli məsələni anlayıb qılıncı “Zülfüqara” qurşanıb Düldülə suvar olur və onların arxasınca gedir. Burada Hz.Peyğəmbər Cabrailə müraciətindən sonra, Cəbrail Allahın sözünü Məhəmmədə yetirir ki, Əli Əxzərzəminə Əbülmöhsünü, Sədi, Qənbəri və Üqabı xilas etməyə yollanmış, Əxzərzəmini fəth edəcəkdir”. (v.1b). Hz.Əli yetişüb kafir qoşunu – həramilərin başçıları ilə bu yerdə döyüşür və onları qılıncdan keçirir və bir neçə döyüşçü ilə bəzirgan sifətilə Xavərzəmin adlı böyük bir şəhərə yetişirlər. Beləliklə hadisələr bu istiqamətdə davam edir. “Xavərnamə” dastanının mövzusu ərəblərdən gəlir. Lakin nəşrə hazırladığımız abidənin dili arxaiq türk dilində yazılmışdır. XVIII yüzillikdə yazılmasına baxmayaraq, əlyazmanın imla şəkilinə və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə daha qədim nüsxədən köçürülməsi müşahidə olunur. Dövrünün yazı qaydalarına əsasən cümlənin əvvəlində, ortasında çün, çünki, çünkim, pəs, dəxi, nagah və s. ədatlardan istifadə olunmuşdur. Dastanın dili sadə və qısa cümlələrdən ibarət olsa da əski türkcə yazılmış və şübhəsiz ki, ərəb və fars sözləri ilə də zəngindir. Mətndə səs dəyişmələrinə və ya cümlədə eyni sözlərin müxtəlif qrafik variantlarına rast gəlinir. Nüsxənin tədqiqi dilçilik baxımından çox əhəmiyyətlidir. Əsərin dilinin lüğət tərkibi arxaik türk mənşəli sözlərlə çox zəngin olub, dil tarixi baxımından çox maraq doğurur. Bu baxımdan qədim türk dastanları ilə müqayisəyə gələcək qədər arxaikdir. “Xavərnamə” dastanı “Dədə-Qorqud”, “Koroğlu” və yaxud 2009-cu ildə çap etdirdiyimiz ümumtürk abidəsi, dini-qəhrəmanlıq dastanı “Kitabi-Battal Qazi” abidəsi ilə müqayisəyə gələ biləcək qədər dəyərli bir dastan abidəsidir. Buradakı ayruq (başqa, savayı), qıyurmaz (əhəmiyyətsiz, mənasız), qarınqay (qarışqa), ayrucuq (bundan başqa, savayı), iritməz (çatmaz, yetməz), qaqımaq, qancır, qanda və s. əski türk mənşəli sözlər ilə zəngindir. Lakin Anadolu ləhcəsiilə yanaşı Azərbaycan dilinə məxsus ifadə və sözlərə də rast gəlmək olur. Məs: “Əvət”lə yanaşı “Bəli” sözünə də rast gəlinir. “Çıqa gəldi”, “Ayıtdı” ifadələri də mətndə çox fəaldır. Ümumiyyətlə əsərin lüğət tərkibini öyrənmək vacib və əhəmiyyətlidir. “Xavərnamə” dastanlarını ömrünün çox hissəsini əlyazmaların tədqiqinə həsr etmiş dədəqorqudşünas alim, Əməkdar elm xadimi mərhum Şamil Cəmşidov vaxtı ilə bizə transfoneliterasiya etmək üçün təqdim etmişdir. 145 səhifəlik əlyazma kitabını 1994-1995-ci illər ərzində əski əlifbadan, o zaman hakim olan kiril əlifbasına çevirdik. Bu prosesin uzun çəkməsinin səbəbi bizim əlyazma oxumaqda ələxsus da nəsr abidələrilə işləmək təcrübəsizliyilə bağlı idi. Buna ramən mürəkkəb dili olan əlyazmanı oxuduğumuz zaman çətinlik çəkdiyimiz məqamlarda Şamil Cəmşidov öz köməkliyini əsirgəməyib və transfoneliterasiyanın tez başa çatması üçün əsərdən müəyyən parçaları da çevirmişdir. 1995-ci ildən etibarən yatıb qalan çevrilmiş mətn 2013-cü ildə Əlyazmalar İnstitutunun elmi şurasının qərarı ilə əlyazmanın üzərində yenidən işlənməsi və qısa bir zaman içində çapa hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycanda “Xavərnamə” dastanı ilk dəfə Ş.Cəmşidov tərəfindən tədqiq olunmuşdur. 2002-ci ildə f.e.n. Alik Əliyevin redaktorluğu ilə alimin “Azərbaycan yazılı dastan abidələrinin tədqiqi” adlı monoqrafiyası çapdan çıxır. Əsərin VII fəslini Şamil müəllim Dini-mifoloji yazılı dastan abidələrinə həsr etmiş və burada “Xavərnamə” dastanı ətrafında apardığı ilkin tədqiqatlarını və əsər haqqında gəldiyi nəticələri vermişdir. Ş.Cəmşidov “Seyfəl-mülk”, “Qəhrəmannamə” və “Xavərnamə” dastanlarını müqayisə edərək bir xətt üzrə mifik obrazların qəribə inkişaf silsiləli hərəkətlərinin diqqəti çəkməsindən söhbət açmış və hər üç dastan abidəsində cadular, ifrtitlərin əfsanəvi qeyri bəşəri varlıqların mövcudluğu ilə bir-birinə zəncirvari bağlılıqlarından danışmışdır. Alim “Xavərnamə” dastanının yazılı ədəbiyyatda ilk dəfə, fars şairi Mövlanə Məhəmməd ibn Hüsaməddin tərəfindən hicri 830 (m.1426)-cu ildə məsnəvi şəkilində qələmə almasını da qeyd etmişdir. Üzərində işlədiyimiz nüsxənin el ədəbiyyatı deyil, əksinə müstəqil folklor abidəsi kimi qiymətləndirmişdir. Yazılı dastan abidəsinin fars, türk dillərində olması barədə, həm də çap variantının varlığı haqqında məlumat vermişdir. “Xavərnamə”nin şifahi variantındakı obrazları 1) dünyavi surətlər, 2) müqəddəs şəxsiyyətlər, 3) real qəhrəmanlar, 4) sehirkar obrazlar, 5) mifik obrazlar adı ilə sistemləşdirərək beş qrupa ayırmışdır. Dini məzmunda olan əsərin ədəbiyyatşünaslığımız üçün əhəmiyyətindən və Azərbaycan xalq dastanlarının bir çoxu ilə müqayisə edərək bədii-tarixi və sənətkarlıq əlaqələrinin, ümumi motivlərinə oxşarlığını qeyd etmişdir. Prof. Ş.Cəmşidovun “Xavərnamə” dastanı haqqında monoqrafiyada apardığı ilkin tədqiqatlar və verdiyi məlumatlar abidənin gələcək tədqiqatçıları üçün ilkin mənbə və dəyərli məlumatlardır. “Xavərnamə” dastanının adı Hz.Əlinin əsas rəqibi olan Xavəran şahın adı ilə bağlıdır. Əsərin nəşrlə əlaqəli tədqiqi davam edir. Dini-qəhrəmanlıq dastanı olan “Xavərnamə”nin ümumtürk dastanları kontekstində, xüsusilə də azərbaycanda yaranan dastan abidələrilə müqayisəli tədqiqi Azərbaycan folklorşünaslığı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Cəmşidovun və bu sətrlərin müəllifi tərəfindən hazırlanan, yuxarıda haqqında bilgi verdiyimiz 61-17 şifrəli yazılı dastan abidəsinin yaxın zamanlarda nəşr olunacağı ümüdindəyik.
Nailə Süleymanova (Əlyazmalr İnstitutu) ANA DİLİMİZDƏ YAZILMIŞ ƏLYAZMA TƏFSİR Müsəlmanlar tərəfindən Qurani-kərimin müxtəlif dillərə tərcümələri Həzrət Muhəmmədin (s.) dövründən başlanmışdır. Belə ki, Həzrət Muhəmməd (s.) bəzi dövlət rəhbərlərinə döndərdiyi diplomatik məktublara onların dilinə tərcümə edilmiş Quran ayələrini də yazdırırdı. Bunula yanaşı, peyğəmbərin Mədinədəki səhabələrində biri olan Səlmani-Farisi Quranın Fatihə surəsini onun izni ilə fars dilinə tərcümə etmişdir. Mənbələrdə 745-ci ildə Qurani-kərimin tam olaraq ilk dəfə bərbər dilinə, 883-ci ildə hind dillərindən birinə, 956-ci ildə isə fars dilinə tərcümə edildiyi göstərir. 1 Türk dilində olan tərcümələrə gəldikdə isə, islamı qəbul edən ilk türklər ana dillərinə tərcümə etdikləri Quran ayələrini uyğur əlifbasında yazırdılar. Ədib Əhməd bin Mahmud Yükenkinin “Atabətul-Haqayiq” adlı tərcüməsi cəmi 20 ayədən ibarət olub uyğur əlifbası ilə yazılmışdır. Bu tərcümə 1951-ci ildə İstanbulda nəşr edilmişdir. Başqa bir uyğur əlifbası ilə yazılmış bir neçə ayənin tərcüməsi isə əlyazma halında İstanbul Universitetinin kitabxanasında qorunub saxlanılmaqdadır2. Türk dilinin muxtəlif ləhçələrində ilk tam tərcümə və təfsirlər ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. Professor M.Hamidullah ən əski türk dilinə tərcümənin əlyazma nüsxələrinin İstanbul, Peterburq və Mançestrdə olduğunu bildirir3. Bu tərcümə Samanoğulları zamanında, Mənsur bin Nuh (961-977) dövründə tərtib edilən heyət tərəfindən hazırlanmışdır. Bundan başqa Şirazlı Muhəmməd bin əl-Həcc Dövlətşah tərəfindən 1333-cü ildə türk dilinə tam tərçümə edilən sətiraltı Qurani-Kərim əlyazma nüsxəsi (№73) İstanbulda “Türk-İslam əsərləri müzeyi”ndə qorunmaqdadır. Professor M.Nağısoylu və bir sıra digər mütəxəssislər tərcümənin dilinin oğuz türkcəsində olduğu qənaətindədirlər.4 XII əsrdən başlayaraq isə ərəb əlifbası ilə Qur`ani-kərimi türk dilinə tərcüməsi sürətlə artmağa başlamışdır. Yazılması bəzi istisnalar ilə XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edən belə tərcümə və təfsirlərin sayı təqribən səksəndən çoxdur. Bu tam mətnli tərcümə və təfsirlərdən ikisinin müəllifi Azərbaycan alimləridir. Bunlardan birincisi Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim bin Mir Cəfər əl-Hüseyni əl-Bakuviyə məxsus, 1904 və 1906-ci illərdə nəşr edilmiş “Kəşf əl-həqaiq ən nükət əl-ayəti vəd-dəqaiq” isimli üçcildlik tərcümə və təfsirdir. Digəri isə Zaqafqaziya şeyxülislamı Məhəmməd Həsən Mövlazadə Şəkəvinin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbəəsində çap olunmuş “Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran” adlı ikicildlik təfsiridir. Hər iki müəllif müqəddimə də bu təfsirlərin yazılmasında əsas səbəb olaraq azəri-türkcəsində təfsirin olmadığını göstərirlər. Sovet dövründə isə, 1962-ci ildə Əhməd İsrafil oğlu Haşımzadə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində “Təfsir əl-Quran əl-Azim” adlı üçcildlik təfsir yazmışdır. Əlyazma olan bu təfsir (C-697; C-698; C-699) hal-hazırda AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılır. Əlbəttə ki, belə təfsirlər daha erkən, IX-XI əsrlərdə Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərdə fəaliyyət göstərən mədrəsələrində də ortaya çıxmağa başlamışdı. Qur’an və şəriət dərsləri ərəb dilində tədris olunsa da, müəllimlər hələ bu dili bilməyən şagirdlərə ayrı-ayrı mətləbləri anladarkən öz şərh və izahlarını istər-istəməz ana dilində söyləməli olurdular5. Lakin bu tərcümələrin şifahi olaraq tələbələrə çatdırıldığı və dəftərlərə yazıldığı üçün tam mətni və ya cildləri haqqında mənbələrdə heç bir məlimat yoxdur. Müasir dövrdə davam edən araşdırmalar sayəsində türk dilində yazılmış tərcümə və təfsirlər sayı artır. Məsələn, Professor M.Nagisoylu Cexiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun kitabxanasında apardığı araşdırma zamanı Osman ən-Nuri İbnu Muhəmməd bin əl-Həci Ömər əl-Bosnəvinin 1812-ci ildə türk dilinə tərcümə etdiyi sətiraltı, ərəb əlifbası ilə yazılmış Qurani-Kərimin əlyazma nusxəsini (R-III20) aşkar etmişdir. Digər, bir cild türk dilində yazılmış təfsir isə AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılan müxtəlif məzmunlu 24 mindən artıq əlyazma əsərlər arasındadır. Bu əlyazma təfsir (B-7624) XVII əsrdə yazılmış və müəllifi, katibi və köçürülmə yeri haqqında heç bir məlumat yoxdur. Lakin buna baxmayaraq, bu günə qədər paleqrafiq təsvirdən6 başqa araşdırılayan və heç bir tədqiqata cəlb edilməyən bu əlyazma abidənin təfsir tarixinin öyrənilməsində mühim bir yeri olacağına inanırıq. İlk öncə əlyazmanın paleqrafiq xüsusiyyətlərinə nəzər salaq. Əlyazma qara mürəkkəblə düzgün nəstəliq xətti ilə avropa istehsalı olan qalın, ağ saya kağızda yazılmışdır. Katib sürələrin adı, nazil olma yeri, ayələrin sayının yazılmasında qırmızı mürəkkəbdən istifadə etmişdir. Nəstəliq elementli nəsx xətti ilə əsas mətnə nisbətən daha böyük hərflərlə yazılmış Quran ayələri üstündən qırmızı mürəkkəblə xətlər çəkilərək qeyd olunmuşdur. Bəzi səhifələrin haşiyələrində müxtəlif istiqamətli qısa şərhlər verilmişdir. Haşıyələrdə cüzlərin nömrəsi qırmızı mürəkkəblə qeyd olunmuşdur. Əlyazma hind, şərq və sadə qələmlə müasir üsulla səhifələnmişdir. Son səhifədə təfsirin yazılma tarixinin hicri 1086 (1676)-ci ildə məhərrəm ayının əvvəlində olduğu haqqında qeyd vardır. Ola bilsin ki, müəllif adının ya birinci cilddə vəya ən son cilddə yazmışdır. Cildi miqləbli, hər iki tərəfdən ornamentli medalyon basılmış, tünd qəhvəyi meşindir. Ölçüsü 15x21 sm, həcmi isə 299 vərəqdir. Əlyazmanın dilçi alim, filologiya elmləri doktoru M.Ə.Dəmirçizadənin (v.1979) şəxsi kolleksiyasına aid olmasını təsdiqləyən 2b, 9a, 29b, 89b vərəqlərdə basılmış möhürlər vardır. Əlyazmanın mətninə gəldikdə isə bu əsər, türk dilində yazılmış Qurani-Kərim təfsiridir. Əl-Ənəm surəsi ilə başlayan əl-Kəhf surəsi ilə sona çatan bu təfsir ikinci cilddır. Çox güman ki, tam təfsirin cildi dörddür. Hər surəsnin təfsirindən öncə ayələrin, bəzi sürələrdə isə kəlmələrin sayı, surənin nazil olma yeri yazılmışdır. Müfəssir təfsirində Quranın Quranla təfsirinə və Quranın hədislərlə təfsirinə müraciət etmişdir. O, təfsirdə Abdullah İbnu Abbas (v.687), Əli ibn Əbu Talib (v.661), Osman ibn Xəttab (v.656) və başqaları tərəfindən rəvayət edilən hədislərdən istifadə etmişdir. Müfəssir ayələri bəzən tam, bəzən isə bitmiş ifadələr ilə hissələr bölərək ərəb dilində yazmış, tərkiblərini təhlil və tərcümə etmədən təfsir etmişdir. Həmçinin müfəssir təfsirdə kəlmələrin lüğəti mənalarının açıqlanmasını və izahını verməmiş, ərəb dili qramatikasının qaydalarından istifadə etməmişdir. Müfəssir ayələrin izahını “yəni, Haqq Təala buyurdu ki.....” və ya “yəni, ey Muhəmməd (a.s.) .....” və ya da “yəni....” ifadələri ilə başlayır. Təfsirdə bəzi ayələrin nazil olma səbəbləri haqqıında da məlumat verilmişdir. Bununla isə müfəssir müxtəlif səbəblərə və hadisələrə görə nazil olan ayələrin hökmlərini izah etmişdir. Huruful-muqatta7 ilə başlayan ayələrə gəldikdə müfəssir İbnu Abbasdan gələn rivayətlərə isnadan bu ayələrin mutəşəbih8 olduğunu yazmışdır. Lakin buna baxmayaraq, daha sonra isə bu ayələri təfsir etməyə çalışmışdır. Məsələn, “əlif, ləm, mim, sad” hərfləri ilə başlayan əl-Əraf surəsində ilk öncə “İbnu Abbas (r.a.) deyir ki, bu hərflər mütəşəbihdəndir. Murad bundan nədir Allah bilir” yazır. Daha sonra isə : “Əlif , ləm Allahın sənə (peyğəmbərə) işarət qılır. Mim isə musavvira işarətdir, pəs mənası böylə olur ki, ol Allah cəmi məxluqi surəti üzrə sənə təsvir edir. Əvvəldə əlif yazır ki, bu ismi Əhədə işarət ola, ləm ismi Cəlalə işarət ola, pəs mənası böylə ola ki, Allah Əhəddir, Şəriki yoxdur......sad qadir, qulunda yoxdur”. Müfəssir ayələri səlist və aydın bir dildə təfsir etmişdir. Digər bir ayəyə keçmədən fikirləri tamamlayaraq ardıcıllığa riayət etmiş və dəlillərlə Qurandakı hikmətləri ortaya çıxartmışdır. Təfsirin metoduna gəldikdə isə, müfəssirin rəvayətlərə müraciət etməsinə baxmayaraq, rəy daha üstünlük təşkil edir. Təfsirdə müfəssir istifadə etdiyi mənbələr haqqında məlumat verməmişdir. Sonda isə bunu bildirmək istərdik ki, təfsir ana dilimizdə yazılmış və çox güman ki, məktəblərdə və mədrəsələrin ilk tədris illərinin təfsir dərslərində istifadə edilmişdir. ƏDƏBİYYAT: 1. Demirçi M. Kur`an Tarihi, İstanbul,1997 2. Hamidullah M. Kurani-Kerim Tarihi. İstanbul, 2000 3. Hamidullah M. Kurani-Kerim Tarihi və Türkçe Tefsirler Bibliografyası. İstanbul, 1995 4. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfə tarixi. Bakı,2006 5. Nağisoylu M. XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi “Şühədnamə”. Bakı, 2003 6. Nagısoylu M. Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti.Bakı-2000. 7. Nağısoylu M. XVI əsr Azərbaycan tərcümə əsəri Kıvamilüt-təbir”. s.3., Bakı, 2011 8. Nasuhi Ö.B. Büyük Tüfsir Tarihi. 2 cild,İstanbul, 1974 9. Nurəliyeva T. Əlyazma kolleksiyaları kataloqu.Bakı, 2006 10. İslam.İstoriçeskiye oçerki. Moskva 1991. 11.Suyuti C.A. əl-İtqan fi Ulumil-Quran. Beyrut,1973 12. Subhi es-Salih. Kur`an İlimleri. Konya, 1994 13. Keskioğlu O. Nüzülünden Günümüze Kur`an`i-Kerim Bilgileri. Ankara, 1993 Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|