Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Tahirə Nurəlİyeva

(Əlyazmalar İnstitutu)

Vəqf olunmuş əlyazmaların bİr neçə nüsxəsİ haqqında bəzİ qeydlər
Qədim tarixə malik xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı yazılı abi­dələr, onların öyrənilməsi və tədqiqi Azərbaycan xalqının, elə­cə də Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ədəbi irsini, elmə gə­tir­diyi nailiyyətlər xüsusi qiy­mət­ləndirilir. Yazılı abidələr nə­sil­lərdən-nəslə keçərək, ayrı-ayrı şəxs­lər, əlyazmaları sevən, on­lara böyük hörmətlə yanaşan əlyazma kol­lek­sionerləri tərə­fin­dən qorunub-saxlanılmış və əlyazmalar İnstitu­tu­nun ya­ran­ma­sına əsas olmuşdur.

Zəngin və tarixi inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan Milli Elm­lər Aka­demiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnsti­tu­tu dünya mədə­niy­yəti xəzinələri arasında qiymətli yazılı abidə­lə­rin dəyəri, özünəməx­susluğu ilə qiymətləndirilir. Milli kitab – mədəniyyətimizin zənginliyi, orta əsr alimlərimizin və onla­rın əsərlərinin çoxluğu anlamıdır. Yara­dıl­mış zəngin əsərlər ge­niş xalq kütləsinin maraqlarına ədəbi zövqlərinə uyğun ol­duq­ların­dan həmin əsərləri özlərinin daimi malı, şəxsi kollek­si­yası, abidəsi olsun deyə onları vəqf edir, həmişəlik mənimsə­yir, sonra övladdan-övlada, nəsildən-nəslə keçməsini vəsiyyət edirlər.

Əlyazmalar İnstitutunda elmin müxtəlif sahələrinə dair külli miq­dar­da müxtəlif müəlliflərin əsərlərinin vəqf olunmuş nüs­xə­lə­ri saxlanılır.

Vəqf etmək ənənəsi orta əsrlərdə əsasən müsəlman ölkələ­rin­də daha geniş yayılmışdır. Vəqf islam mülki hüququnda ge­niş yayılmış əmlak formasıdır. Ümumiyyətlə, dini, xeyriyyə­çi­lik məqsədilə dövlətin və ya ayrı-ayrı şəxslərin öz istəyi ilə ve­ri­lən və bağışlanan daşınar və daşın­maz əmlak vəqf adlanır.

“Vəqf” ərəb sözü olub “bir yerdə durmaq”, “sakin olmaq”, “Al­lah yolunda bağışlamaq” və s. mənalar kəsb edir. Yaranma ta­rixi islam dö­nə­minə VII-VIII əsrlərə aid edilsə də, tarixçi alim­lər bir sıra mənbələrə əsas­lanaraq vəqfin ictimai kökü mə­bəd təsərrüfatı-ictimai təsərrüfat for­ması kimi cəmiyyətə ibti­dai icma dövründən keçdiyini yazırlar. Məbəd təsərrüfatı (Хро­мовой сообственность) – islama (VII əsr) qədər ki, xris­­tian dininə məxsus termindir. Vəqfin idarə edən şəxs “Mütə­vəl­li” və ya “Nazir” adlanırdı ki, onun da vəzifəsi gəlirin top­lan­masına nəzarət et­mək idi. Bu vəzifə irsi də olurdu. Vəqf edilən əmlak nə satıla, nə gi­rov qoyula, nə də bağışlana bilərdi.

Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan vəqf olunmuş əlyazma­lar­dan başqa “Vəqfiyyə” və yaxud “Vəqfnamə” adı ilə yazıl­mış əsərlər vardır ki, bunlar da çox maraqlıdır. Bu əsərlərdə vəqfin qanun-qaydaları, vəqf et­mək məqsədilə vermək xeyriy­yəçi kimi mülk tikdirmək, Quran oxu­yanlara vəqf haqqında məlumat vermək və s. bəhs edilir. Quranın oxun­masında vəqf – fasilə, pauza və nəfəslə bərabər səsi kəsməkdir.

İnstitutda olan vəqf olunmuş əlyazmaları ayırmaq üçün bü­tün for­mat­lardan olan abidələr bir-bir nəzərdən keçirilmiş, vəqf edən şəxsin mö­hürü, eləcə də şəxsi qeydi ilə müəyyən­ləş­dirilmiş, 500-dən artıq əsər qeydə alınmışdır. Həmin əsərlər təd­qiqata cəlb edilmiş iki cilddə “Vəqf olunmuş əlyazmalar kataloqu” yazılmışdır.

Bu məqalədə “Amili Zeynəddin bin Əli bin Əhməd əl-Şa­minin ərəb dilində “Rövzətül-bəhiyyət” fi şərhül-ləməətüd-Də­məş­qiyyə” əsərinin vəqf olunmuş nüsxələrindən bəhs edilir. Ami­li Zeynəddin h.966(=1558-59m.)-ci ildə vəfat etmişdir. Mü­əllif Şəhidi Sani adı ilə də məşhurdur.

Şəriətdən bəhs edilən əsər (D-399/10376) iyirmi üç his­sə­dən (bab­dan) ibarətdir:

Birinci hissə - “Kitabüs-səlat” adlanır və bir neçə fəslə bö­lünür. Bu­ra­da namazın savabı, yeddi şərtinin yerinə yetiril­mə­si, namaz qılarkən bədənin təmiz olması, qiblənin düzgün mü­əy­yən edilməsi, namaz qılar­kən yayınmamaq və başqa qanun-qay­dalarından bəhs edilir. Həmçinin, səfər və ziyarət namaz­ları, vacib və müstəhəb namazların qaydaları, tə­ri­qətlərin yol­ları, ölü basdırmaq, qorxu namazı, caamatla birlikdə na­maz qıl­ma qayda-qanunlarından danışılır.

İkinci hissədə - zəkat, ticarət, fitrə və başqa müstəhəq, vergi qay­da­ları.

Üçüncü hissədə (xums) –seyidlərə yetişən dini və zəkat for­maları.

Dördüncü hissədə - oruc tutmaq qaydaları.

Beşinci hissədə - cihad qaydaları.

Altıncı hissədə - kəffarət haqqında (günahların bağışlan­ma­sı üçün dini cəza (uzun ibadətlər, pəhriz və s.), günahlardan xi­las olmaq üçün ka­sıblara verilən pul və ya bir şey haqqında).

Yeddinci hissədə - məhkəmə və şəriət məsələrinə dair qa­nunlar.

Səkkizinci hissədə - şahidlik kitabı və onların hansı keyfiy­yət­lərə malik olması.

Doqquzuncu hissədə - hədiyyə və sədəqə vermək.

Onuncu hissədə - haram və halallıq.

On birinci hissədə - ticarətin qaydaları.

On ikinci hissədə - borc vermək.

On üçüncü hissədə - rəhim məsələsi.

On dördüncü hissədə - qadağalar və onların səbəbləri.

On beşinci hissədə - girov qoymaq.

On altıncı hissədə - vəkalət (başqasının işini görməyə təyin olunma), vəkillik.

On yeddinci hissədə - sülh bağlamaq.

On səkkizinci hissədə - şəriklik.

On doqquzuncu hissədə - vergi məsələləri.

İyirminci hissədə - əmanət məsələsi.

İyirmi birinci hissədə - faizsiz borc.

İyirmi ikinci hissədə - əkinçilikdə hüquqi qaydaların tən­zim­lənməsi haqqında.

İyirmi üçüncü hissədə - məsafələr (iki yer arasındakı ara, fa­silə).

Mətn ağ və göy vərəqlərə nəsx xəttilə qara mürəkkəblə ya­zılmışdır. Başlıqlar, sözlərin altından çəkilmiş xətlər qırmızı mürəkkəblədir (ölçü­sü: 19x33sm., həcmi: 270 vərəq). Cildi qəh­­vəyi rəngli meşindən, hər iki üzərində turunc var, həndəsi ciz­gilidir.

3b vərəqində əsərin mündəricatı verilmişdir. Əsərin mətni 4b vərə­qindən başlanır. Başlanğıcda ərəb dilində yazılmış vəqf qeydinin məz­mu­nu aşağıdakı şəkildədir: “Həmin kitab Mə­həmməd Rəfi Molla Baba Şirvani oğlu (Bakıda sakin olub), öz övladlarına, nəsildən-nəslə vəqf et­mişdir. Kitabın savabı, duası rəhmətlik Ümmi Cahan Məhəmmədqulu bəy qızının ruhuna çatsın. Vəqf şəriət qanunları əsasında yerinə yetiril­di”.

Fiqh - şəriətdən bəhs olunan əlyazmanın 1a vərəqində Səlyan­dan Kər­bəlaya gedən yolüstü kənd və şəhərlərin adları (Təlkə, Əlibəyli, Ger­mi, Ərdəbil, Daşbulaq və s.), sonra İmam­zadələrin adları, daha son­ra isə h.1281(=1864)-ci ildə mə­hərrəm ayının 26-da (2 iyul) Molla Mə­həm­məd Rəfinin Kər­bəladan qayıtması ilə əlaqədar qeydlər vardır.

5a-24a vərəqlərinin haşiyələrində hər vərəqin üç yerində ərəb əlif­bası ilə وقف sözü yazılmışdır. 18a-da “Bu xüsusi vəqf Məhəmməd Rəfinin Axund Molla Baba Şirvani tərəfindən edil­mişdir”. Bütün vəqf qeyd­lərinin hamısı Axund Molla Mə­həmməd Rəfiyə məxsusdur.

Zəngin paleoqrafik xüsusiyyətlərə malik bu əlyazma h.1229(=1813-14m.)-cu ildə Zeynalabidin ibn Baba Səlyani tərəfindən köçürülmüşdür.

Əlyazmanın ikinci nüsxəsi D-400/10377 şifrə altında sax­lanılır. Ağ, saya vərəqlərə nəsx xəttilə qara mürəkkəblə yazıl­mış­dır. Yarımbaşlıqlar və sözlərin altından çəkilmiş xətlər qır­mızı mürəkkəblədir. Əvvəldən bir neçə vərəq boşdur. 6b vərə­qindən müxtəlif qeydlər, sual-cavablar, müəmmalar verilmiş­dir (ölçüsü: 22x32sm., həcmi: 192 vərəq). Cildi qara rəngli me­şindən, üzərində turunc var, həndəsi cizgilidir.

Əsərin mətni 9a vərəqindən başlanır. Başlanğıcda “Övlada xüsusi vəqf” və “Bu kitabı Məhəmməd Rəfi ibn Axund Molla Baba Şirvani vəqf etdi” – qeydləri vardır. Həmin vərəqdə 3, sonuncu 192a vərəqində iki yerdə eyni möhür basılmış və üzərindəمحمد رفيع ١٢٥٧ (Məhəmməd Rəfi 1257(=1841)-ci il sözləri yazılmışdır. Haşiyələrdə qeydlər çoxluq təşkil edir.

Şəriətdən bəhs olunan bu əlyazma h.1249(=1833)-cu ildə zilhiccə ayının 27-də köçürülmüşdür və Məhəmməd Rəfiyə məxsus möhürlə təs­diqlənmişdir. Xəttinə əsasən və təsdiq­lənmiş möhürə görə əlyaz­ma­nın katibi Məhəmməd Rəfidir.

Abidənin digər nüsxəsi D-786/10783 şifrəlidir. Əlyazmanın mətni ağ, saya vərəqlərə qara mürəkkəblə nəsx xəttilə yazıl­mışdır. Yarım­baş­lıq­lar, sözlərin üstündən çəkilmiş xətlər, mətnarası işarələr qırmızı, bəzi söz­lə­rin üstündən çəkilmiş xət­lər qara mürəkkəblədir (ölçüsü: 20,5x 32,5sm., həcmi: 170 və­rəq). Cildi qara meşindəndir, üzərində turunc var. Əvvəl­dən bir neçə vərəq boşdur.

Əsər “Kitabi-təharət”, “Kitabi-salavat”, “Kitabi-cihad”, “Ki­tabi-kə­falət”və s. başlıqlarladır.

1b vərəqində fars dilində yazılmış vəqf qeydinin tərcüməsi belədir: “Bu xüsusi vəqf Axund Baba Bakui (əslən məskəni Rudbaridən) tərəfindən öz oğlan övladlarına, nəsildən-nəslə, nəsil kəsildikdən sonra şiə alimlərinə şəriət qanunları əsasında edilmişdir. Qeydin yanında Məhəmməd Rəfiyə məxsus iki müxtəlif möhür basılmışdır. Birinci möhürdə ال محمد رفيع بند ه (Bəndeyi Ali Məhəmməd Rəfi) yəni Məhəm­məd nəslinin bəndəsi Rəfi), ikincidə شا فعى يوم حسابا" محمد رفيع ين بابا (He­sab günündə (qiyamət) əhf etmək üçün vasitəçi olan Məhəmməd Rə­fi ibn Baba) sözləri yazılmışdır. 2a vərəqində iki dəfə təkrarən وقف خاص (xüsusi vəqf) və yuxarıda göstərilən birinci möhür iki dəfə basılmışdır.

Haşiyələrdə qeydlər, şərhlər çoxluq təşkil edir.

Əlyazmanın əvvəlindəki boş vərəqlərin axırıncı səhifəsində Əhməd adlı bir şəxsin vəfatı haqqında şənbə günü məhərrəm ayının 7-də h.1283 (=22 may 1866m.) tarixli qeyd və bayatı ya­zıl­mışdır.

Mən aşıq yaşa mənsiz,

Bağların yasəmənsiz,

Mən oldum gülə həsrət,

Gülşənsiz yasəmənsiz.

Yox ağlayan dost kuyində,

Getməyin yasa mənsiz.

--------

Mən aşıq bu dağ haray,

Qəm məni bu dağ haray,

Könül istər əl yetməz,

Əgilməz bu dağ haray.

Titul vərəqində əsərin mündəricatı, müxtəlif qeydlər, tə­vəllüd tarixi və şeir parçası verilmişdir.

Əlyazmanın sonuncu vərəqində kiçik bir qeyddə deyilir: “Bu nüsxə müəllif nüsxəsinin əsli ilə tutuşdurulmuş və mü­qayisə edilmişdir” və əsər h.956(=1549 m.)-cı ildə tamam­lan­mışdır.

Fiqh elminə aid bu əsərin birinci cildinin tam olmasına baxmayaraq, katibi və köçürülmə tarixləri qeyd olunmamışdır.

Zəngin paleoqrafik əlamətlərə malik olan bu abidəni XIX əsrə aid etmək olar.

S-423/9376 şifrə altında saxlanılan bu nüsxə ağ, göy və boz rəngli vərəqlərə nəsx xəttilə qara mürəkkəblə yazılmışdır. Ya­rımbaşlıqlar və bəzi sözlərin altından çəkilmiş xətlər qır­mızı mürəkkəblədir. Əvvəldən bir neçə vərəq bərpa edilmişdir (öl­çüsü: 18,5x30sm., həcmi: 298 və­rəq). Cildi qara rəngli me­şin­­dən və hər iki üzü həndəsi cizgilidir.

1a vərəqində ərəb dilində olan vəqf qeydinin tərcüməsi belədir: “Bu kitab şəriət qanunu ilə Molla Məhəmməd Həsən ibn mərhum Axund Mol­la Fəzləli Nəvahili tərəfindən və hə­min kitabın savabı isə anasının ruhuna keçirmək şərtilə vəqf edilmişdir. Molla Məhəmməd Həsən əslən Nuxalı olub-Bakıda yaşayır, h.1286(=1869-70m.) –cı ilin şəvval ayının 15-də (19 yanvar)”.

Sonuncu 298b vərəqində ərəb dilində evlənmə və boşanma haqqında yazı verilmişdir.

Mətnarası yazılar, haşiyələrdə müxtəlif qeydlər çoxluq təşkil edir.

Fiqhə aid əsərin sonu II qırmızı yazılmış cildin adı yazılmış mü­rəkkəblə “Kitabi-əlcarə” sözləri ilə bitmişdir. Köçürülmə tarixi qeyd edil­məmişdir. Əsərin II cildi, S-504 şifr altında sax­lanılır. Hər iki əlyaz­manı müqayisə etdikdə xətlərin müx­təlif olduğu aydınlaşır.

Əsərin S-504/9457 şifrəli nüsxəsi ağ və boz rəngli vərəqlərə qara mürəkkəblə nəstəliq və nəsx xəttilə yazılmışdır. Yarım­başlıqlar və söz­lərin bir hissəsi qırmızı, bir hissəsi isə qara mü­rəkkəblədir (ölçüsü: 20x 30 sm., həcmi: 221 vərəq). Cildi qəh­və­­yi rəngli meşindəndir və üzərin­də turunc var.

1a vərəqində vəqf qeydi vardır. Qeyd aşağıdakı məzmun­dadır: “Məhəmməd Hüseyn, Hacı Molla Qasım və Xurşidbanu “Dəməş­kiy­yə­nin – şərhi” kitabını öz övladlarına və nəsildən-nəslə vəqf etdilər. Sa­vabı isə qanuni şəkildə babalarının ru­huna çatsın.” 1a və sonuncu vərə­qə basılmış möhür üzərində “Ali Məhəmməd Musa, sənə 1260” (Mə­həm­məd Musanın nəs­lindən, h.1260(=1844 m.) – sözləri yazılmışdır. Fiqhə aid bu əsər h.1256(=1840 m.)-cı ildə Məhəmməd ibn Əli İsfəhani tə­rəfindən köçürülmüşdür.

Beləliklə, vəqf olunmuş əsərlərin çoxluğu xalqın tarixən elmə maari­fə və kitaba nə qədər bağlı olduğunu bir daha təs­diqləyir.
Mehri Məmmədova

(Əlyazmalar İnstitutu)
Nəcəf bəy Vəzİrov.

Meşəçİlİyə aİd sənədlər

(Əlyazmalar İnstitutunun materialları əsasında)

Milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, tariximizin əvəz­siz mü­qəd­dəs məkanı olan Azərbaycan Milli Elmlər Aka­de­miyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutundakı ya­zılı abidələr təkcə xalqımızın deyil, Yaxın Şərqin orta və son­rakı yüzilliklərdəki ictimai-siyasi vəziy­yə­tini öyrənmək baxı­mın­dan qiymətli mənbələrdir.

Bu yazılı abidələr-əlyazma kitabları ilə yanaşı XIX yüzilli­yin ikinci yarısından başlayaraq XX yüzillikdə yaşayıb-yarat­mış alim, şair, ədə­biy­yat və mədəniyyət xadimlərimizin şəxsi fondları da dövrün ümumi mənzərəsini əks etdirən qiymətli sənədlər olmaqla zəngin bir xəzinədir.

Burada M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, H.B.Zərdabi, N.B.Və­zirov, S.Ə.Şirvani, C.Məmmədquluzadə, M.T.Sidqi, R.B.Əfən­diyev, Ə.Haq­ver­diyev, M.S.Ordubadi, Ü.Hacıbəyov, Ə.A.Müz­nib, N.Nərimanov, S.Mümtaz, M.Maqomayev və bu kimi görkəmli xadimlərimizin arxiv­lərini tədqiq edib öyrən­dikcə onların kecdikləri ömür yollarını izlədik­cə, belə bir nəti­cəyə gəlirsən ki, müasir həyatımızda istər orta təhsil məktəb­lə­rində, istərsə də haqlarında yazılan məqalə və kitablarda bu el oğullarımızın keçdikləri həyat yolları hələ tam halda göstəril­məmiş və haqlarında deyiləcək sözlər, yarımçıq qalmış fikirlər açıqlanmamışdır.

Milli ədəbiyyat və mədəniyyətimizin bu dəyərli övladları öz dərin zəka və ağılları ilə yaşayışlarının əsasını, yara­dı­cı­lıq­larının mənasını el işinə, vətəninə, xalqına xidmətdə görmüş, heç nədən, heç kəsdən çəkin­mədən, qorxmadan dövrünün du­ru­munu müxtəlif səpkilərdə yazdıqları əsərlərində-drama, ko­me­diya, hekayə, faciə və felyetonlarında əks et­dir­məyə çalış­mışlar.

Burada represiya qurbanları olmuş ədəbiyyatşünas alimlə­ri­miz­dən Salman Mümtaz və Əlabbas Müznibin adını xüsusi qeyd etmək istər­dik.

Bildiyimiz kimi şura hökuməti xalqın öz mənliyini-ana dili­ni, dinini, adət ənənəsini, onlara məxsus olan bayramlarını belə unutdurmağa ça­lışmış, yox etməyə səy göstərmişdir. La­kin xalqını, onun mənəviyyatını yüksək qiymətləndirən Sal­man Mümtaz, Əlabbas Müznib, Yusif Vəzir Çəmənzəminli kimi yüksək vətənsevər alim, şair və publisistlərimiz öz qə­ləm­ləri ilə, öz zəkaları ilə bu yaramaz hərakata qarşı çıxmışlar.

Salman Mümtaz Azərbaycanın bütün bölğələrinə gedib, xalq deyim­lərini-folklor nümunələrini, adlı-sanlı insanları haq­qın­dakı söhbətləri dinləyib, yazıya almış, bu günkü günümüzə ərmağan edərkən;

Əlabbas Müznib öz şeirləri ilə xalqını ayıltmağa, maarif­lən­dirməyə, düşdüyü bəladan qurtarmaq üçün üzünü böyük türk oğlu Atatürkə tut­muş, ondan imdad istərkən adlarına “xalq düş­məni” damğasını basmış­lar.

Bu fədakar el oğullarımızı Sibirə sürgünə aparan yol bax bu olmuş­dur. Vətən, xalqım deyən dilləri kəsilsə də uzaq Sibirdən gələn məktub­larında, şeirlərində yenə də susmamışlar.

Haqqında danışacağımız Nəcəf bəy Vəzirov da bu dahilərlə yaxın olmuşdur. Onun şəxsi fondunda Salman Mümtazın bir teleqramı vardır. Salman Mümtaz Nəcəf bəyi yaradıcılığının 40 illik yubileyi münasi­bə­tilə Aşxabaddan təbrik edir və gələ bilmədiyi üçün təəssüf etdiyini bil­di­rir. Ona milli ədəbiy­yatı­mızın inkişafı naminə cansağlığı arzulayır. s.v.46.

Nəcəf bəy Vəzirovdan çox danışılıb, çoxlu məqalələr və kitablar ya­zı­lıbdır. Biz isə burada onun şəxsi fondundakı bəzi sənədlərlə o böyük şəxsiyyəti yad etmək istərdik.

Şəxsi fondunda onun tərcümeyi-halını; yaradıcılığını açıq­la­yan çox­saylı materiallar-dram əsərləri “Haci Çırıq lənətul­lah”, “Hacı Fərəc lənətullah”, “Keçmişdə”, “Keçmişdə qaçaq­lar”, “Kərəmlər”, “Otuz beş il bundan əqdəm”, “Qaçaqlar”, “Qəz­viyyə”, “Təzə əsr”, “Nə əkərsən, onu biçərsən”, “Pul düş­kü­nü Hacı Fərəc”, və b;. felyetonları, məktublar və 40 illik yu­bileyi münasibətilə teleqram və qəzet yazıları vardır.

Bu sənədlərin qiyməti onlardan əksəriyyətinin avtoqraf ol­masıdır.

“Şəfa” maarif cəmiyyəti nəşriyyatı tərəfindən 1913-cü ildə çap edil­miş kiçik həcmli kitabça Nəcəf bəyin keçdiyi həyat yo­lunu açıqlayan əvəzsiz bir sənəddir. Kitabçanın üz qabığında “Qırx yil Qafqaz türkləri ədəbiyyatinə etmiş olduğu xidmət­lə­rinə müqabil tərtib edilmiş yubileyi (şənlik günü) münasibətilə çap edilmişdir “kimi açıqlama verilmişdir.

Buradakı N.B.Vəzirovun öz qələmindən çıxan tərçümeyi-halından bəzi məqamları müasir gəncliyə ərməğan olaraq qeyd etmək istərdik.

Nəcəf bəy yazır:

Mən, 1854-cü ildə bəhar aylarında (Şişə) şəhərində anadan doğul­mu­şam. Məni on iki yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın ərzində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən son­ra məni Şişə şəhərinin mülkiyə məktəbinə verdilər.

O, burada Mkrtç adlı müəllimdən rus dili dərsini almağa başlayır. Lakin müəllimin onu haq-nahaq döyməsinə dözmə­yib, məktəbdən qaç­dığını, 1868-ci ildə anasının göz yaşlarına baxmayaraq, Bakıya gəldi­yi­ni söyləyir. O, yazır ki, ailəmiz hədsiz dərəcədə kasıb idi. Ailəni anam idarə edirdi, atam xəstə və bacarıqsız idi. O vaxtlar yadıma düşdükcə şimdi də ürəyim parə-parə oluyor deyə çəkdiyi əzab və əziyyətlərini qəlb ağrısı ilə dilə gətirir.

Nəcəf bəy Bakı həyatını ürək dolusu sevinclə təsvir edir və bildirir ki, burada Realni məktəbin II sinfinə daxil olur, oranı gümüş medalla bitirir. Onun gələcək həyatında mühüm rol oy­nayan amil, 6-cı sinifdə oxuyarkən rus teatrına tamaşa etməsi olur. O, yazır ki, ertəsi günü qim­naziya müəllimim Həsən bəy Zərdabiyə müraciət etdim: “Aya, bizim dilimizdə teyatro əsər­ləri, ya məzhəkə və ya faciə varmıdır deyə sor­dum.

Məlikov Mirzə Fətəli Axundovun Hacı Qara komediyasını ona ni­şan verir və Nəcəf bəy bu komediyanı pansionun müsəl­man şagirdləri ilə bir yerdə hazırlayıb, tamaşaya qoyurlar. O, yazır ki, biz hazırlaşan zaman Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi. Amma şagirdləri mən hazırlayırdım.

Tamaşanın çox uğurla keçdiyini, qubernatorun ailəsi ilə ta­maşaya gəldiyini, tamaşa bitdikdən sonra qubernatorun dil­man­cı Həsən bəy Nə­bibəyovun onları qonaq etməsini sevinclə yad edir. Həman gecə müəl­limimiz Həsən bəy Məlikov Mirzə Fətəli Axundova teleqram göndər­di...

O, Realni məktəbi bitirib əvvəlcə San Peterburqa gedir, sonra Mos­kvaya Petrovski Akademiyasına daxil olur. Burada son dərəcədə fəqir­lik həyatı keçirir. Bu haqda belə yazır: Ha­vası soyuq Moskvada üstümə örtməyə bir yorğanım yox idi. Gecələr dünya malından təkcə gümanım gələn bircə palazımı üstümə çəkirdim... Hərdən oturub, axırımın necə olmasından fikir edirdim... Hər il şəhərimizdə 10-15 imam ehsanı ve­rən olur. Burada boynuyoğun mollalar, şiş papaqlı tacirlər, hacılar plov­lanırlar. Allah belə ehsanı qəbul etsin. Fəqət fəqirlərin uşaqları üçün qayrılmış məktəbə verilən ehsanı qəbul etmir.

Nəcəf bəy belə bir mühitdə çalışmış, öz əsərlərində dövrü­nün fəna cəhətlərini təsvir edərək, tənqid atəşinə tutmuşdur.

Göründüyü kimi son dərəcədə kasıblıq, fəqirlik həyatı ke­çirən bu insanı xalqının savadsız qalması, onun əsrlərdən bəri xanların, bəylərin, mollaların təzyiqi ilə nadanlıq dünyasında yaşaması Həsən bəyi geniş­miqyaslı, müxtəlif məzmunlu əsər­lər yaradıb, bu kütləni ayıltmağa sövq etmişdir.

Bildiyimiz kimi Azərbaycanda dramaturgiya M.F.Axun­do­vun qələ­mi ilə, maarifçi dramaturgiya isə Nəcəf bəy Vəziro­vun yaradıcılığı ilə başlamışdır. Vəzirovun ədəbi və ideoloji fəaliyyəti milli maarifçilik, fa­ciə və məzhəkələri dramatur­gi­ya­mızın, elmi-bioloji əsərləri isə Azər­baycan meşəcilik elminin yeni bir mərhələsinin əsasını qoymuşdur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, N.B.Vəzirovun ümumi yara­dıcılığı ətraflı öyrənilmiş, tədqiq edilib nəşr olunmuşdur. Onun “Palıd” adlı el­mi-təhqiqat işi isə haqqında yazılımış bir-iki mə­qaləni çıxmaqla indiyə­dək təhqiqat yoxsa tədqiqat çap edilmə­mişdir.

Alimin şəxsi fondunda 1-ci saxlama vahidi altında qorunan bu əsər 72 vərəqdən ibarət olub, 17x4x 21 sm ölçüsündədir.

Əsər Azərbaycan dilində, ərəb əlifbası ilə yazılmış, tarixi və yazıl­dığı yer qeyd olunmamışdır. Onun Nəcəf bəyin Ağama­lıoğlu adına Yer Quruluşu və Meliorasiya texnikumunda dərs dediyi zaman tələbələr üçün hazırladığını yəqin etmək olar.

Əsər sondan naqis olsa da məzmun etibarı ilə tamdır. Onu ilk dəfə olaraq transfoneliterasiya ilə nəşrə təqdim etməklə Azər­baycanda meşə­çiliyin inkişafına lazımi qədər xidmət edə­cə­yi ümidindəyik.

Ədibin şəxsi fondunda meşəçiliklə bağlı elə bir diğər sənəd yoxdur. Lakin buradakı bir məktub nəzərimizi cəlb edir. Bu, Ağamalıoğlu adına Yer Quruluşu və Meliorasiya texniku­mu­nun Nəcəf bəyin oğlu Samirə ünvanladığı müraciətdir. Mək­tub­da atasının meşəçiliyə aid kitablarının texnikuma verilməsi xahiş edilmişdir.

Bu məktubdan məlum olur ki, Nəcəf bəyin meşəçiliyə, kənd təsər­rüfatına aid əsərləri tələb olunan ünvana verilmişdir. Məktub Nəcəf bəyin vəfatından sonra 24 dekabr 1926-cı ildə yazılımışdır. fond 4, s.v.59.

Şəxsi fondundakı diğər bir sənəd, Nəcəf bəyin kənd təsər­rü­fatındakı fəaliyyətini açıqlayır. Bu, 5 dekabr 1920-ci ildə Ümum­rusiya Həmkar­lar İttifaqı tərəfindən Vəzirova verilmiş kitabçadır. Kitabça onun Azər­baycan rayonlarında kənd təsər­rüfatı ilə bağlı fəaliyyətinə görə verilmiş və Nəcəf bəyin I ka­teqoriyalı Ali meşəbəyi olduğu, 28 fevral 1920-ci ildə Xalq Tor­paq Komitəsinin müfəttişlik şöbəsinə işə götürüldüyü bil­dirilmişdir.

Burada meşəçiliyə aid digər sənədlər Nəcəf bəyin meşə qu­ru­luşu işi­nə aid planlarıdır.

S.v.64-də onun “İş planı” adlı sənədi texnikumun III kurs tələbə­lərinin meşə taktikası (oduncaqlı ağacların miqdarının təyin edilməsi), yay praktik işinin aparılıması, praktika kimi bir illik, altmış illik ağac­ların sahəsinin, ölçüsünün təyin edil­məsi və meşəçiliyə aid digər məsə­lələrin öyrənilməsi haq­qın­dadır.

Digər sənədlərdə Yer quruluşu və Meliorasiya texnikumu­nun meşə­çilik sahəsinin I kurs tələbələrinin meşədə canlı və çü­rümüş ağacların bö­yüməsi, yaşı və xüsusiyyətlərini öyrən­mə­ləri, meşə torpağının dərin­liyi, rütubətliliyi əsasında ağac­la­rı təyin etmək, ağacların yaşını və köl­gəyə davamlılığını təyin etmək, kölgəyə davamlı ağacı təsvir etməkdir.

“Palıd” elmi əsəri Azərbaycanda meşəçiliyin inkişafı üçün çox də­yər­lərə malik olduğundan onu ərəb əlifbasından foneli­te­rasiya ilə çapa hazırlamaqla Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcı­lığı­na azacıq da olsa xidməti­mizlə qürurlanırıq. Əlbəttə müəllifin öz ədəbi dilini saxlamaq şərtilə.

Ədibin şəxsi fondunda onun yaradıcılığının 40 illik yubileyi müna­sibətilə çoxlu təbrik teleqramları vardır. Bu teleqram­lar­da Nəcəf bəyin nadir yaradıcılığa malik olması (Yelizovetpol şəhərinin başçısı); onun kimi ədibin xalq üçün həmişə gərəkli olması (Bakı Müsəlman Cəmiy­yəti Xeyriyyə idarəsi); onun ədə­biyyat sahəsindəki xidmətləri (Bakı Rus Müsəlman mək­təb­lərinin müəllimlərindən) qeyd olunur.
Sevinc Axundova

(Əlyazmalar İnstitutu)
XIX əsr Qarabağ ədəbİ mühİtİ

Nəsrəddİn Qarayevİn tədqİqatında
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun mərhum əmək­daşı, şərqşünas alim, filologiya elmləri namizədi Nəsrəd­din Qarayev (1926-1982) elmi fəaliyyətini əlyazma qaynaqları əsasında klassik ədəbiyyatı­mı­zın tədqiqinə həsr etmişdir. N.Qarayev Azərbaycan Dövlət Univer­sitetinin (indiki BDU) şərq­şünaslıq fakultəsini bitirmiş, 1960-1966-cı illərdə Res­pub­lika Əlyazmalar Fondunda, 1966-1972-ci illərdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitunda çalışmış, sonra yenidən Respublika Əl­yaz­malar Fonduna qayıdaraq ömrünün sonunadək burada işlə­mişdir. Elmi yaradıcılığında XIX əsr ədəbi məclislərinin tədqi­qinə xususi fikir verən tədqiqatçı 1971-ci ildə “XIX əsr Azər­baycan ədəbi məclisləri” mövzu­sun­da namizədlik disserta­siya­sı müdafiə etmişdir. Onun bu disserta­si­yası ölümündən sonra 2010 və 2012-ci illərdə iki dəfə çapdan çıxmış­dır. Kitabı nəşrə hazırlayan və elmi redaktor filologiya üzrə fəlsəfə dok­toru, do­sent Vüsalə Musalıdır. Bundan başqa, alimin nəşrə hazırladığı Mirzə Həsən Qarabağinin “Seçilmiş əsərləri”, “Poetik məclis­lər” anto­lo­gi­yası çapdan çıxmışdır.

N.Qarayevin “XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri” mo­noqrafi­ya­sının ən dəyərli cəhəti ondan ibarətdir ki, burada əsər yazılarkən çox az öyrənilmiş sahə-müxtəlif şəhərlərdə mövcud olmuş ədəbi məclislər ilkin qaynaqlar-əlyazma mənbələri, Əl­yazmalar İnstitutu materialları əsa­sında tədqiq edilmişdir. Ki­tab­da XIX əsrdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş “Divani-hikmət”, “Gülüstan”, Əncümənüş-şüəra”, Fövcül-füsə­ha”, “Bey­tüs-səfa”, “Məclisi-üns”, “Məclisi-fərəmuşan”, “Məcmə­üş-şüəra” kimi ədəbi məclislərin fəaliyyəti araşdırılır, bu məc­lis üzv­lərinin həyat və fəaliyyəti öyrənilir.

Giriş, səkkiz fəsil və son sözdən ibarət monoqarfiyanın VI fəs­li XIX əsrdə Şuşada fəaliyyət göstərmiş “Məclisi-üns”, VII fəsli isə “Məc­lisi-fərəmuşan” ədəbi məclisinə həsr edil­miş­dir. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, XIX əsrin ikinci ya­rısında təşkil edilən ədəbi məc­lislər içərisində həm iştirakçı­larının sayının çoxluğuna, həm də başqa ədəbi məclislərlə əla­qələrinə görə “Məclisi-üns” xüsusi yer tutur. Bu məclisin səsi-sədası nəinki Şimali Azərbaycan bölgələrinə, hətta Tiflis, İrə­van, Təbriz, Tehran, Aşqabad və başqa şəhərlərə belə yayıl­mışdı. Bu məclisin Şamaxı və Lənkəran ədəbi məclislərinin qız­ğın fəaliyyət gös­tərdiyi bir zamanda Şuşada təşkil edilməsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Təd­qiqatçı göstərir ki, XIX əsrin bi­rinci yarısında Şuşada və Qarabağın ayrı-ayrı kəndlərində on­lar­la şair yazıb-yaradırdı,Qasım bəy Zakir, Mə­həmməd bəy Aşiq, Cəfərqulu xan Nəva (Arif), Mirzə Əsəd, Aşıq Pəri kimi şairlər bir yerdə yığışar, qızğın müzakirələr, deyişmələr ke­çi­rər­di­lər. Yeni ədəbi qüvvələr yetişməkdə idi. Bütün bunlar Şu­şa­da ədəbi məc­lisin yaranmasını zəruri etdi. Şəhərdə alim və müdərris kimi tanın­mış Mirzə Əbülqasımın yanında dərs alan­lar məşğələlərdən sonra bir yerə toplaşıb ədəbi mübahisə və arifanə söhbətlər aparırdılar. Sonralar ədəbi məşğələlər bir müddət şair Hacı Abbas Agəhin mənzilinin üst mərtəbəsində keçirildi. N.Qarayev Mirzə Rəhim Fənanın Əlyazmalar İnsti­tu­tunda saxlanan xatirələri əsasında göstərir ki, 1864-cü ildən şeir-sənət həvəskarları Agəhin evində toplaşıb ədəbiyyatdan da­nışar, tarix və musiqi haqqında mübahisə və müzakirələr keçirərdilər. 1872-ci ilə kimi adsız olan məclis həmin ildə Xurşidbanu Natəvanın evinə köçür, şairənin ölümünə, 1897-ci ilə qədər fəaliyyətini davam edir. Mirzə Rə­him Fənanın av­toqraf xatirəsinin mətnini tam şəkildə monoqrafiyasına daxil edən tədqiqatçı göstərir ki, Mirzə Rəhim “Məclisi-üns”ün yal­nız doqquz üzvünün adını çəkmişdir. Lakin o, araşdırmalar nə­ticəsində aşağıdakı məclis üzvləri barədə məlumat vermişdir: Xurşidbanu Natə­van (1832-1897), Mirzə Rəhim Fəna (1841-1931), Mirzə Ələsgər Növ­rəs (1836-1912), Mirzə Həsən Yüz­ba­şov (1824-1904), Məmo bəy Mə­mai (1842-1918), Hacı Ab­bas Agəh (?-1892), Məhəmmədəli bəy Məxfi (1821-1892), İs­mayıl bəy Daruğə (1842-1891), Məşədi Nəsir Lövhi (?-1891), Mirzə Sadiq Piran İmanxan oğlu (1811-1892), Hüseyn ağa Ca­vanşir (1856-?), Bəhram bəy Fədai, Mirzə Haqverdi Səfa (?-1881), Məhəmməd ağa Müştəri (1875-1956), Mahmud bəy Mah­mud, Mirzə Cəfər Köhnəfüruş (1839-1903), Səməd bəy Səməd, İsgəndər bəy Rüs­təm­bəyov (1845-1918).

N.Qarayev qeyd edir ki, “Məclisi-üns” yalnız şairlərin de­yil, Şuşa xanəndələrinin də çox sevdikləri yer olmuşdur. Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Kaştazlı Haşım və başqa xanəndələr burada iştirak edirdilər. Tadqiqatçı şuşalı Həsən Mirhaşım oğlu Ağa­mi­rovun xatiratına əsaslanaraq göstərir ki, yuxarıdakı xanən­də­lərdən əlavə Molla Vəli, Molla Abbasqulu, Mə­şədi Dadaş, Hacı Məhəmməd Alı oğlu, Məhəmməd Qaryağdı oğlu, tar­zən Sadıq kimi sənətkarlar da “Məclisi-üns”ə çox yaxın olmuşlar.

Tədqiqatçı Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan materiallar, digər mənbələr əsasında “Məclisi-üns” üzvlərinin Azərbayca­nın digər məc­lis­ləri ilə əlaqələri barədə maraqlı məlumatlar ver­mişdir. Monoqrafi­ya­da göstərilir ki, H.A.Agəh Şamaxıya gedərək, Seyid Əzim Şirvaniyə qonaq olmuş, onunla məktub­laşmışdır. (Əsərdə S. Əzimin Agəhə yaz­dığı, heç bir yerdə çap edilməmiş mənzum məktubdan da danışılır). M. Məmai də bir neçə dəfə Şamaxıya getmiş, orada şeir və musiqi məclis­lə­rində iştirak etmişdir. Şirvan dəfələrlə Şuşaya gələrək “Məclisi-üns”­də iştirak etmişdir. Şirvan şairlərindən Mirzə Əbdüləli Hi­lali Şirvani dəfələrlə Şuşaya gələrək “Məclisi-üns”də iştirak et­mişdir. O, Növrəs, Məmai, Həsən, Agəh və digər Qarabağ şair­ləri ilə dostluq etmişdir. Agəh şeirlərindən birində onun Şuşaya gəlişini Yaqubla Yusifin görü­şünə bənzətmişdir. M.Ə. Hilali “Məclisi-üns” şairlərinin hər birini sə­ciy­yə­ləndirən şeir yazmış, Məmai, Səməd bəy, Agəh, Məxfi və Növrəs də öz növbəsində ona cavab vermişlər.

N.Qarayev qeyd edir ki, məclisin başçısı Natəvan da Azər­bay­canın müxtəlif yerlərində yaşayan şairlərlə müntəzəm əla­qə saxlamış, onlarla məktublaşmışdır. AMEA Əlyazmalar İns­titutunda saxlanılan bir sənəd­də Şamaxının Udulu kəndindən Molla Musa Şirvaninin nəzmlə ona yazdığı cavabı vardır.

Monoqrafiyada “Məclisi-üns”ün üzvlərindən Mirzə Həsən Yüzba­şov, Məhəmmədəli bəy Məxfi və Məmo bəy Məmaiyə həsr edilən oçerklər sırf əlyazma materiallarına istinad edil­mə­si ilə diqqəti cəlb edir.

Tədqiqatçı qeyd edir ki, M.F.Axundov, N.Vəzirov, Hacı Rza Dilmə­qani Əhsənül-Qəvaid, S. Ə.Şirvani və başqa tanın­mış ziyalılar kimi M.Məxfi də H.Zərdabinin “Əkinçi” qəzetin­də müəllif kimi iştirak et­miş­dir. O, belə bir ehtimal irəli sürür ki, AMEA Əlyazmalar İnsitutunda fotosurəti saxlanan “Əhva­lati-Qarabağ” adlı əlyazmanın müəllifi M.Məx­fidir.

Monoqrafiyada haqqında məlumatın çox az olduğu “Məcli­si-üns” şairi Məmo bəy Məmai haqqında da maraqlı məlumat­lar vardır. Göstə­rilir ki, Məmo bəy bir müddət ticarət məqsədi ilə Aşqabad, Səmərqənd, Sankt-Peterburq, Şimali Qafqaz, həm­çinin Türkiyə və İranın bir sıra şə­hərlərini gəzmiş, gör­düklərindən bəhs edən “Səyahətnamə” adlı əsər ya­zaraq bu ba­rədə Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevə mək­tub yaz­mışdır. Məmo bəyin şeirlərini təhlil edən müəllif onun xal­qını inkişafda görmək istəyən bir vətənpərvər olduğunu, er­məni daşnakları­nın fitnə-fəsadlarını ifşa etdiyini göstərir.

Kitabda “Məclisi-üns”ə daxil olmayanların, “fəramuş olan­la­rın” (unu­dulanların) 1872-ci ildə təşkil etdikləri “Məclisi-fə­rəmüşan” məc­lisi barədə də maraqlı məlumatlar verilmişdir. Müəllif məclisin aşağı­dakı üzvlərinin adlarını müəyyənləş­dir­mişdir. Mir Möhsün Nəvvab (1833-1919), Abdulla bəy Asi (1841-1874), Həsənəli xan Qaradaği (1847-1929), Mirzə Əb­dül Şahin (1849-1900), Məşədi Əyyub Baki (1866-1909), Fat­ma xanım Kəminə (1840-1898), Abdulla bəy Abış, Baxış bəy Səbur (1863-1931) və qardaşı Bəhram bəy Fədai, Mirzə Mux­tar (1866-1912), Məşədi Məhəmməd Bülbül (1863-1918), Mol­la Xəlil Şaki, Mirzə Məhəmməd Katib (1833-1889), Hə­sən Qara Hadi (1826-1900), Xarrat Qulu Yusifi (1823-1883), Mir­zə Hüseyn Salar (?-1876), Mirzə İsmayıl Məhzun (1821-1894), Nazim, Mirzə Əli Aşiq (1846-1894),Ş Müznib, Sabit, İbrahim bəy Azər (1836-1885), Məşədi Cəfərqulu (?-1896), Meh­di bəy (?-1887), Hacı Əmir (?-1887), Kərbə­layi Ələkbər Safi, Mirzə Sadiq Lətif oğlu Hicri (təbib), Mirzə Sadiq İman­xan oğlu (xanəndə) Piran (1811-1892), Məşədi İsi, Hacı Hüsü, Sa­dıq­can, Mirzə Ələsgər Növrəs, Nəvvabın müəllimi Molla Abbas (1831-1880), Mirhəsən Miriş (Nəvvabın oğlu, 1871-1948), Mirzə Əli Mühər­rir, Sədi Sani (1854-1879) və s. Bun­lar­dan Mir Möhsün Nəvvab, Hə­sənəli xan Qaradaği, Mirzə Məhəmməd Katib, Abdulla bəy Asi, Fatma xanım Kəminə və Məşədi Bakiyə oçerklər həsr edən müəllif əlyazma qaynaq­larından istifadə edərək adı çəkilən şairlərin həyat və yaradı­cılığı barədə maraqlı faktlar üzə çıxarmışdır.

N.Qarayevin 1971-ci ildə tamamlanmış “XIX əsr Azərbay­can ədəbi məclisləri” monoqrafiyasında dövrün ədəbi məclis­ləri, onların bir sıra iştirakçıları ilk dəfə olaraq tədqiq edil­miş­dir. Alim bu məclislərdə ümu­miyyətlə yüz əllidən artıq şair, alim, xanəndə və musiqiçinin iştirak et­diyini hesablamışdır. Monoqrafiyada göstərilir ki, XIX əsrdə təşkil edil­miş ədəbi məc­lislər bir qrup Azərbaycan milli ziyalılarının yetişmə­sində ya­radıcılıq məktəbi rolunu oynamışdır. İlk dəfə məktəb və məd­rə­sələrin nəzdində təşkil edilən bu məclislərin vaxtilə gənc­lərdə ana dilinə məhəbbət, poeziyaya həvəs oyatmaqda və bir sıra gənc Azərbaycan şair­lərinin yetişməsində əhəmiyyətli rolu olmuşdur.