Y. V. QƏHRƏmanli, A.Ə. XƏLİlova s. Y. MƏHƏRRƏmova, A. X. HƏSƏnova

Sıra 
sayı 
Axn
sərfləri, m
3
/san
Modul 
əmsalı 
k
x
-1 
k
y
-1 
(k
x
-1)
2
 
(k
y
-1)
2
 
(k
x
-1)(k
y
-1) 
x 
y 
k
x 
k
y 
1 
0,7 
2,7 
0,4 
0,52 
-0,6 
-0,48 
0,36 
0,2304 
0,288 
2 
0,5 
4,5 
0,29 
0,86 
-0,71 
-0,14 
0,5041 
0,0196 
0,0994 
3 
0,4 
4,3 
0,23 
0,82 
-0,77 
-0,18 
0,5929 
0,0324 
0,1386 
4 
1,5 
4,7 
0,86 
0,9 
-0,14 
-0,1 
0,0196 
0,01 
0,014 
5 
3,7 
4,6 
2,13 
0,88 
1,13 
-0,12 
1,2769 
0,0144 
-0,1356 
6 
0,9 
6,5 
0,52 
1,24 
-0,48 
0,24 
0,2304 
0,0576 
-0,1152 
7 
0,8 
6,6 
0,46 
1,26 
-0,54 
0,26 
0,2916 
0,0676 
-0,1404 
8 
1,2 
5,9 
0,69 
1,12 
-0,31 
0,12 
0,0961 
0,0144 
-0,0372 
9 
1,4 
5,4 
0,8 
1,03 
-0,2 
0,03 
0,04 
0,0009 
-0,006 
10 
2,1 
6,5 
1,2 
1,24 
0,2 
0,18 
0,04 
0,0576 
0,048 
11 
3,2 
6,2 
1,84 
1,18 
0,84 
0,03 
0,7056 
0,0324 
0,1512 
12 
2,5 
5,4 
1,44 
1,03 
0,44 
-0,03 
0,1936 
0,0009 
0,0132 
13 
2,7 
5,1 
1,55 
0,97 
0,55 
0,24 
0,3025 
0,0009 
-0,0165 
14 
2,8 
5,0 
1,6 
0,95 
0,6 
-0,05 
0,36 
0,0025 
-0,03 

---

və 
-müvafiq olaraq müqayisə olunan çayların axın 
sərflərinə uyğun modul əmsallarıdır və aşağıdakı kimi təyin 
edilir: 
k
x1
=0,7/1,74=0,24 
k
y1
=2,7/5,24=0,52 
k
x2
=0,5/1,74=0,29 
k
y2
=4,5/5,24=0,86 
k
x3
 =0,4/1,74=0,23 
k
y3
=4,3/5,24=0,82 
k
x4
=1,5/1,74=0,86 
k
y4
=4,7/5,24=0,9 
k
x5
=3,7/1,74=2,13 
k
y5
=4,6/5,24=0,88 
k
x6
=0,9/1,74=0,52 
k
y6
=6,5/5,24=1,24 
k
x7
=0,8/1,74=0,46 
k
y7
=6,6/5,24=1,26 
k
x8
=1,2/1,74=0,69 
k
y8
=5,9/5,24=1,12 
k
x9
=1,4/1,74=0,8 
k
y9
=5,4/5,24=1,03 
k
x10
=2,1/1,74=1,2 
k
y10
=6,5/5,24=1,24 
k
x11
=3,2/1,74=1,84 
k
y11
=6,2/5,24=1,18 
k
x12
=2,5/1,74=1,44 
k
y12
=5,4/5,24=1,03 
k
x13
=2,7/1,74=1,55 
k
y13
=5,1/5,24=0,97 
k
x14
=2,8/1,74=1,6 
k
y14
=5,0/5,24=0,95 
və 
- müqayisə olunan çayların axın sərfləri üçün 
dəyişkənlik əmsalıdır və aşağıdakı kimi hesablanır: 
√
∑
√
√
∑
√
Müşahidə məlumatlarına əsasən çaylar arasındakı əlaqənin 
sıxlığını səciyyələndirən korrelyasiya əmsalı 
r
xy 
aşağıdakı kimi 

---

təyin edilir: 
∑
- əmsalının qiymətlərinə görə çaylar arasındakı əlaqə 
tənliyini tərtib etmək üçün reqressiya əmsalları 
təyin edilir: 
Onda əlaqə tənliyi aşağıdakı kimi olar: 
} 
Hər iki tənlikdə məchul 
x
və 
y-
ə ixtiyari 3 qiymət verməklə 
tənlikləri hesablayırıq. Əlaqə tənlikləri arasında düzbucaqlı 

---

koordinat sistemində 
x=f(y) 
funksiyasına görə reqressiya 
xətlərini qururuq. 
Bu xətlərin kəsişmə nöqtəsinin koordinatları 
x
or
 
və 
y
or
uyğun olarsa, deməli tənliklər düzgün həll olunmuşdur. 
x
və 
y
çayının sərfləri əsasında orta illik sərfi təyin etmək olar. 
 
 
Şəkil 7. Reqressiya xətləri 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
LABORATORİYA İŞİ № 4 
 

---

HİDROMETRİK FIRLANĞACDAN İSTİFADƏ 
ETMƏKLƏ AXININ SÜRƏTİNİN VƏ SƏRFİNİN
TƏYİNİ. 
Məlumdur ki, çayların və açıq konstruksiyalı kanalların 
canlı en kəsikləri üzrə üfüqi və şaquli istiqamətlərdə suyun 
sürəti dəyişir və müxtəlif olur. Belə halları nəzərə almaqla 
məcranın canlı en kəsiyi üzrə üfüqi və şaquli istiqamətlərdə 
istənilən nöqtələrdə suyun sürətinin təyin olunmasında daha 
çox hidrometrik fırlanğaclardan istifadə olunur. Belə ki, 
hidrometrik fırlanğacları canlı en kəsiyin istənilən yerində 
(suyun səthində və istənilən dərinliyində) saxlamaqla sürətin 
ölçülməsi mümkündür. Bu da məcranın canlı en kəsiyini 
şaqullara bölməklə oradan keçən orta axın sürətlərinin və 
sərflərin daha dəqiq təyin olunmasına imkan verir. 
Hidrometrik fırlanğaclar konstruksiyalarına və işləmə 
prinsiplərinə görə bir-birindən fərqlənirlər.
Fırlanğaclarda mexanizmlərinin quruluşuna görə hər bir 
tsiklin başa çatması müddəti mexaniki üsulla –səs siqnalları və 
ya elektrik siqnalları əsasında qeydə alınır. Tsikl fırlanğacın 
markasından asılı olaraq bir qapalı gedişdəki dövrlər sayıdır.
Hidrometrik fırlanğaclar aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: 
fırlanğacın pəri, pərə sərt bərkidilmiş ox, fırlanğacın gövdəsi, 
qapayıcı mexanizm, fırlanğacın istiqamətləndirici quyruq 
hissəsi olan stabilizator, fırlanğacı suya salmaq üçün istifadə 
olunan avadanlıq və s. 
Hazırda hidrometrik ölçmə işlərində daha çox istifadə 
olunan QR-21M fırlanğacının əsas hissələri şəkil 8-də 
göstərilmişdir. 

---

Şəkil 8. Hidrometrik fırlanğac QR-21M və onun əsas hissələri. 
a) ümumi görünüş; b) əsas hissələr: hərəkət edən hissə, gövdə, 
istiqamətləndirici hissə. 
Fırlanğacla axın sürətinin ölçülməsi çay və kanallar 
üzərində hidrometrik məntəqə kimi qəbul edilmiş körpülər 
üzərində xüsusi işarələnmiş nöqtələrə uyğun şaqullar üzrə 
yerinə yetirilir.
Fırlanğacla 
axının 
sürəti 
ölçülərkən 
aşağıdakı 
avadanlıqlardan da istifadə edilir: ştanq (və ya tros), lampalı və 
ya zəngli siqnal, elektrik batareyası, elektrik keçirici naqil, 
saniyəölçən. 
Məcranın canlı en kəsiyi üzrə istənilən şaqullardakı 
nöqtələrdə axın sürətini təyin etmək üçün suyun dərinliyi h≤3,0 
m 
olduqda fırlanğacların 
saxlanılması üçün 
şaquli 
ştanqalardan, h>3,0 m olduqda isə troslardan istifadə olunur. 
Hidrometrik fırlanğaclardan istifadə etməklə suyun 
sürətinin ölçülməsi əsasən məcrada axın sürətinin 
=0,02-5,0 
m/san olan hallarında səmərəli hesab olunur.

---