Zaman budaq cüMLƏSİNİn funksional-qrammatik xüsusiYYƏTLƏRİ

1.4. Azərbaycan dilçiliyində zaman budaq cümləsinin tədqiqi

Azərbaycan diliçiliyində sintaktik quruluşla əlaqədar tədqiqatların ilkin dövrlərində bir sıra dolaşıqlıq özünü göstərmişdir. Xeyli müddət cümlə üzvü funksiyasına malik olan feili bağlama və qoşmalı feili sifət tərkibləri, həmçinin zaman zərflikləri, hətta zərflik olmayan bir sıra birləşmələr də zaman budaq cümləsi hesab edilmişdir [27, s. 43-44].

Məsələn, M. F. Axundovun dediyinə görə, din cəhalətdir tipli cümlələr zaman budaq cümləsi kimi verilmiş, beləliklə, ara söz zaman zərfliyi ilə qarışdırılmışdır. Yaxud Mən yazarkən, səni fikirləşmişdim tipli cümlələrə də həmin prizmadan yanaşılmışdır [52, s. 52-59].

Azərbaycan dilçiliyində keçən yüzilliyin 50-ci illərinə kimi yazılmış orta məktəb qramatikalarında, o cümlədən Ə.Dəmirçizadənin “Mürəkkəb cümlələr” adlı məqaləsində ayrıca subyekti olan feili bağlama, eləcə də qoşmalı feili sifət tərkibləri səhv olaraq zaman budaq cümləsi sayılmış, qoşmalar və feili bağlamanın morfoloji göstəriciləri isə zaman budaq cümlələrini baş cümləyə bağlayan vasitə sayılmışdır [Bax: 48, s. 180-181; 47, s. 145-146; 13, s. 30].

Yeni tədqiqatların müsbət nəticələri özünü göstərdi. XX yüzilliyin 50-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq, məktəb qrammatikalarında M. Şirəliyev və M. Hüseynzadə zaman budaq cümləsinin yeni prinsiplərini müəyyənləşdirdilər. Bu prinsiplərə əsasən feili bağlama və feili sifət tərkibləri artıq budaq cümlə sayılmır, təhlillərdə yalnız xəbəri şəxsli formada olan zaman budaq cümlələri verilirdi [47, s. 138-140].

M.Şirəliyev sonrakı tədqiqatlarında həmin məsələyə daha da aydınlıq gətirdi [49]. M.Şirəliyevin bu məsələyə dəqiq münasibətindən sonra Azərbaycan dilçiliyində tabeli mürəkkəb cümlədən danışılan əsərlərdə qeyd edilən sintaktik kateqoriyalara münasibət dəyişdi [53, s. 38; 139, s. 367-368; 14, s. 106; 38, s. 54-55; 28, s. 546].

Azərbaycan dilçiliyində zaman budaq cümləsi barədə ilk tutarlı məlumatı Ə.Abdullayev vermişdir. O, zaman budaq cümləsini işlənmə yerinə görə, baş cümlədən əvvəl gələnlər və baş cümlədən sonra gələnlər adı altında təsnif etmişdir. Bu adlar altında Azərbaycan dilində zaman budaq cümləsinin əmələ gəlmə vasitələrini, quruluş tiplərini, budaq cümlə ilə baş cümlə arasındakı zaman münasibətlərini, zaman uyuşmasını, müxtəlif zamanlılıq və eyni zamanlılıq məsələlərini, əsas və əlavə mənaları tədqiq edib öyrənmişdir [5, s. 252- 268].

Azərbaycan dilçiliyində N.Abdullayeva zaman budaq cümlələri ilə tərkiblər arasında olan sintaktik sinonimliyin formaları haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir [59, s. 28-30].

Dilçiliyimizdə budaq cümlələrin tərkiblərdən əlavə bir sıra konstruksiyalarla sinonimliyi məsələsi də öyrənilmişdir. Müasir ingilis dilində obyekt-predikativ konstruksiyaların tamamlıq budaq cümlələri ilə sintaktik sinonimliyinə nəzər salan M.Əsədova N.A.Kabanovanın dissertasiyasına istinad edərək həmin konstruksiyalarla tamamlıq budaq cümlələrin paradiqmatik planda fərqli xüsusiyyətlərini, həmçinin onların qrammatik mənalarından əlavə üslubi cəhətlərinin də müəyyənləşdirildiyini qeyd edir [19, s. 6].

1981-ci ildə EA-nın nəşr etdirdiyi “Müasir Azərbaycan dili” (Bakı, 1981) kitabında müasir Azərbaycan dilində zaman budaq cümləsi M.Şirəliyev və N. Mehdiyev tərəfindən həm analitik, həm sintetik, həm də analitik-sintetik növlər üzrə təhlil edilmişdir [42, s. 405]. Müəlliflər zaman budaq cümləsinin bu növləri arasında analitik növün dilimizdə daha çox işləndiyini göstərirlər. Bu növ zaman budaq cümlələri “baş cümləyə ki, elə ki, onda ki, o gün ki, nə zaman ki, o zaman ki, nə vaxt ki, nə qədər ki bağlayıcıları bağlanır.” [42, s. 405]. Göründüyü kimi, müəlliflər baş cümlə ilə budaq cümləni bağlayan vasitələrin hamısını bağlayıcı hesab edirlər. Diqqət yetirildikdə aşkar şəkildə görmək olur ki, müəlliflərin bağlayıcı olaraq sadaladıqlarının yalnız biri – ki – bağlayıcıdır. Qalanları isə (elə ki, onda ki, o gün ki, nə zaman ki, o zaman ki, nə vaxt ki, nə qədər ki) bağlayıcı sözlərdir. Bağlayıcı sözlərin bağlayıcılardan fərqləndirməyin lazım olduğunu bir çox tədqiqatçılar da qeyd etmişlər (34, s. 309; 30, s. 247).

F. Cəlilov bağlayıcısız tabeli mürəkkəb cümlələr içərisində həmin tip zaman budaq cümlələrinin də inkişaf mərhələlərini (7 mərhələni göstərir), onların struktur-semantik xüsusiyyətlərini (bağlayıcısız zaman budaq cümləsinin yeri, quruluşu, intonasiyası, yaranma yolları, transformasiyası; komponentləri bağlayan vasitələri – fonetik, leksik-qrammatik və struktur-semantik vasitələr) öyrənmişdir [12].

Bağlayıcısız tabeli mürəkkəb cümlələrin araşdırılmasında, qeyd edildiyi kimi, F. Cəlilovun xidməti çox olmuşdur. Baş və ya budaq cümlələrdə zaman mənalı yaxud temporal sözlərin işlənməsi məsələsinə diqqət çəkən F. Cəlilovun maraqlı mülahizələri vardır. F.Cəlilovun qənaətinə görə, onda, təzəcə, indi, yeni, hələ, az, çox və s. leksik vahidlər zaman budaq cümlələrində işlə­nə­rək bağ­layıcısız tabeli mürəkkəb cümlələrin tərəflərinin bağlanmasında iştirak edir və hətta həmin sözlərin mürəkkəb cüm­lə­ni formalaşdırmasına zəmin yaradır [12, s. 97-98] Məlumdur ki, komponentlərində zaman anlayışlı sözlərin işlənib-işlənməməsinə görə bu tipli cümlələri bəzən bir-birindən fərqləndirir, hətta həmin sözlərin mürəkkəb cüm­lə­ni formalaşdırması fikri irəli sürülür. Belə mülahizələrə başqa tədqiqatlarda da rast gəlmək mümkündür. Halbuki həmin sözlərin tabeli mürəkkəb cümlənin komponentlərinin bağlanmasında, ümumiyyətlə, tabeli mürəkkəb cümlənin formalaşmasında ciddi əhəmiyyətə malik olması fikri heç də inandırıcı görünmür. Əslində onda, təzə, təzəcə, indi, indicə, yeni, yenicə, hələ, elə kimi temporal leksik vahidlər tərkibində işləndikləri cümləyə və budaq cümləyə sadəcə özündə daşıdığı temporallıq semantikası sayəsində müəy­yən zaman çaları verir. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin temporal semantikalı sözləri ixtisar etdikdə, yaxud mətndən çıxardıqda nə tabeli mü­rək­kəb cümlənin özünə, onun məna növünə, nə də komponentlərin bağ­lan­masına ciddi xələl gəlir. Məsələn: