I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ...................................................... 389

Bundan aydın olur ki, Musa Peyğəmbərin duasında istədiyi əfvdən

məqsəd, Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşının dualarında olduğu kimi,

Allahın mevlevi cinayətlər/günahlarda günahkarlar hesabına yazdığı cəzanın silinməsi

deyil, həyatın axışı içində nəfsə zülm edilməsi nəticəsini verən

cinayət/günah izlərinin silinməsidir. Musa Peyğəmbər (ə.s) etdiyi hərəkətin

ortaya çıxmasından və o cəmiyyətdə cinayət/günah sayılan bir hərəkəti işlədiyinin

müəyyən olmasından qorxurdu. Buna görə Allahdan bu hərəkətin

örtülməsini və bu mənada bağışlanılmasını istədi. Quran dilində

mağfiret=bağışlama, cəzanın silinməsindən geniş əhatəli bir

anlayışdır; hətta bağışlama əslində hər cür pis nəticənin ortadan

qaldırılması, yox edilməsi deməkdir. Və şübhə yoxdur ki, bütün

bunların hamısı Allahın əlindədir.

Nuh Peyğəmbərin (ə.s) daha əvvəl köçürdüyümüz duasında keçən,

"Əgər məni bağışlamaz və mənə ağrımazsansa..." (Hud, 47) şəklindəki

sözləri bir baxıma bunun bənzəridir. Yəni, "Əgər sən məni

öz ədəbinlə ədəbləndirməz, öz ismətinlə qorumaz, öz

rəhmətinin əhatəs(n)i içinə al/götürməzsənsə, mən hüsrana uğrayaram." Bunun

üzərində yaxşı düşün.

Bu ədəb nümunələrindən bir başqas(n)ı, Musa Peyğəmbərin vəhyə ilk

həmsöhbət olması və qövmünə peyğəmbər olaraq göndərilməsi üzərinə

etdiyi duadır. Quran bizə bu duanı belə nəql edir: "(Musa)

dedi ki: Rəbbim, sinəmi mənim üçün aç, işimi mənə asanlaşdır,

dilimdən düyünü həll et ki, söylədiklərimi anlasınlar və ailəmdən

mənə bir köməkçi et, qardaşım Harunu. Onunla arxamı gücləndir

və onu işimə ortaq et/ət. Ta ki səni çox təsbeh edək. Və səni

çox analım. Şübhəsiz sən bizi görməkdəsən." (Taha, 25-35)

Hz. Musa (ə.s), vəzifələndirildiyi dini çağırış haqqında yaxşılıq diləyində

var; söylədiyi sözlerdenbulunduğu mövqe etibarilə

aydın olacağı üzrə Rəbbinə bunları söyləyir: "Sən mənim və qardaşımın

vəziyyətini bilməkdəsən, ikimizin də halını görməkdəsən. Biz

kiçik yaşlarımızdan bəri səni təsbeh etməyi sevərik. Bu gecə çiyinlərimə

peyğəmbərlik yükünü yüklədin. Mən hirsli [və vasvası] bir

insanım və dilimdə düyün var. Bunları sən yaxşı bilərsən. Əgər insanları

sənə çağırar, onlara mesajını təbliğ etsəm, qorxaram ki məni

yalanlarlar. O zaman sinəm daralar (canım sıxılar) və dilim

dönməz olar. Bunun üçün sinəmi açıb genişlət və işimi mənə asanlaşdır.

-Bu dua, uca Allahın bu ayədə sözünü etdiyi çətinliyin və

390 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

çətinliyin aradan qaldırılmasını istəmək mənasını verər: 'Allahın özünə

təqdir etdiyi hər şeyi yerinə yetirməkdə peyğəmbərə hər hansı bir

çətinlik yoxdur. Sizdən əvvəl keçənlər arasında da Allahın qanunu

belə idi.' (Əhzab, 38)- Dilimdəki düyünü həll et ki, söylədiklərimi anlasınlar.

Qardaşım Harun məndən daha gözəl danışar. Həm o ailəmin

bir fərdidir. Onu bu işə ortaq et/ət, mənə köməkçi et ki, -

həmişə istədiyimiz üzrə- səni çox təsbeh edək və bir-birimizi

dəstəkləyərək sənin adını insanların qarşısında çox analım."

Musa Peyğəmbərin (ə.s) çağırış və təbliğ vasitələri olaraq Allah'-

dan xülasəylə istədikləri bunlardır. Bu duada güddüyü ədəb qaydalarına

gəlincə, soruşduğu sualları öz mənfəəti üçün soruşduğu sanılmasın

deyə bu sualları soruşmaqdakı məqsədini, "Ta ki səni çox təsbeh

edək. Və səni çox analım." şəklindəki ifadəsi ilə açıqca ifadə edir.

Allahın özünü bildiyini, bu söylədiyinin doğruluğuna dəlil

göstərir. Bunun üçün "Şübhəsiz sən bizi görməkdəsən." deyərək,

özün və qardaşının nəfsini Allaha təqdim edir. Möhtac bir adamın

diləyini zəngin və comərd bir mərciyə təqdim edərkən nəfsini ortaya qoyması,

mərhəmət duyğusunu hərəkətə keçirən ən qüvvətli faktorlardan

biridir. Çünki bu tutum, ehtiyacı dil ilə söyləməyə görə daha

təsirli bir şəkildə ifadə edər. Halbuki dilin yalan danışması hər vaxt

mümkündür.

Bu ədəb nümunələrinin bir başqası da, Musa Peyğəmbərin (ə.s)

Firona və yaxın adamlarına etdiyi qarğışdır. Bu qarğışı

Quran bizə belə nəql edir: "Musa dedi ki: Rəbbimiz! Sən dünya

həyatında Firona və adamlarına dəbdəbə və nə qədər mallar verdin.

Rəbbimiz! Sənin yolundan sapdırsınlar deyəmi? Rəbbimiz!

Onların mallarını sil-süpür və ürəklərini şiddətlə sıx ki, acı/ağrılı əzabı

görənə qədər inanmasınlar. (Allah) dedi ki: İkinizin duası qəbul

edildi. Düzgünlükdən çaşmayın və bilməzlərin yoluna uyğun gəlməyin."

(Yunus, 89)

Bu dua Musa ilə Harunun hər ikisinə aiddir. Buna görə ona,

"Rəbbimiz!" deyə başlandı. Bir sonrakı ayədəki, "İkinizin duası qəbul

edildi." ifadəsi bunun dəlilidir. Musa ilə Harun ilk olaraq Firon

ilə yaxın ətrafını meydana gətirənlərin mallarına istiqamətli istəklərini

dilə gətirib, mallarını silib-süpürməsi, yox etməsi üçün Allaha dua

edirlər, arxasından da özlərinə qarğış edərək ürəklərinin

şiddətlə sıxılmasını, möhkəmcə möhürlənilməsini uca Allahdan

Maidə Surəsi 116-120 .............................................................. 391

istəyirlər; ta ki acı/ağrılı əzabı görənə qədər inanmasınlar və beləcə

imanları qəbul edilməsin.

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Rəbbinin bəzi ayələri

gəldiyi gün, daha əvvəl inanmamış və ya imanında bir xeyr qazanmamış

olan kimsəyə, artıq inanması fayda verməz." (Ən'am,

158) Yəni, [Musa ilə qardaşı Harun belə demək istəyirlər:] Onlar

necə qullarını yoldan çıxararaq imandan məhrum buraxdılar isə,

sən də onları birdən əzabla qarşı-qarşıya buraxaraq imandan

məhrum buraxmaq surətiylə özlərindən intiqam al. Bu, bir adama

edilə biləcək ən ağır qarğışdır. Çünki bu, daimi bədbəxtlik üçün

edilən duadır və bir insan üçün bundan daha pis bir şey

düşünülə bilməz.

Qarğış hökm baxımından xeyir-dua kimi deyil. Çünki Allahın

rəhməti qəzəbindən irəlidədir, rəhməti qəzəbindən önə

keçmişdir. Necə ki Musaya istiqamətli bir vəhydə, "Əzabıma, dilədiyimi

çarpdıraram; rəhmətim isə hər şeyi əhatə etmişdir." (Ə'RAF, 156)

buyurmuşdur. Allahın rəhmətinin geniş əhatəli olması, zalım da

olsa hər hansı bir qulunun pisliyə və zərərə uğramasından xoşlanmamasını

tələb edir.

Bunun konkret dəlili budur: Uca Allah qullarına nemətlərini bol

bol axıdır, onların qüsurlarını örtür, qullarına bir-birlərinin cahillikləri

və zidd davranışları qarşısında yumşaq və səbirli bir tutum

geyinmələrini əmr edir. Tək lazımlı bir haqqı sahibinə

vermək və ya zülmü ortadan qaldırmaq söz mövzusu olduğunda, dinin

və ya dinə mənsub olanların məsləhəti kimi güdülməsi lazımlı

olan bir məsləhətin, səbirli və yumşaq davranmamağı tələb etdiyinə

dair qəti məlumatları olması halında, insanlar sərt tutum geyinə bilərlər.

Bunun yanında xeyr və xoşbəxtlik təzahürləri, nə qədər incə,

zərif və detallara istiqamətli olsa, insan nəfsini o qədər daha çox

təsirlər/təsir edər. Bu, Allah tərəfindən formalandırılan insan fitrətinin xüsusiyyətlərindəndir.

Lakin pislik və bədbəxtlik təzahürləri belə deyil.

İnsan, təbiəti gərəyi onlara vəqf olmaqdan qaçar. Onların detallarına

enmək bir tərəfə, əsllərinə belə dönüb baxmaq istəməz. Bu

gerçək, ədəb baxımından qarğış ilə xeyir-duanın fərqli olmasını tələb edir.

392 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Buna görə qarğışda güdülməsi lazım olan ədəb qaydalarından

biri, bu duanın səbəblərinin üstü bağlı bir şəkildə dilə gətirilməsidir.

Xüsusilə utanc verici və üz qızardan vəziyyətlərdə bu ədəb

qaydalarına uyğun gəlmək daha çox əhəmiyyət qazanar. Xeyir-duada isə bunun

tərsi etibarlıdır. Yəni o dualarda, o duanın səbəblərinin açıqca

ifadə edilməsi axtarılar. Musa Peyğəmbər (ə.s) bu qarğışında bu ədəb

qaydasını güdmüşdür. Çünki "Sənin yolundan sapdırsınlar deyə

mi?" şəklində üstü bağlı bir səbəbə barmaq basmış, Fironlar

rejiminin iyrənc tətbiqlərinin detallarına girməmişdir.

Qarğışda güdüləcək bir başqa ədəb qaydas(n)ı da, yalvarma və

kömək diləmə məzmunlu ifadələrə çox yer verməkdir. Musa Peyğəmbərin

bu ədəbi də güddüyü görülür. Çünki duasının qısa

olmasına baxmayaraq dəfələrlə "Rəbbimiz!" ifadəsini istifadə edir.

Qarğışda güdüləcək bir başqa ədəb qaydas(n)ı da, bunun dinin

və ya din mənsublarının lehinə olduğu bilinmədikcə edilməməsi,

zənnə və ittiham məntiqinə söykən/dözərək qarğış edilməməsidir. Musa

Peyğəmbər (ə.s) isə Firon haqqında məlumat sahibi idi. Çünki

uca Allah onun haqqında, "And olsun biz ona (Firona) ayələrimizin

hamısını göstərdik, yenə də yalanladı və söykədi." (Taha, 56)

buyurmuşdur. Deyilə bilər ki: Uca Allahın, Musa ilə qardaşına bu

qarğışı qəbul etdiyini bildirdiyi sırada onlara, "Düzgünlükdən

çaşmayın və bilməzlərin yoluna uyğun gəlməyin." şəklində əmr verməsinin

səbəbi budur. Yenə də doğrusunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Musa Peyğəmbərin bir başqa duası Quranda belə nəql edilir:

"Musa, bizimlə görüşmə vaxtı üçün qövmündən yetmiş adam

seçdi. Şiddətli sarsıntı onları tutunca, Musa dedi ki: 'Rəbbim!

Diləsəydin onları da, məni də daha əvvəl həlak edərdin. Aramızdakı

beyinsizlərin etdikləri üzündən bizi həlak edərsənmi? Bu

(iş), sənin imtahanından başqa bir şey deyil. Onunla dilədiyini

sapdırarsan, dilədiyini doğru yola çatdırarsan. Sən bizim vəlimizsən; bizi

bağışla, bizə acı/ağrılı! Sən bağışlayanların ən xeyirlisisən. Bizə bu

dünyada da, ahı-rədddə də yaxşılıq yaz. Biz sənə yönəldik." (Ə'RAF, 155-

156)

Musa Peyğəmbər duasına "bizi bağışla..." deyə başlayır. Lakin

içində olduqları vəziyyət çətin bir vəziyyətdir. Onları qarşı

qoyulmaz ilahi hirs və şiddətli sarsıntı tutmuşdur. Möhtərəmliyi

Maidə Surəsi 116-120 ............................................................. 393

tapdalanmış və ucalığı yüngülə alınmış hirsli bir əfəndidən bir şey istəmək,

normal vəziyyətdəki bir əfəndidən bir şey istəmək kimi deyil.

Buna görə Musa Peyğəmbər (ə.s) əfv və rəhmət diləyinə zəmin

hazırlamaq düşüncəsiylə ilahi hirsi dindirməyə prioritet tanıyaraq,

"Rəbbim! Diləsəydin onları da, məni də daha əvvəl həlak

edərdin." deyir. Sözlərinin axışından aydın olacağı üzrə belə demək

istəyir:

"Mənim və onların nəfsləri bütünü ilə sənin güclü ovçunda 4ve

diləyinin əmrindədir. Əgər istəsəydin bu gün necə onları yox edib

məni sağ buraxdın isə, daha əvvəl məni də, onları da yox edərdin.

Qövmümün yanına döndüyümdə və onlar tərəfindən yanımdakıları

öldürməklə günahlandırıldığımda nə deyəcəyəm? Qövmümün vəziyyətini

sən çox yaxşı bilirsən. Bu vəziyyət dəvətimi etibarsız və işlərimi

təsirsiz hala gətirər."

Arxasından, yanındakı yetmiş adamın həlak edilməsini özünün

və qövmünün həlak edilməsi olaraq saydığını söylədi; onların

qövmünün beyinsizləri olduqlarını bu səbəblə davranışlarına əhəmiyyət

verilməməsini ifadə etdi. Daha sonra Rəbbinin mərhəmətinə sığındı.

Çünki aralarındakı beyinsizlər üzündən bir qövmü topdan

həlak etmək Allahın ədəd/adəti deyil. Bu tətbiq, insanlar arasında

həmişə etibarlı olan ümumi bir imtahan tətbiqindən

başqa bir şey deyil. Allah beləsinə imtahanlarla bir çoxlarını

sapdırarkən, bir çox adamı da doğru yola çatdırar. Sən bu vəziyyəti göz

yumma və örtmə ilə qarşılayarsan.

Mənim və hamımızın nəfslərimiz sənin əlində olduğuna görə,

sən bizi istədiyin zaman həlak edə bilərsən. Bu hadisə, bir qrupun

sapması və başqalarının hidayətə çatması ilə nəticələnən sənin

ümumi imtahan müddətində nümunəs(n)i olmayan bir istisna və yeni hadisə

deyil; nəticədə çatıb söykən/dözdüyü nöqtə sənin diləyindir. Bu səbəbdən

sən bizim elə bir vəlimizsən ki, bütün işlərimiz sənin əmrinlə və

diləyinə görə təşkil edilər; o sahədə bizim edə biləcəyimiz bir şey

yoxdur. O halda bizim haqqımızda əfv və rəhmətlə hökm ver! Çünki

sənin sifətlərindən biri bağışlayanların ən xeyirlisi olmağındır. Və

bizə bu dünyada bəlalardan uzaq, etibarlı bir həyat yaz! İlahi hirsin

əhatə etməsi altında ol/tapılanların gözəl deyə xarakterizə edəcəkləri

həyat budur. Ayrıca bizə axirətdə əfvi və cənnəti əhatə edən bir gözəllik

lütfkarlıq et!