Mübariz süleymanli

Telman QULİYEV

MİLLİ-MƏDƏNİ İRS

VƏ DİL AMİLİNƏ KULTUROLOJİ BAXIŞ
(Naxçıvan dialektinin terminoloji

leksikası nümunəsində)

BAKI – 2014
Redaktoru

və ön sözün müəllifi: prof. dr. Ramiz Əskər

Telman Quliyev.

Milli-mədəni irs və dil amilinə kulturoloji baxış.

Bakı, "Ziya", 2014, 216 səh.

Kitabda müasir dövrdə dövlətimizin mədəniyyət siyasəti, zəngin irsimizin tədqiqi və təbliği ilə bağlı bəzi məqamlar, milli varlığımızın qorunmasında və inkişafında dilin rolu araşdırılır, bu sahə Naxçıvan dialektinin terminoloji leksikası nümunəsində nəzərdən keçirilir.

Kitab tələbələr, müəllimlər və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

 

ISBN: 978-9952-8142-0-0

©Telman Quliyev, 2014


ÖN SÖZ

Gənclik dostum Telman Quliyev mətbuat aləmində kifayət qədər tanınır. O, uzun illər “Şərq qapısı” qəzetində müxbir və tərcüməçi olmuş, Naxçıvan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində məsul vəzifələrdə işləmiş, 80-ci illərin sonlarından kütləvi informasiya vasitələrində sovet imperializminin və onun sadiq nökəri erməni-daşnak faşizminin Azərbaycana qarşı məkrli siyasətinin ifşa olunmasında xüsusi əməyi olmuşdur.

Telman Quliyevin fəaliyyətinin mühüm bir qismi xalqımızın dahi oğlu, ümum­milli lideri, ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvanda işlədiyi mürəkkəb dövrə təsadüf etmişdir. Naxçıvan şəhərindən Naxçıvan MR Ali Məclisinə deputat seçilən Telman müəllim Ali Məclis sessiyaları katibliyinə rəhbərlik etmişdi. O, deputat yoldaşları ilə birlikdə Moskvadan Mixail Qorbaçovun, Bakıdan Ayaz Mütəllibovun təzyiqlərinə qarşı çıxaraq, Heydər Əliyevin siyasi dəst-xəttini müdafiə etmişdir. Jurnalist və deputat kimi dəfələrlə döyüş bölgəsində, cəbhə xəttində olan, bir neçə dəfə Dağlıq Qarabağa yardım aparan Telman müəllim əhali arasında milli vətənpərvərlik hisslərinin yüksəlməsinə çalışmışdır.

Mən, bu kiçik yazımda Telman Quliyevin yalnız çox məhdud dairədə bilinən başqa bir cəhəti haqqında danışmaq istəyirəm. O, tanınmış jurnalist, publisist, ictimai xadim olmaqla yanaşı, həm də istedadlı bir tədqiqatçıdır. Onun mətbuat səhifələrində dərc olunan yazılarına və efirdə səslənən bütün verilişlərinə bir elmi üslub və analitik təhlil xasdır. Hətta onları elmi aparatla təchiz edilməyən elmi əsərlər adlandırmaq mümkündür.

Telman müəllimin yazılarının mühüm bir hissəsini isə doğrudan-doğruya elmi məqalələr təşkil edir. O bunları Bakı Dövlət Universitetində təhsil aldığı 70-ci illərdən başlayaraq qələmə almışdır. Əvvəlcə jurnalistika fakül­təsində oxuyan, hərbi xidməti başa vurub qayıtdıqdan sonra isə təhsilini filologiya fakültəsində davam etdirən gənc Telman yay aylarında qəzetçi kimi staj keçərkən və ya filoloq kimi dialektoloji təcrübə müddətində Azərbaycan dialektlərində işlənən, lakin ədəbi dildə olmayan termin sə­ciyyəli bir sıra söz və ifadələri toplamış, onların linqvistik xüsusiyyətlərini araşdırmış və haqlı olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, bunlar ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə daxil edilməli, terminoloji leksikanı zənginləşdirməlidir.

Bəzi misallara müraciət edək. Məsələn, biz bostan və tərəvəz məhsulları ilə addımbaşı qarşılaşırıq və onların ədəbi dildəki adlarını bilirik: paxla, lobya, noxud, kələm, pomidor, xiyar, tərxun, keşniş, nanə və s. Bəzən dükanda-bazarda bu sözləri də eşidirik: maş, gülbəsər. Əslində, bunlar da termindir, maş faraş lobya, gülbəsər erkən xiyar deməkdir. Yaxud heyvandarlıq sahəsində hamının bildiyi buzov, dana, düyə, inək, buğa və öküz sözləri ilə yanaşı qısırəmən və cöngə terminləri var ki, bunlardan qısırəmən bir yaşdan iki yaşa qədər dişi heyvanı, cöngə isə iki yaşdan böyük erkək heyvanı ifadə edir.

Yaşa görə keçi növlərində sıravi oxucu oğlaq, çəpiş, dıbır/dübür, təkə və erkəci/ərkəci bilir. Əslində isə burada qidik (altı aydan bir yaşa qədər), küvər (bir yaşdan böyük dişi keçi), sibir (üşyaşar erkək keçi), seyiz (dördyaşar erkək keçi), xar (üçyaşar axtalanmış erkək keçi) növləri də var ki, onların adları yalnız bu sahədə işləyən adamlara məlumdur.

Telman müəllim xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə dair yüzlərcə bu tipli sözləri xalq arasından toplamış, elmi şəkildə təsnif etmiş və sistemləşdirmişdir. Bu sözləri oxuduqda adam dialekt və şivələrimizin son dərəcə zəngin xəzinə olduğu qənaətinə gəlir. Müxtəlif əlamətlərinə görə qoyun növləri bu baxımdan çox maraq kəsb edir. Orada almaz qoyun – balasını əmməyə qoymayan qoyun; qol qoyunu – çoban yatanda onu oyatması üçün öz qoluna bağladığı qoyun; yava qoyun – özü sağına gələn qoyun; səmə qoyun – sürüdən geriyə qalan qoyun; sülək qoyun – sürüdən ayrılıb yem üstünə qaçan qoyun; fizək qoyun – yad quzunu əmizdirən qoyun kimi növləri görürük.

Tədqiqatçı əsasən Naxçıvanda işlədilən ot, çiçək və ağac adlarını, dərman bitkilərinin adlarını, xəstəlik adlarını, vəhşi heyvan, quş və həşərat adlarını, məişət leksikası, toxuculuq, inşaat, arıçılıq, toy və yas mərasiminə aid sözləri toplamış və yeri gəldikcə onların başqa bölgələrimizdə istifadə olunan adlarla, bəzən də qardaş türk dillərindəki ekvivalentləri ilə müqayisə etmişdir. Bunlar etnoqrafik baxımdan son dərəcə maraqlı materiallardır.

Telman müəllimin bu sahədəki araşdırmaları onun bəzi məqalələrində, kurs işlərində və diplom işində öz əksini tapmış, Bakı Dövlət Universitetində ona dərs deyən müəllimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Onlar bu işi dissertasiya mövzusu kimi götürməyi məsləhət görmüşlər. Təəssüf ki, o, ardıcıl olaraq elmi işlə məşğul olmamışdır.

Telman Quliyev bu sahədəki axtarışlarını sonralar da davam etdirmiş və külli miqdarda faktiki material yığmışdır. Dostlarının təkidinə baxmayaraq topladığı bu materialın bazasında dissertasiya yazmaq fikrini vaxtın ötdüyü bəhanəsi ilə yaxın qoymamışdır. Yalnız mənim israrlı xahişim qarşısında bunları heç olmasa bir kitab halında nəşr etməyə razılıq vermişdir. Bu zaman məsələyə milli-mədəni irsimizin tədqiqi və təbliğində dilin roluna kulturoloji baxış mövqeyindən yanaşmış, müasir dövrdə dövlətimizin mədəniyyət siyasəti, mədəni irsin tədqiqi məsələləri, milli-mədəni varlığımızın mühafizəsində dil amili, dilin kulturoloji mahiyyəti, bu sahədə folklorun əhəmiyyəti və toplanması ilə bağlı bəzi məqamları da gözdən keçirmiş, öz tədqiqatını daha da dolğunlaşdırmış, monoqrafik bir səviyyəyə çatdırmışdır.

Əziz oxucu! Əlinizdəki bu dəyərli tədqiqat işi həcmcə çox böyük olmasa da, məzmunca çox maraqlıdır. Oxuduqca bunu görəcək və ürəyinizdə onun müəllifinə təşəkkür edəcəksiniz.