الأصل المعهود: اليقين لا يزول بالشك ‘Meşhur kaide: Şek ile yakîn zâil olmaz’

III. FIKHÎ KÂİDELERİN İSLAM HUKUKUNDAKİ YERİ

Fakihlerin meselelere yaklaşımındaki tavrını ortaya koyan fıkıh kâideleri, fıkıh ilminin geniş birikim ve tecrübeler sonucunda meydana gelen hülasası olmaları hasebiyle, İslam hukukunun özünü veciz bir şekilde ifade etmektedirler. Müsellemâttan kabul edilen kâideler²⁹⁴, bu özellikleri sebebiyle, usûl ile furû‘ arasında vasıta²⁹⁵ ve İslam hukukunun ruhu olarak ifade edilmişlerdir²⁹⁶.

Fıkıh ilmi için vazgeçilmez bir öneme sahip olan fıkıh kâideleri, hukukun hikmetlerini ve esrarını içermekte, furûdan sayısız ahkamı kuşatmakta olduklarından, bu kâideleri ihatadaki gücüne göre fakîhin kıymeti artar. Ayrıca İslam hukukunun orjinalliği ve ayırıcı vasfı bu kâideler ile bilinir ve bunlar sayesinde ortaya çıkar²⁹⁷. Zerkeşî (v. 794/1392), kâidelerin fıkıh ilmindeki önemini "Kutbuddin es-Sinbâtî’den (v. 722/1322) bana ulaştı ki: Fıkıh, nezâiri bilmektir" şeklinde ifade etmiştir²⁹⁸. Bu kâideler, bireyin fıkhın esrarına muttali olmasını ve fıkıh ilminin insan hayatındaki önemini kavramasını sağlayan bir özelliğe de sahiptir²⁹⁹.

Furû-u fıkha dair eserlerde takip edilen meseleci metot neticesinde ortaya çıkan kapsamlı eserler, zamanla hem fakihlerin hem de kadı ve müftülerin bu eserlerde zikredilen meseleleri ihata etmelerini zorlaştırmıştır. Ayrıca bu kaynaklarda geçen detay meselelerin ezberlenmesi, zihin karışıklığına yol açabileceği gibi hukuk melekesini de zedeler. Bu sebepten, birçok furû‘ meselenin tümevarım yolu ile incelenmesi neticesinde ortaya konulan fıkhî kâideleri öğrenmek, bu detay meseleleri daha rahat kavrama imkanı vermektedir³⁰⁰. Furû‘ meselelerin ezberlenmesi ve zihinde tutulması zor ve aynı zamanda çabuk unutulmaya müsait olduğu halde, küllî kâideler, veciz ifade yapıları sebebiyle hem kolay ezberlenmekte, hem de akılda kolayca tutulmaktadır³⁰¹. İzmirli İsmail Hakkı (v. 1365/1946), fıkhî kâidelerin konuluş gerekçesini bu durum ile ilişkilendirerek; "Kavâid-i fıkhiyye, mesâil-i fıkhiyyenin hıfz ve zabtını teshîl için bazı muhakkikîni fukaha tarafından vaz‘ olunmuştur" şeklinde bir yorum yapmıştır³⁰².

Fıkhın genel ilkelerini bilmek ve bu ilkeler etrafında örülen furûu temel esaslar çerçevesinde anlamak, İslam hukuk geleneği içerisinde yer alan farklı disiplinlerin yaklaşımlarını bir bütünlük içerisinde algılama imkânı vermektedir. Bu sebepten ötürü kâidelerin bilgisi ile oluşmuş hukuk mantığı, fakîhe, bağlı olduğu mezhebin esaslarını kavramasını sağlayarak³⁰³ mezhebin meselelere getirdiği yorum tarzını sağlıklı bir şekilde anlamasını mümkün kılar. Ayrıca genel esaslar dikkate alınmadan incelenen cüz’iyyâtın, görünüşte çelişkiler içerdiği görülebilir. Ancak belirli bir sistem dâhilinde bina edilen bu parçaların, sistemin başka bir esası içerisinde ele alındığına, kâidelere olan bilgisi ile muttali olan fakîh, bu durum karşısında hayrete düşmez³⁰⁴.

İslam hukukundaki kavâid mantığını diğer hukuk sistemleri ile mukayese eden bazı muasır bilginler, bu kâideler ile İslam hukukunun diğer hukuk sistemlerinde olduğu gibi genel prensipler ve esaslar çerçevesinde ele alındığını ifade etmişlerdir. Ayrıca bu kâidelerin olmaması durumunda, İslam hukukunun, karmaşık furû‘ meseleler ve cüz’î hükümler şeklinde kalacağı ve dış görünüm itibariyle çelişik hükümler kolleksiyonu şeklinde görüleceği kaydedilmiştir³⁰⁵.

Kevserî’nin de (v. 1371/1951) ifade ettiği gibi, kavâid ilmi son dönemlerde her ne kadar ihmal edilmiş olsa da fıkhî hükümlerin dayandığı esaslar olmaları ve İslam hukukunun esrarını ifade etmeleri sebebiyle, fıkıh ilmini öğrenmede ve öğretmede çok büyük ehemmiyetleri vardır³⁰⁶. Bu kâideler ile ilgilenen fakîhe fıkıh melekesi kazandıran fıkhî kâideler³⁰⁷, kuvvetli bir hukuk mümarese ve melekesi sağlayacağından, aynı zamanda kişiyi tahrîc yapmaya ehil kılar ve yeni meselelere çözüm bulmayı kolaylaştırarak³⁰⁸ vereceği hükümlerde ve tetkik ettiği meselelerde basiret ve itmi’nan sağlar³⁰⁹.

Bu kâideleri bilmek ile fıkıh ilminin anlaşılmasında maharet kazanan fakîh, karşılaştığı fıkhî meseleleri, bu ilmin kendisine kazandırdığı meleke ile ele alarak içerisinde bulunduğu şartlar çerçevesinde değerlendirerek hükümler verir³¹⁰. Musa Carullah (v. 1369/1949), fakîhin kazanmış olduğu bu melekeye işaretle, bu kâideleri hıfzedip anlayan kimsenin tam manası ile "fakîh" olacağını söylemiştir³¹¹. Ayrıca İslam hukukunu yeni öğrenmeye çalışan öğrencilere, geniş fıkıh bablarını kuşatan ilkelerin verilmesi ile şer‘î hükümleri güzel bir şekilde öğrenmeleri ve bu sayede hukuk melekesi kazanmaları da sağlanmış olur³¹². Meseleler arasında zaman zaman görülen çelişkileri sağlıklı bir şekilde anlamak ve bu çelişkileri ortadan kaldırmaya çalışmak, fıkıh ilmini yeni tahsil eden öğrenci için, zamanın darlığı sebebiyle zor olacağından, bu kâideleri ve prensipleri bilmek ona zaman kazandıracaktır³¹³.

Kavâid ilmini tetkik eden fakîhin, bu ilim ile elde edeceği küllî bakış açısı ve meseleleri asılları ile birlikte kavrama melekesi sayesinde, usûl kitaplarında çokça övülmüş olan ictihad melekesine sahip olacağı kaynaklarda ifade edilmektedir³¹⁴. Nitekim fıkha bağlı ilimler arasında bir tasnif yapan Zerkeşî (v. 794/1392), fıkıh ilmini on alt sınıfa ayırır ve onuncu sırada zikrettiği kavâid ilminin diğer dokuz ilim içerisinde en bütüncül, en kâmil ve en faydalısı olduğunu belirttikten sonra, fakîhin bu ilim sayesinde ictihad mertebesine yükselebileceğini kaydeder³¹⁵. Hanefî fakihlerden İbn Nüceym (v. 970/1562) ise, kavâid bilgisinin mezhep içerisindeki bütünlüğü kavrama bakımından önemine vurguda bulunarak, bu kâidelerin bilinmesi ile fakîhin fetvada da olsa ictihad edecek dereceye yükseleceğini söyler³¹⁶.

Bu izahlardan anlaşılacağı üzere klasik kaynaklarımızda, kavâid bilgisinin ictihad melekesi kazandıracağı kabul edilmiş ve ictihad edebilmenin bir şartı olarak görülmüştür. Ayrıca ictihad edecek mertebede olan fakîhin bu kâideleri bilmesinin, ona teşride yol göstereceği ve böylece her zaman ve mekanda insanların maslahatlarını gözeten hükümler vererek onun adalet üzere olmasını sağlayacağı da belirtilmiştir³¹⁷.

İslam hukukunun gayeleri ve maksatları hakkında açık bir fikir veren bu kâideler, fıkhın genel maksatlarını ve temel hedeflerini kavramayı sağlayarak³¹⁸, bu kâideler ile uzun süre meşgul olan fakîhin, dağınık bir zihin yapısından kurtularak, belirli bir yöntem dâhilinde düşünmesini ve böylece fıkhın esaslarına muttali olmasını temin ederler³¹⁹. Kavâid bilgisi fakîhe, nassların meseleleri ele alış şekli hakkında genel bir perspektif vereceği için bu kâidelere vakıf olan kişi, nasslarda belirtilmeyen meselelerin hükümlerini de edinmiş olduğu bu meleke sayesinde daha kolay bir şekilde ortaya çıkarabilecektir³²⁰. Ayrıca bazen deliller arasında meydana gelen teâruz ve ihtilaflarda, hangi delilin ötekine tercih edileceğini de yine bu kâidelerden çıkarmak mümkündür³²¹.

Fetva verecek olan bir kimsenin bütün cüz’îyyâtı incelemesi ve aradığı meselenin hükmünü orada bulması belirli zorluklar içereceğinden, bu kâideleri bilmek müftüye kolaylık sağlar³²². Diğer taraftan, mahkemelerde hüküm veren hâkimin ve fetva veren müftünün belirli bir sistem dâhilinde düşünmelerini ve karşılaştıkları meseleleri bir bütünlük içerisinde ele alarak çözmelerini sağlamaları sebebiyle, kavâid bilgisi hâkimin ve müftünün basiretli olmalarını da sağlar³²³.

Zamanın geçmesi ile sonu gelmeyen vakıa ve hadiselerin hükümlerinin bilinmesi de kendileri ile mümkün olan bu kâideler³²⁴, İslam hukukunun değişen ve gelişen hadiselere intibakını sağlayarak, İslam Fıkhının sürekliliğini sağlama gibi önemli bir fonksiyona da sahiptirler³²⁵. Bu yönü ile fıkhî kâideler, İslam hukukunu dinamik bir yapıya kavuşturarak onu donukluktan kurtarır³²⁶.

Fıkıh kâidelerininin ağlebî olmaları sebebiyle istisnaları olsa da bu istisnaların varlığı, onların umum sıfatını değiştirmediği gibi, fıkıh ilmi için ifade ettikleri önemi de azaltmaz³²⁷. İslam hukukunun birer prensibi şeklinde olan bu kâidelerin her biri, ifade yapılarının veciz olması, ibarelerindeki açıklık, hükümlere delalet şekilleri ve cüz’iyyâtı kuşatacak şekilde umumi olmaları³²⁸ ile fıkhın usûl ve furû‘u arasında vasıta kabul edilirler³²⁹.

Fıkıh kâideleri, İslam hukuku alanında mütehassıs olmayan hukukçuların İslam hukukunun felsefesi, esasları ve ruhu hakkında bilgilenmelerini de sağlamaktadırlar³³⁰. Modern kanunlaştırma çabalarının Mecelle’den yararlanılarak hazırlanması da bu etkileşimi destekler mahiyette görünmektedir. Külli kâideleri inceleyen hukukçular, İslam hukuku ile modern hukuklar arasında mukayese fırsatı bularak, bizim çok kıymetli ve zengin olan ilim mirasımızı inceleme imkanına sahip olurlar³³¹.