الأصل المعهود: اليقين لا يزول بالشك ‘Meşhur kaide: Şek ile yakîn zâil olmaz’

VII. KAVÂİD LİTERATÜRÜ

Eşbâh ve’n-Nezâir ile Furûk tarzı eserlerin Kavâid türü eserler ile iç içe olması, usûl kâidelerini konu alan eserlerde fıkıh kâidelerinin de bulunması, bazı usûl ve furû‘ eserlerin içerisinde küllî kâidelerin ayrı bir başlık altında ele alınması gibi sebeplerden dolayı, kavâid literatürünün tesbiti belirli zorluklar içermektedir.

Biz burada Kavâid kitaplarının yanısıra el-Eşbâh ve’n-Nezâir ile kâideleri içeren Furûk kitaplarını da mezheplere göre isimlerini vererek zikredecek, Usûl-ı Fıkıh kâidelerini ele alan eserleri dışarıda bırakacağız. Kaynaklarda, bazı kitapların isimleri Kavâid olarak geçse de bunların bir kısmı günümüze ulaşmadığı için bu tür kitapları zikretmedik.

A. Hanefî Mezhebi

1. Kitâbu’l-Furûk: Ebu’l-Fadl Muhammed b. Salih es-Semerkandî el-Karâbîsî (v. 322/934)⁴¹⁴.

2. Usûlü’l-Kerhî: Ebu’l-Hasen Ubeydullah b. Hüseyn el-Kerhî (v. 340/952). Debbûsî’nin Te’sîsu’n-Nazar adlı kitabının sonunda basılmıştır.

3. Te’sîsu’n-Nazar: Ebu’l-Leys es-Semerkandî (v. 373/983).

4. Te’sîsu’n-Nazar: Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Ömer b. İsa ed-Debbûsî (v. 430/1039). Hanefi mezhebinde kabul edilen dâbıtları ele almaktadır.

5. El-Furûk Fi’l-Fıkh: Ebû’l-Muzaffer Es’ad b. Muhammed el-Kerâbîsî en-Nîsâbûrî (v. 570/1174).

6. Telkîhu’l-Ukûl Fî Furûki’l-Menkûl: Ahmed b. Abdillah b. İbrahim el-Mahbûbî (v. 630/1233).

7. Kavâid Fî’l-Furû: Şerefuddin Ali b. Osman el-Ğazzî (v. 799/1397)⁴¹⁵. Onu Şafiî bilginlerinden kabul edenler de vardır⁴¹⁶.

8. el-Eşbâh ve’n-Nezâir: Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed b. Nüceym el-Mısrî (v. 970/1562). Hanefi mezhebinde önemli etkileri olan meşhur bir kitaptır. Üzerinde birçok şerh, haşiye, ta’lik ve ihtisar çalışmaları yapılmıştır. Biz burada bunların bir kısmına işaret etmekle yetineceğiz⁴¹⁷.

a. Zahîratu’n-Nâzır Şerhu’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Ali b. Abdillah et-Tûrî (v. 1004/1596).

b. Tenvîru’l-Besâir Alâ’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Abdulkadir b. Berekât b. İbrahim (v. 1005/1597).

c. Tenvîru’l-Ezhân ve’d-Damâir Fî Şerhi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Mustafa b. Hayruddin Muslihuddin (v. 1025/1616).

d. Risâle Alâ’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: İshak b. Ahmed el-Erdebîlî (v. 1055/1645).

e. Tertîbu’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Abdulaziz b. Hüsamuddin Karaçelebizade (v. 1070/1660).

f. Nüzhetu’n-Nevâzir Alâ’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Hayruddin b. Ahmed b. Ali er-Remlî (v. 1081/1670).

g. Ğamzu Uyûni’l-Basâir Şerhu Kitabi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Ebû’l-Abbas Şihabuddin Ahmed b. Muhammed El-Hamevî (v. 1098/1687). İbn Nüceym’in (v. 970/1562) El-Eşbâh’ının güzel bir şerhidir.

h. Umdetu Zevî’l-Besâir Li Halli Mübhemâti’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: İbrahim b. Hüseyn b. Ahmed Pîrîzâde (v. 1099/1688).

i. Ref’u’l-İştibâh An Kelâmi’l-Eşbâh: Muhammed b. Abdurrasul el-Berzencî (v. 1103/1692).

k. Keşfu’s-Serâir Ani’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Muhammed b. Ömer b. Abdilkadir ed-Dımaşkî (v. 1130/1718).

l. Keşfu’l-Hatâyir Ani’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Abdulğani b. İsmail b. Abdulğani en-Nâblusî (v. 1143/1730). Müellifin İbn Nüceym’in (v. 970/1562) El-Eşbâh’ı ile ilgili başka çalışmaları da vardır⁴¹⁸.

m. Umdetu’n-Nâzır Alâ’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Ebu Suud Muhammed b. Ali İskender el-Hüseynî (v. 1172/1758).

n. Et-Tahkîku’l-Bâhir Şerhu’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Muhammed Hibetullah b. Muhammed b. Yahyâ et-Tâcî (v. 1224/1809).

o. Nüzhetü’n-Nevâzir Al’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Muhammed Emin İbn Abidîn (1252/1836).

p. Mecmûatu’l-Kavâid: İbrahim b. Muhammed b. Said Efendi Gözü Büyükzâde (v. 1253/1837).

r. İthâfu’l-Ebsâr ve’l-Besâir Bi Tebvîbi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Muhammed Ebu’l-Feth el-Hanefî (v. 1294/1877)⁴¹⁹.

9. El-Fevâidu’z-Zeyniyye Fî Mezhebi’l-Hanefiyye: İbn Nüceym (v. 970/1562).

10. Kavâidu’l-Fıkh: İbn Nüceym (v. 970/1562).

11. Mecâmiu’l-Hakâik: Ebû Said Muhammed b. Muhammed el-Hadimî (v. 1176/1762). Usûl-u Fıkha dair bir kitap olmakla beraber müellif, eserinin sonuna ‘hâtime’ bölümü ekleyerek fıkhî kâide ve dâbıtları almıştır.

12. Şerhu Hâtimeti Kavâidi’l-Usûl ve’l-Furû‘: Süleyman Kırkağâcî (v. 1287/1870). Mecâmi’in sonundaki kâidelerin şerhidir.

13. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye: 1869 ile 1876 yılları arasında hazırlanan Mecelle’nin başında Hanefi mezhebince kabul edilen 99 kâide yer almaktadır. Mecellenin birçok şerhleri yapılmıştır. Biz burada bunların önemlilerini zikredeceğiz.

1. 
   Teşrîhu’l-Kavâidi’l-Külliyye ile Şerhu Kavâidi’l-Mecelle: Abdüssettar b. Abdillah el-Kırımî (v. 1304/1886).
   
2. 
   Mirât-ı Mecelle: Mesud Efendi (v.1310/1892).
   
3. 
   Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi Ve Kavâid-i Fıkhiyyenin İzahı: Kuyucaklızade Muhammed Atıf Efendi (v. 1316/1898).
   
4. 
   Şerhu’l-Mecelle: Halid el-Atâsî (v. 1326/1908).
   
5. 
   Şehu’l-Mecelle: Selim Rüstem Bâz (1328/1910).
   
6. 
   Dürerü’l-Hükkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm: Ali Haydar Efendi (v. 1355/1936).
   
7. 
   Rûhu’l-Mecelle: Hacı Reşid Paşa.
   
8. 
   Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye Şerhi: H. M. Ziyâeddin Türkzâde.
   

11. 
    Kitâbu’l-Edilleti’l-Asliyyeti’l-Usûliyye Şerhu Mecelleti’l-Ahkâmi’l-Adliyye Fî Kısmi’l-Hukûki’l-Medeniyye: Muhammed Said el-Ğazzî.
    
12. 
    Tafsîl Li Tavdîhi’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye ve’l-Usûliyye Fî Evveli Mecelleti’l-Ahkâmi’l-Adliyye: Süleyman Hasbî.
    
13. 
    Tevâfukât-ı Kavâid-i Külliye: Muhammed Rifat Bey.
    
14. 
    Telhîsu’ Kavâid-i Külliye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye: Ali Ulvi.
    
15. 
    Kavâid-i Külliye Şerhi: Ahmet Ziya Efendi.
    
16. 
    Îdâhu’l-Kavâid: Mustafa Haşim Hafîd Koca.
    

18. 
    İzahlı ve Mukayeseli Mecelle Külli Kâideleri: Hilmi Ergüney⁴²⁰.
    

14. El-Ferâidu’l-Behiyye Fî’l-Kavâid ve’l-Fevâidi’l-Fıkhiyye: Şeyh Mahmud Hamza ed-Dımaşkî (v. 1305/1887).

15. Kavâidu’l-Fıkh: Şeyh Amîmu’l-İhsân el-Benclâdişî.

16. Kavâid-i Fıkhiyye: Musa Carullah Bigiyef (v. 1369/1949).

17. Kitâbu’l-Furûk Fi’l-Fıkh: Necmeddin İbn Ebî Becr en-Nîsâburî.

18. El-Mevâhibu’l-Aliyye Şerhu’l-Ferâidi’l-Behiyye Fi’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: İbn Battâh el-Ehdel.

19. Kavâidü’l-Fıkh: el-İmâmu’l-Müceddidî el-Berketî.

20. Şerhu’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Ahmed b. Muhammed ez-Zerkâ (v. 1357/1938).

B. Şafiî Mezhebi

1. El-Furûk Fî Furûi’ş-Şâfiiyye: Ebu’l-Abbas İbn Süreyc (v. 306/918). Furûk ismi ile yazılan ilk eser olarak kabul edilmektedir⁴²¹.

2. El-Cem‘ ve’l-Fark: Ebu Muhammed Abdullah b. Yusuf el-Cüveynî (v. 438/1046).

3. El-Furûk: Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Cürcânî (v. 482/1089).

4. El-Kavâid Fî’l-Furû‘: Muhammed b. Mekkî b. El-Hasen İbn Dûst (v. 507/1114).

5. El-Kavâid Fî Furûu’ş-Şafiiyye: Muhammed b. İbrahim el-Câcermî es-Sehlekî (v. 613/1216).

6. Kavâidu’l-Ahkâm Fî Mesâlihi’l-Enâm: İzuddin b. Abdisselam (v. 660/1262).

7. Kavâidu’ş-Şer‘ Ve Davâbitu’l-Asl Ve’l-Fer‘: Ebu’l-Fadl Muhammed b. Ali el-Halâtî (v. 675/1277).

8. El-Eşbâh ve’n-Nezâir: Sadruddin Muhammed b. Ömer b. Vekîl (v. 716/1316). İslam Hukukunda bu isim ile yazılan ilk eser olarak bilinmektedir⁴²².

9. El-Mecmûu’l-Müzheb Fî Kavâidi’l-Mezheb: Selahuddîn Halil b. Keykeldî el-Alâî eş-Şafiî (v. 761/1360).

10. el-Eşbâh ve’n-Nezâir: Tacuddin Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî (v. 771/1369). Bu alanda eser yazanların en meşhurlarından biridir. İbn-i Nüceym (v. 970/1562) ve Suyûtî (v. 911/1505) eserlerini oluştururken ondan esinlenmişlerdir⁴²³

11. El-Eşbâh ve’n-Nezâir: Cemaluddîn Abdurrahim b. Hasan el-İsnevî (v. 772/1371).

12. Matâliu’d-Dekâik Fî Tahrîri’l-Cevâmi‘ ve’l-Fevârik: Cemaluddîn Abdurrahim b. Hasan el-İsnevî (v. 772/1371).

13. Muhtasaru’l-Mecmûi’l-Müzheb: Muhammed b. Süleyman es-Serhadî (v. 792/1390). Müellif bu eserinde Âlâî’nin (v. 761/1360) Kavâidi ile İsnevî’nin (v. 772/1371) et-Temhîd Fî Tahrîci’l-Furû‘ Alâ’l-Usûl adlı eserini cem etmiştir⁴²⁴.

14. El-Mensûr Fî’-l-Kavâid: Bedruddin Muhammed b. Bahadır b. Abdillah ez-Zerkeşî (v. 794/1392). Alfabetik sıraya göre tertip edilmiş ilk kavâid kitabı olarak bilinmektedir⁴²⁵.

15. el-Eşbâh ve’n-Nezâir: Ömer b. Ali İbn Mulakkin (v. 804/1402).

16. Esnâ’l-Mekâsıd Fî Tahrîri’l-Kavâid: Muhammed b. Muhammed ez-Zübeyrî el-Esedî (v. 808/1406).

17. Tahrîru’l-Kavâidi’l-Alâiyye ve Temhîdu’l-Mesâliki’l-Fıkhiyye: Şihabuddin Ahmed b. Muhammed b. İmaduddin el-Makdisî (v. 815/1412). Müellifin bir de el-Kavâidu’l-Manzûme isminde bir eseri daha vardır.

18. El-Kavâid: Takiyuddin Ebi Bekr b. Muhammed el-Hısnî (v. 829/1425). Alâî’nin (v. 761/1360) Kavâid’inin muhtasarıdır.

19. Muhtasar Min Kavâidi’l-Alâî ve Kelâmi’l-İsnevî: Nureddin Mahmud b. Ahmed İbn Hatip ed-Dehşe (v. 834/1431).

20. El-İstiğnâ Fi’l-Furûk ve’l-İstisnâ: Bedruddin Muhammed b. Ebi Bekr el-Bekrî (v. 871/1466).

21. Nazmu’z-Zahâir Fî’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Şerefuddin Abdurrahman b. Ali b. İshak el-Halîlî (v. 876/1471).

22. el-Eşbâh ve’n-Nezâir: Celaluddin Abdurrahman b. Ebibekr es-Suyûtî (v. 911/1505).

23. Şerhu Kavâidi’z-Zerkeşî: Siracuddin Ömer b. Abdillah el-Abbâdî (v. 947/1540).

24. El-Mekâsidu’s-Seniyye Fî Beyâni’l-Kavâidi’ş-Şer’iyye: Şeyh Abdulvehhab eş-Şa’rânî (v. 973/1565). Bu eser Zerkeşî’nin (v. 794/1392) Kavâid’inin ihtisarıdır.

25. El-Ferâidu’l-Behiyye Fî’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Ebubekr b. Ebî’l-Kasım b. Ahmed (v. 1035/1626). Suyûtî’nin (v. 911/1505) Eşbâh’ına manzumedir. Bu kitap üzerinde birçok çalışma yapılmıştır. Bunların birkaçını burada zikredelim:

1. 
   El-Mevâhibu’s-Seniyye: Abdullah b. Süleyman el-Cerhezî (v. 1201/1787).
   
2. 
   El-Mevâhibu’l-İlliyye Şerhu’l-Ferâidi’l-Behiyye: Yusuf b. Muhammed el-Ehdel (v. 1246/1830).
   

26. Şerhu’l-Kavâidi’l-Hamse: Abdullah b. Ali ed-Demlîcî (v. 1234/1819).

27. Haşiye Alâ’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: İbrahim b. Es-Seyyid Sıbğatullah el-Haydarî (v. 1299/1882). Eser Suyûtî’nin (v. 911/1505) el-Eşbâh ve’n-Nezâir’inin haşiyesidir⁴²⁶.

28. El-Fevâidu’l-Mekkiyye Fîmâ Yahtâcuhu Talebetu’ş-Şâfiiyye Mine’l-Mesâil ve’d-Davâbit ve’l-Kavâidi’l-Külliyye: Ulvî b. Ahmed es-Sekkâf (v. 1335/1917). Müellif bu eserini Muhtasaru’l-Fevâidi’l-Mekkiyye ismiyle ihtisar etmiştir.

C. Malikî Mezhebi

1. Usûlü’l-Fütyâ: Mhammed b. Hâris b. Esed el-Haşenî (v. 361/972)⁴²⁷.

2. El-Furûku’l-Fıkhiyye: Ebu’l-Fadl Müslim b. Ali (v. 5/11 yüzyıl).

3. En-Nazâir: Abdulvehhab b. Ali b. Nasr (v. 422/1030).

4. Envâru’l-Burûk Fî Envâi’l-Furûk: Şihabuddin Karâfî (v. 684/1285).

5. Kitâbu’l-Kavâid: Ebu Abdullah el-Makkarî (v. 758/1357). Fıkıh bablarına göre telif edilen ilk Kavâid kitabı olarak bilinir⁴²⁸.

6. Miftâhu’l-Vusûl İlâ Binâi’l-Furûi Alâ’l-Usûl: Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed et-Tilmisânî (v. 771/1370). Eserde usûl ve furû‘ kâideleri bir arada zikredilmekle beraber, kâidelerin çoğunluğu usûl kâideleridir⁴²⁹.

7. El-Müsnedü’l-Müzheb Fî Kavâidi’l-Mezheb: Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Malikî (v. 889/1484). Bu eser El-Muzheb Fî Dabti Kavâidi’l-Mezheb olarak da zikredilmektedir⁴³⁰.

8. El-Menhecu’l-Münthab Alâ Kavâidi’l-Mezheb: Ebu’l-Hasen Ali b. Kasım ez-Zekkâk (v. 912/1506). Manzum bir eserdir. Üzerinde birçok çalışma yapılmıştır. Bunlardan birkaçı şunlardır.

a. Şerhu’l-Menheci’l-Müntehab: Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali ez-Zekkâk (v. 931/1525).

b. El-Mencûr Ala’l-Menheci’l-Müntehab: Ahmed b. Ali el-Mencûr (v. 995/1587). Bu eser de El-Menheci’l-Münthab’ın şerhidir. Ancak mezhep içerisinde çok şayi bulmuş ve bunun üzerinde de birçok şerh ve ihtisar yapılmıştır⁴³¹.

c. Tekmîlu’l-Menhec Li Zekkâk: Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed (v. 1072/1661).

d. Şerhu Tekmîli’l-Menhec el-Munthab: Abdulkadir b. Muhammed b. Abdilmelik (v. 1187/1773).

e. El-Menhec İle’l-Menhec İlâ Usûli’l-Mezheb: Muhammed el-Emin b. Ahmed Zeydân eş-Şenkîtî (v. 1325/1907).

9. Îdâhu’l-Mesâlik İlâ Kavâidi’l-İmâm Malik: Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yahya el-Venşerisî (v. 914/1508). Aynı müellifin Uddetu’l-Burûk Fî Telhîs Mâ Fi’l-Mezheb Mine’l-Cumû‘ ve’l-Furûk isminde bir eseri daha bulunmaktadır⁴³².

10. El-Külliyyâtu’l-Fıkhiyye: Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed İbn Ğâzî (v. 919/1519).

11. En-Nûru’l-Muktebes Fî Kavâidi Malik b. Enes: Abdulvâhid b. Ahmed el-Venşerisî (v. 955/1548).

12. El-Yevâkîtu’s-Semîne Fî Nezâiri Âlimi’l-Medîne: Ebu’l-Hasen Ali b. Abdulvahid b. Muhammed el-Ensârî (v. 1057/1647). Müellifin ayrıca İkdu’l-Cevâhir Fî Nazmi’n-Nezâir isminde bir eseri de vardır.

13. El-Bâhir Fî İhtisâri’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Ebû Zeyd Abdurrahman b. Abdilkadir el-Fâsî (v. 1096/1685).

14. El-Mecâzu’l-Vâdih Fî Kavâidi’l-Mezhebi’r-Râcih: Muhammed Yahya b. Muhammed (v. 1330/1912). Müellif bu eserini Ed-Delîlu’l-Mâhiru’n-Nâsih Şerhu’l-Mecâzi’l-Vâdih ismi ile şerhetmiştir.

D. Hanbelî Mezhebi

1. Takrîru’l-Kavâid ve Tahrîru’l-Fevâid: Ebu’l-Ferac İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201).

2. El-Furûk Alâ Mezhebi’l İmam Ahmed: Muhammed b. Abdillah İbn Süreyc es-Sâmerrî (v. 616/1219).

3. El-Kavâidu’l-Kübrâ, El-Kavâidu’s-Suğrâ: Necmuddin Süleyman b. Abdi’l-Kavî et-Tûfî (v. 716/1316). Kaynaklarda müellife ait bu iki eser zikrediliyor olsa da bunların Kavâid ile ilgili olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır⁴³³. Aynı müellifin kavâid ile ilgili Er-Riyâdü’n-Nevâdir fi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir isminde bir eseri vardır⁴³⁴.

4. El-Kavâidu’n-Nurâniyyetü’l-Fıkhiyye: Takuyiddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Teymiyye (v. 728/1328). Eserin Kavâid kitaplarından sayılsa da aslında bazı fıkhî konuları içermektedir⁴³⁵.

5. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye: Ebu Abbas Şerefuddin Ahmed b. El-Hasen el-Makdisî Kâdî İbn Cebel (v. 771/1369)⁴³⁶.

6. Takrîru’l-Kavâid ve Tahrîru’l-Fevâid: Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Receb (v. 795/1393).

7. Havâşî’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Ahmed b. Nasrullah b. Ahmed Muhibbudin (v. 844/1440). Aynı müellifin İbn Receb’in (v. 795/1393). Kavâid’inin muhtasarı olan Muhtasaru’l-Kavâid adlı eseri de vardır.

8. El-Kavâidu’l-Külliyye ve’d-Davâbitu’l-Fıkhiyye: Yusuf b. El-Hasen b. Ahmed b. Abdilhadi İbnu’l-Mibred (v. 909/1503).

E. Şîa Mezhebi

1. El-Kavâid: İbn Mutahhar el-Hillî (v. 771/1369). Müellif bunu kendisi Îdâhu’l-Fevâid Fî Halli Müşkilâti’l-Kavâid ismindeki eseri ile şerh etmiştir.

2. El-Kavâid ve’l-Fevâid Fî’l-Fıkh ve’l-Usûl ve’l-Arabiyye: Ebu Abdullah Muhammed b. Mekkî el-Âmilî (v. 786/1384).

3. Neddu’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye Alâ Mezhebi’l-İmâmiyye: Mikdâd b. Abdillah el-Hillî (v. 826/1423). Hocası el-Âmilî’nin (v. 786/1384) El-Kavâid ve’l-Fevâid’inin tehzib ve ihtisarıdır.

4. El-Kavâid Vefka’l-Mezhebi’l-İmâmî: İbrahim b. Cafer el-Âmilî (v. 11./16 yy.).

5. Câmiu’l-Fevâid Fî Şerhi’l-Kavâid: Et-Tuşterî el-Esfehânî (v. 1021/1612). Hocası El-Âmilî’nin Kavâid’ini şerhidir.

6. Haşiye Alâ’l-Eşbâh ve’n-Nezâir: Bahâuddin Muhammed b. Muhammed Bakır el-Hüseynî (v. 1133/1721). Eser Suyûtî’nin (v. 911/1505) el-Eşbâh ve’n-Nezâir’inin haşiyesidir⁴³⁷.

7. Avâidu’l-Eyyâm Fî Mehemmâti Edilleti’l-Ahkâm: Ahmed b. Muhammed Mehdî el-Kâşânî (v. 1244/1828).

8. Anâvînu’l-Usûl: Abdulfettah b. Ali el-Hüseynî el-Merâğî (v. 1250/1834).

9. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye: Muhammed Cafer el-İsterâbâdî (v. 1263/1847).

10. El-Kavâidu’ş-Şerîfe: Muhammed Şefî‘ b. Aliekber el-Mûsevî (v. 1278/1861).

11. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye:Muhammed Mehdî el-Hâlisî (v. 1344/1925).

F. Modern Dönem Literatürü

Fıkıh kâidelerinin İslam hukukundaki önemi sebebiyle muasır çalışmaların birçoğunda bu konu çok yönlü olarak incelenmektedir. Tahkîkler ve kavâid ilminin tarihsel gelişimini inceleyen eserler, kavâid ansiklopedileri, fıkhî kaynaklardaki kâidelerin tespiti, kâide ve dâbıtların bir nazariye altında bir araya getirilmesi ve temel fıkhî kâidelerin ayrıntılı bir şekilde incelenmesi bu dönem çalışmalarının başında gelir. Bunların dışında Mustafa b. Ahmed ez-Zerkâ’nın El-Medhalu’l-Fıkhiyyi’l-Âmm’ı, Subhî Mahmesânî’nin Felsefetu’t-Teşrîi’l-İslâmî gibi müstakil olmayan eserlerde de fıkhî kâideler incelenmektedir.

Biz burada Mezheplere göre bir tasnif yapmaksızın 1950’den sonra kavâid konusunda müstakil olarak yapılmış çalışmaları Kitaplar ve Makaleler olmak üzere iki başlık halinde ele aldık.

1. Kitaplar

1. El-Kavâid el-Fıkhiyye Mefhûmuhâ, Neş’etuhâ, Tatavvuruhâ, Drâsetu Müellefâtihâ, Edilletuhâ, Mehemmetuhâ, Tatbîkâtuhâ: Ali Ahmed En-Nedvî.

2. El-Kavâid ve’d-Davâbıtu’l-Mustahlase Mine’t-Tahrîr: Ali Ahmed En-Nedvî.

3. Mevsûatu’l-Kavâid Ve’d-Davâbıti’l-Fıkhiyye el-Hâkime Li’l-Muâmelati’l-Mâliyye Fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye: Ali Ahmed En-Nedvî.

4. Kavâidu Mecelleti’l-Ahkâmi’ş-Şer’iyye Alâ Mezhebi’l-İmam Ahmed b. Hanbel: Ahmed b. Abdillah el-Kârî (v. 1359/1940).

5. Nazariyyetu’t-Taq’îdi’l-Fıkhî ve Eseruhâ fî İhtilâfi’l-Fukahâ: Muhammed Er-Rûkey.

6. Kavâidu’l-Fıkhi’l-İslâmî Min Hilâli Kitâbi’l-İşrâf Alâ Mesâili’l-Hilâf. Er-Rûkey bu eserinde Kadı Abdulvehhâb’ın (v. 422/1031) el-İşrâf’ında bulunan kâideleri çıkarmıştır.

7. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye Min Hilâli Kitâbi’l-Muğnî Li İbn-i Kudâme: Abdulvâhid İdrîs.

8. El-Kavâid ve’l-Usûlü’l-Câmia ve’l-Furûk ve’t-Tekâsîmu’n-Nâfia: Abdurrahman b. Nasır es-Su’dî (v. 1376/1957).

9. Risâle Fî’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Abdurrahman b. Nâsır es-Sa’dî (v. 1376/1956). Aynı müellifin konuyla ilgili el-Kavâid ve’l-Usûlu’l-Câmia ve’l-Furûk ve’t-Takâsîmu’l-Bedîatu’n-Nâfia ve Tarîku’l-Vusûl İlâ’l-İlmi’l-Me’mûl Bi Ma’rifeti’l-Kavâid ve’d-Davâbiti’l-Usûl isimlerinde iki eseri daha bulunmaktadır.

10. Kavâidu’l-Fıkh: Muhammed Amîm el-İhsân el-Müceddidî.

11. Ed-Dürerü’l-Behiyye Fî Îdâhi’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Muhammed Nureddin el-Mekkî.

12. El-İsâf Bi’t-Taleb Muhtasaru Şerhi’l-Menheci’l-Muntehab Alâ Kavâidi’l-Mezheb: Ebû’l-Kasım b. Muhammed b. Ahmed. Muasır Maliki âlimlerindendir.

13. El-Vecîz Fî Îzâhi Kavâidi’l-Fıkhi’l-Külliyye: Muhammed Sıdkî b. Ahmed el-Bûrnû.

14. Mevsûatu’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Muhammed Sıdkî b. Ahmed el-Bûrnû.

15. El-Kavâidu’l-Fıkhiyyetu’l-Kübrâ Ve Mâ Teferraa Anhâ: Salih b. Ğânim es-Sedlân.

16. En-Niyye ve Esruhâ Fî’l-Ahkâmi’ş-Şerîa: Salih b. Ğânim es-Sedlân.

17. El-Kavâidü’l-Fıkhiyye el-Mebâdi, el-Mukavvimât, el-Masâdır, ed-Deliliyye, et-Tatavvur: Yakup b. Abdülvehhab El-Bâhuseyn.

18. Kâidetu’l-Yakîn Lâ Yezûlu Bi’ş-Şekk Drase Nazariye Te’sîliyye ve Tatbikiye. Bâhuseyn.

19. Kâidetu’l-Âdeti Muhakkemetun: Bâhuseyn.

19. İslam Hukukunda Küllî Kâideler: Mustafa Baktır.

20. İslâm Hukukunun Umumî Esasları: Remzi Balkanlı.

21. Seddu’z-Zerâi‘ Fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye: Muhammed Haşim Burhânî.

22. Eş-Şekk Ve Eseruhu Fî Necâseti’l-Mâi Ve Tahareti’l-Bedeni Ve Ahkâmi’ş-Şaâiri’t-Taabbudiyyeti (Drâse Fıkhiyye Mukârene) Maa Nazarun Âmme Fî’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye: Muhammed b. Salih Es-Süleyman.

23. El-Meşakkatu Teclibu’t-Teysîr Dirase Nazariye ve Tatbikiyye: Muhammed b. Salih Es-Süleyman.

24. El-Meşakkatu Teclibu’t-Teysîr: Cuma Muhammed es-Seyyid Mekkî.

25. Et-Tahrîr Fî Kâideti’l-Meşakkati Teclibu’t-Teysîr: Âmir Said ez-Zeybârî.

26. El-Kavâidü’l-Külliyye ve’d-Davâbitu’l-Fıkhiyye fî’ş- Şerîati’l-İslâmiyye: Osman Şübeyr.

27. Kavâidü’l-Fıkhi’l-Külliyye: Muhammed Enîs Ubâde.

28. Kâidetu’l-Meşakkati Teclibu’t-Teysîr ve Tatbikâtuhâ Fî’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye: İymân el-Akrbâvî.

29. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye Târîhuhâ Ve Eseruhâ Fî’l-Fıkh: Muhammed el-Vâilî.

30. El-Kavâidu’l-Külliyye: Ahmed el-Haccî el-Kürdî.

31. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye Lilfıkhi’l-İslâmî Neş’etuhâ Ricâluhâ Âsâruhâ: Ahmed Muhammed el-Husarî.

32. El-Kâidetu’l-Külliyye İ‘mâlu’l-Kelâmi Evlâ Min İhmâlihi: Mahmud Mustafa Abûd Armûş.

33. El-Vecîz Fî Şerhi’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye Fî Şerîati’l-İslâmiyye: Abdülkerim Zeydân.

34. El-Kavâidü’l-Fıkhiyye Alâ’l-Mezhebi’l-Hanefî ve’ş-Şafiî: Muhammed Mustafa Ez-Zuhaylî.

35. el-Kavâidu’l-Fıkhiyye Ve Devruhâ Fî İsrâi’t-Teşrîâti’l-Hadîse: Muhyî Hilâl Es-Serhân.

36. El-Kavâidu’l-Fıkhiyye el-Külliyye ve Eseruhâ Fî’n-Nizâmi’l-İktisâdî Fî’l-İslâm: İbrahim Muhammed el-Harîrî.

37. El-Kavâid ve’d-Davâbıtu’l-Fıkhiyye Li nizâmi’l-Kadâi Fî’l-İslâm: İbrahim Muhammed el-Harîrî.

38. el-Medhal İle’l-Kavâidi’l-Fıkhiyyeti’l-Külliyye: İbrahim Muhammed el-Harîrî.

39.El-Kavâidu’l-Fıkhiyye: Mirzâ Hasan el-Musevî (v. 1395/1975).

40. Kavâidu’l-Fakîh: Muhammed Takiy Âli el-Fakîh el-Âmilî. Şia mezhebine mensup olan el-Âmilî bu eserinde fıkhî kâidelerin yanı sıra usul kâidelerine de yer vermiştir⁴³⁸.

41. El-Kavâid ve’d-Davâbitu’l-Fıkhiyye İnde Şeyhi’l-İslâm İbn Teymiyye: Nasır b. Abdullah el-Mîmân.

42. El-Fevâiu’l-Ceniyye Hâşiyetü’l-Mevâhibi’s-Seniyye Şerhi’l-Ferâidi’l-Behiyye Fî Nazmi’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye Fî’l-Eşbâh ve’n-Nezâir Alâ Mezhebi’ş-Şafiiyye: Muhammed Yasin b. İsa el-Fâdânî (v. 1410/1989).

43. Mecellenin Külli Kâideleri: Mustafa Yıldırım.

44. Şerhu Mecelleti’l-Ahkâmi’l-Adliyye: Muhammed Said el-Mahâsinî

2. Makaleler

1. "el-Kavâidü'l-Fıkhiyye": Muhammed Mustafa Ez-Zuhaylî.

2. "Es-Suyûtî ve’l-Kavâidü’l-Fıkhiyye": Muhammed Mustafa Ez-Zuhaylî.

3. "El-Kâidetü’l-Fıkhiyye Hücciyetuhâ ve Davâbitu’l-İstidlâli Bihâ": Riyâd Mansûr El-Halîfî.

4. "Hz. Peygamber’in Tebliğine Hakim Olan Başlıca Hukuk Prensipleri": İbrahim Kâfi Dönmez.

5. "İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risale": Ali Pekcan.

6. "Bir Kavram Olarak ‘Fıkıh Kâideleri’ Ya da İslam Hukukunun Genel İlkeleri": Ahmet Yaman.

7. "el-Kavâidu’l-Fıkhiyye Ve Devruhâ Fî İsrâi’t-Teşrîâti’l-Hadîse": Muhyî Hilâl Es-Serhân.

8. "en-Nazariyyât ve’l-Kavâid Fî’l-Fıkhi’l-İslâmî": Abdulvehhab İbrahim Ebu Süleyman.

9. "El-Kavâidu’l-Kübrâ Fî’l-Fıkhi’l-İslâmî": Abdullah b. Abdilaziz el-Aclân.

10. "Ehemmiyyetu’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye Fî’l-Fıkhi’l-İslâmî": Abdullah b. Abdilaziz el-Aclân.

11. "El-Kavâidu’l-Fıkhiyye Ve Târîhu Ta‘kîdihâ": Muhammed eş-Şerîf er-Rahmûnî.

12. "Mecelle’nin Külli Kâideleri ve Yeni Hukukumuzun Ana Meseleleri": M. Reşit Belgesay.

13. "Kaide": Mustafa Baktır.