Tarixchi o lim lam in g ta ’kidlashlaricha, A .M akedonskiy bosqini q ad im g i
So'g'diyona m adaniyatiga o ‘z ta'sirin i k o ‘rsa tm a sd a n qolm aydi. Lekin eilin la r
m adam yatining ta'siri Baqtriya m adaniyatiga k o ‘rsatgan ta ’sirchalik b o ‘lm agan.
Eilinlar davrida zarb qilingan tangalar, yunonlarga taqlidan yaratilgan bu y u m lar
va idishlami hisobga olm aganda, So‘g‘diyona h u d u d id an birorla eilinlar uslubida
qurilgan shahar xarobasi topilgan emas.
S h u n in g d e k , q a d im g i S o‘g ‘d iy lar m a d a n iy a tin in g qay ta rz d a riv o j-
langanligini S o 'g'diyona hududidagi m adaniy jih a td a n taraqqiy etgan A frosiyob,
N a v ta k -Y e rq o ‘rg ‘o n , P a n jik e n t kab i s h a h a r la r x a ro b a la rid a n to p ilg a n
m ateriallar, tasviriy va amaliy bezak s a n 'a ti n a m u n a la ri
ham da te rra k o ta
haykalchalariga qarab aniqlash m um kin.
Afrosiyob x aro b alarin i o 'rganish n atijasid a to p ilg a n tangalar, id ish la r,
lerrakota haykalchalari vagem m alarda tasvirlangan yunon m a’budalari suratlari
ham da eilinlar bosh kiyim ida tasvirlangan ja n g c h ila r tasviri bu shahar ellinistik
m adaniyatning m arkazi boMganligini k o ‘rsatadi.
Q adim gi N a v ta k (Y erq o 'rg ‘o n )d a o lib b o rilg a n arxeologik iz la n is h la r
Q ashqadaryodan suv ichgan bu shaharda n a fa q a t h u n arm an d ch ilik . b alk i
tasviriy va am aliy bezak san'atlari h a m a n c h a rivojlanganligini k o ‘rsatadi.
T arixchi o lim la r R. Sulaym onovning « Q ad im g i N axshab» va P. R a v -
shanovning «Q ashqadaryo tarixi» kitoblarida yozU ishicha, shahardagi k o 'p la b
bin o la rn in g ich k i dev o rlari tasviriy s a n ’a t n a m u n a îa ri b ilan b e z a tilg a n .
Shuningdek, bu sh a h a r xarobalaridan m a ’b u d a la r va ayollarning kichik so p o l
haykalchalari topilgan. H aykalchalam ing tashqi qiyofasi
va kiyimlari q ad im g i
So g kdiyona va B aq triy a o ‘rtasida o ‘za ro m a d a n iy alo q alar m u s ta h k a m
bo Iganligini k o 'rsatad i. C hunki Y erqo‘rg‘on (S o 'g 'd iy o n a ) va X o lch ay o n
(Baqtriya)dan to p ilg an sopol haykalchalar kiyim lari bir-biriga ju d a o 'x sh a sh
bo'lgan.
Y erqo‘rg‘on b in o devorlari javon va ustunlariga tushirilgan tasviriy s a n ’a t
nam unalari qadim m usavvirlarim izning didi va b adiiy m aliorati a n ch a b a la n d
bolganligini ko'rsatadi.
So'g'diyona tarkibidagi bosh shaharlardan biri b o 'lg an P anjikentda o lib
borilgan arxeologik qazishm alar natijasida b ir n e c h a m ing bronzadan yasalgan
so g d tangalari, naq sh bilan bezatilgan sopol idishlar, sopol h ay k alch a lar
topilgan. Ibodatxona, saroy va aholi turaijoylari devorlari sujetli suratlar b ilan
bezatilgan. S uratlarda boy-badavlat
kishilam ing bazm lari, diniy m aro sim lar,
ov va jang m anzaralari, sport m usobaqalari va h a tto dehqonchilikka oid (h o sil
taqsim oti) suratlar aks etgan, Yog‘o ch haykallar (raqqosalar haykallari) va
o 'y m a naqshlar yasashrung asosiy m ateriallarid an biri b o ‘lgan.
Yog‘o ch n i o ‘yib, relyefli shaklda ish lan g an tasv irlard a taxtda o ‘tirg a n
hukm dor, aravada o ltirg an kishi, sher m in g an ayol, sher ovlayotgan o tliq ,
ot choptirib ketayotgan kishi suratlari aks etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shuningdek, P a n jik e n td a n ko 'p lab devoriy su railar qoldiqlari topilgan
b o ‘lib, bu tasvirlar q ad im g i S o ‘g ‘diyonada rang-tasvir an c h a rivojlanganligini
ko‘rsatadi.
U m um an olganda, qadim gi So'g'diyonada nafaqat tosh va sopol b o ‘lak-
lariga, shuningdek, hayvon suyaklariga surat tushirish sa n ’ati ancha rivojlangan.
M asalan, Q o‘shrabod hududidagi qadimgi Q o‘rg‘on tep a
shaharchasidan ikki
dona hayvon kuragiga tushirilgan surat fikrimizning dalili b o kla oladi. Birinchi
suratda jang tasviri (bataliya), ikkinchi suratda esa ov jarayoni tasvirlangan.
Qadim gi so ‘g‘diyonaIiklarning diniy qarashlari. Q adim gi so ‘g ‘diyonaliklar
h am boshqa xalqlar s in g a n dastlabki davrlarda o ta -b o b o la r va o ‘tganlam ing
ruhJariga sig‘inishib, h ay v o n va tabiat hodisalarini ilohiylashtirganlar, magiya
va shom onizm ga e ’tiq o d qilganlar. T abiat hodisalarini ilohiylashtirish dastlab
Quyoshga, so‘ngra, olovga sig‘inishga olib kelgan. N atijada otash-olov diniy
e ’tiqoddagi yagona obyektga aylangan. U nga atab yirik-yirik va hasham atli
ib o d atx o n alar q u rg an lar. A rxeologlar to m o n id an Q o ‘shrabod hududidagi
qadim gi Q o ‘rg‘o n tep a shaharchasi xarobalari o ‘m i o ‘rganilganda
u yerdan
zard u sh tiy lam in g y irik ib o d a tx o n asi qoldig‘i to p ilg an . Ib odatxona tashqi
k o ‘rinishidan besh zin ali b o 'lib , eng tepa qism ida tu tu n chiqib turishi u ch u n
m o ‘ri qurilgan. Ib o d atx o n a zalining o 'rta qismida m uqaddas olov yonib turgan.
Beshinchi zina atrofida yorug'lik va havoning alm ashinib turishi uchun darchalar
qoldirilgan. Z alning te p a qism i yog'och bilan yopilgan b o lib , shift qattiq
qotishm a bilan suvab q o ‘yilgan. Zalning bir burchagida m uqaddas olovdan
chiqib turadigan kul t o ‘plan ad ig an maxsus joy, bo sh q a to m o n id a sopoldan
yasalgan isiriqdon, y a’n i m uqaddas o ‘sim liktutatiladigan sopol idish, yo‘lakdagi
tokch alard an to vuqlarning suyaklari qoldiqlari to p ilg an .1
0 ‘rta asr arab y o zm a m an b alarid a qadimgi S o‘g ‘diyonada mavjud bo'lgan
otashxona - ib o d atx o n a lar m avjud b o ‘lganligi haq id a k o ‘plab m a ’lum otlar
uchraydi. Bu m a n b a la rd a otashparastlikka oid ib o d atx o n alar «otashdon»,
«otashkada», «o tash x o n a»
sifatida, o tashparastlar esa «M ug‘», «m a’jush»
sifatida islom yoyilgan p ay td a ham saqlanib qolgan m uqaddas olov bilan bog‘liq
b o lg a n m arosim lar h a q id a so ‘z yuritiladi.
M a ’lum ki, q adim gi S o ‘g ‘diy o n an in g k a tta q ism id a , ayniqsa, B uxoro
vohasida Siyovushga atalgan bayram — xotirlash kuni o'tkazilgan. Bu kun ertalab
zardushtiylar ibodatxonasiga erkaklar xo‘roz, ayollar esa tovuq keltirganlar.
M azkur bayram «Q izii gul sayili» («Sayili guli surx») deb atalgan. Qizil
gul (lola)larning vujudga kelishini quyidagi ikki xil afsonaga olib borib taqaganlar.
Birinchi afsona B eruniy t a ’kidlaganidek, X orazm shohJarning afsonaviy ajdodi
Siyovushga borib ta q a la d i. G o ‘yo Siyovush jo d u g a r q aynotasi Afrosiyob
*• Пугаченкова Г.А. И з худож ественной сокровницы среднего Востока. - Т. 1987.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi
tom onidan o'idirilgan. U ning qoni tom gan jo y la rd a n qizil gullar o'sib chiqadi
Bu afsona Firdavsiyning «Shohnom a» asarida q uyidagicha tasvirlangan:
...
Dostları ilə paylaş: