0 ‘zbekist0n madaniyati


 -§ . Qadimgi so ‘g ‘diyonaliklarning madaniyati



Yüklə 5,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/21
tarix10.12.2023
ölçüsü5,87 Mb.
#139528
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21
O\'zbekiston madaniyati (Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov)

4 -§ . Qadimgi so ‘g ‘diyonaliklarning madaniyati,
san’ati va diniy qarashlari
Qadimgi So‘g‘diyona Baqtriya davlati bilan chegaradosh bolgan. U M arkaziy 
O siyoning m adaniy h a y o tid a salm oqli o ‘rin egallagan. Qadim gi So‘g*diyona 
Z a rafsh o n va Q a sh q a d a ry o havzalaridagi y erlarn i o ‘z tasarrufiga oigan. 
S o‘g ‘diyonaning ijtim oiy hayoti va madaniyati haqidagi m a ’lum otlam i Qadimgi 
yunon va rim tarixchilarining asarlarida: H aronning «Eron tarixi», G erodotning 
«Tarix», K ursiy R u fn in g « A lek san d r M ak e d o n sk iy tarixi», P lu tarx n in g
«Qiyosiy hayo tn o m alar» , A rrianning «A leksandrning yurishi», D iodorning 
«Tarixiy kutubxona», S trab o n n in g «Geografiya» asarlaridan olish m um kin. 
S o‘g ‘diyona era m iz d a n a w a lg i V I - I V asriarga kelib aham o n iy lar davlati 
tasarrufiga kirgan. E ra m iz d a n aw algi IV asr o ‘rtalariga keiib so‘g ‘d yerlarini 
A leksandr M akedonskiy istilo qilgan.
Qadim gi S o‘g ‘d iy o n an in g M aroqand, Kesh, B uxoro, Poykand, Varaxsha 
kabi k o ‘p g in ash ah arlari «Buyuk ip ak y o ‘li» ustidajoylashgan b o ‘lib, 25 asr 
m obaynida M arkaziy O siyoning Sharqu G 'a rb b ilan savdo-sotiq ishlarini olib 
borishda, xalqaro aloqalarni mustahkam lashda va m adaniy taraqqiyotida m uhim
rol o ‘ynagan. Q adim gi A frosiyob (M aroqand) S o‘g‘diyonaning m oddiy va 
m a ’naviy m adaniyati m a rk az i hisobiangan.
S o‘g‘diyona m ad an iy ati A .M akedonskiy bosqiniga q ad ar ikki y o ‘nalishda: 
birinchisi, d eh q o n ch ilik bilan shug‘ullanuvchi o 'tro q xalqlarning m adaniyati; 
ikkinchisi, c h o ‘l va a d irlard a chorvachilik bilan shuglullanuvchi ko‘chm anchi 
va y arim k o 'ch m an c h i aholi m adaniyati shaklida rivojlangan.
A .M akedonskiy bosqini arafasida Solg ‘diyona aholisining kattagina qismi 
chorvachilik bilan sh u g ‘ulian g an b o ls a , Zarafshon va Q ashqadaryo b o ‘ylarida 
yashovchi aholi d e h q o n c h ilik m adaniyatini rivojlantirganlar. A holining asosiy 
m ashg'ulot turlari u la r to m o n id an yaratilgan am aliy bezak san'atida ko'zga 
tashlanadi.
Buni qadim gi A frosiyob xarobalaridan topilgan gem m a (sirtiga xat, naqsh 
yoki surat o ‘yib ish lan g an tosh)lardagi suratlar A .M akedonskiy istilosigacha 
q a d im g i s o ‘g ‘d iy o n a lik la r s a n ’a tin in g a so siy m a v z u la rin i k o ‘rsa ta d i. 
G em m alarning birid a yoy otuvchi jangchi (o 'tro q xalq san ’ati), ikkinchisida 
b ir tom oniga b o ‘yn¡ga yoy o ‘qi sanchilgan serka, o rq a tom onida esa qanotli 
buqa tasviri (chorvachilik va ovchilik bilan shug‘ullanuvchi ko'chm anchi va 
yarim kolch m an c h i aholi sa n ’ati) bu fikrim izning dalili b o ‘lishi m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Tarixchi o lim lam in g ta ’kidlashlaricha, A .M akedonskiy bosqini q ad im g i 
So'g'diyona m adaniyatiga o ‘z ta'sirin i k o ‘rsa tm a sd a n qolm aydi. Lekin eilin la r 
m adam yatining ta'siri Baqtriya m adaniyatiga k o ‘rsatgan ta ’sirchalik b o ‘lm agan. 
Eilinlar davrida zarb qilingan tangalar, yunonlarga taqlidan yaratilgan bu y u m lar 
va idishlami hisobga olm aganda, So‘g‘diyona h u d u d id an birorla eilinlar uslubida 
qurilgan shahar xarobasi topilgan emas.
S h u n in g d e k , q a d im g i S o‘g ‘d iy lar m a d a n iy a tin in g qay ta rz d a riv o j- 
langanligini S o 'g'diyona hududidagi m adaniy jih a td a n taraqqiy etgan A frosiyob, 
N a v ta k -Y e rq o ‘rg ‘o n , P a n jik e n t kab i s h a h a r la r x a ro b a la rid a n to p ilg a n
m ateriallar, tasviriy va amaliy bezak s a n 'a ti n a m u n a la ri ham da te rra k o ta
haykalchalariga qarab aniqlash m um kin.
Afrosiyob x aro b alarin i o 'rganish n atijasid a to p ilg a n tangalar, id ish la r, 
lerrakota haykalchalari vagem m alarda tasvirlangan yunon m a’budalari suratlari 
ham da eilinlar bosh kiyim ida tasvirlangan ja n g c h ila r tasviri bu shahar ellinistik 
m adaniyatning m arkazi boMganligini k o ‘rsatadi.
Q adim gi N a v ta k (Y erq o 'rg ‘o n )d a o lib b o rilg a n arxeologik iz la n is h la r 
Q ashqadaryodan suv ichgan bu shaharda n a fa q a t h u n arm an d ch ilik . b alk i 
tasviriy va am aliy bezak san'atlari h a m a n c h a rivojlanganligini k o ‘rsatadi.
T arixchi o lim la r R. Sulaym onovning « Q ad im g i N axshab» va P. R a v - 
shanovning «Q ashqadaryo tarixi» kitoblarida yozU ishicha, shahardagi k o 'p la b
bin o la rn in g ich k i dev o rlari tasviriy s a n ’a t n a m u n a îa ri b ilan b e z a tilg a n . 
Shuningdek, bu sh a h a r xarobalaridan m a ’b u d a la r va ayollarning kichik so p o l 
haykalchalari topilgan. H aykalchalam ing tashqi qiyofasi va kiyimlari q ad im g i 
So g kdiyona va B aq triy a o ‘rtasida o ‘za ro m a d a n iy alo q alar m u s ta h k a m
bo Iganligini k o 'rsatad i. C hunki Y erqo‘rg‘on (S o 'g 'd iy o n a ) va X o lch ay o n
(Baqtriya)dan to p ilg an sopol haykalchalar kiyim lari bir-biriga ju d a o 'x sh a sh
bo'lgan.
Y erqo‘rg‘on b in o devorlari javon va ustunlariga tushirilgan tasviriy s a n ’a t 
nam unalari qadim m usavvirlarim izning didi va b adiiy m aliorati a n ch a b a la n d
bolganligini ko'rsatadi.
So'g'diyona tarkibidagi bosh shaharlardan biri b o 'lg an P anjikentda o lib
borilgan arxeologik qazishm alar natijasida b ir n e c h a m ing bronzadan yasalgan 
so g d tangalari, naq sh bilan bezatilgan sopol idishlar, sopol h ay k alch a lar 
topilgan. Ibodatxona, saroy va aholi turaijoylari devorlari sujetli suratlar b ilan
bezatilgan. S uratlarda boy-badavlat kishilam ing bazm lari, diniy m aro sim lar, 
ov va jang m anzaralari, sport m usobaqalari va h a tto dehqonchilikka oid (h o sil 
taqsim oti) suratlar aks etgan, Yog‘o ch haykallar (raqqosalar haykallari) va 
o 'y m a naqshlar yasashrung asosiy m ateriallarid an biri b o ‘lgan.
Yog‘o ch n i o ‘yib, relyefli shaklda ish lan g an tasv irlard a taxtda o ‘tirg a n
hukm dor, aravada o ltirg an kishi, sher m in g an ayol, sher ovlayotgan o tliq , 
ot choptirib ketayotgan kishi suratlari aks etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Shuningdek, P a n jik e n td a n ko 'p lab devoriy su railar qoldiqlari topilgan 
b o ‘lib, bu tasvirlar q ad im g i S o ‘g ‘diyonada rang-tasvir an c h a rivojlanganligini 
ko‘rsatadi.
U m um an olganda, qadim gi So'g'diyonada nafaqat tosh va sopol b o ‘lak- 
lariga, shuningdek, hayvon suyaklariga surat tushirish sa n ’ati ancha rivojlangan. 
M asalan, Q o‘shrabod hududidagi qadimgi Q o‘rg‘on tep a shaharchasidan ikki 
dona hayvon kuragiga tushirilgan surat fikrimizning dalili b o kla oladi. Birinchi 
suratda jang tasviri (bataliya), ikkinchi suratda esa ov jarayoni tasvirlangan.
Qadim gi so ‘g‘diyonaIiklarning diniy qarashlari. Q adim gi so ‘g ‘diyonaliklar 
h am boshqa xalqlar s in g a n dastlabki davrlarda o ta -b o b o la r va o ‘tganlam ing 
ruhJariga sig‘inishib, h ay v o n va tabiat hodisalarini ilohiylashtirganlar, magiya 
va shom onizm ga e ’tiq o d qilganlar. T abiat hodisalarini ilohiylashtirish dastlab 
Quyoshga, so‘ngra, olovga sig‘inishga olib kelgan. N atijada otash-olov diniy 
e ’tiqoddagi yagona obyektga aylangan. U nga atab yirik-yirik va hasham atli 
ib o d atx o n alar q u rg an lar. A rxeologlar to m o n id an Q o ‘shrabod hududidagi 
qadim gi Q o ‘rg‘o n tep a shaharchasi xarobalari o ‘m i o ‘rganilganda u yerdan 
zard u sh tiy lam in g y irik ib o d a tx o n asi qoldig‘i to p ilg an . Ib odatxona tashqi 
k o ‘rinishidan besh zin ali b o 'lib , eng tepa qism ida tu tu n chiqib turishi u ch u n
m o ‘ri qurilgan. Ib o d atx o n a zalining o 'rta qismida m uqaddas olov yonib turgan. 
Beshinchi zina atrofida yorug'lik va havoning alm ashinib turishi uchun darchalar 
qoldirilgan. Z alning te p a qism i yog'och bilan yopilgan b o lib , shift qattiq 
qotishm a bilan suvab q o ‘yilgan. Zalning bir burchagida m uqaddas olovdan 
chiqib turadigan kul t o ‘plan ad ig an maxsus joy, bo sh q a to m o n id a sopoldan 
yasalgan isiriqdon, y a’n i m uqaddas o ‘sim liktutatiladigan sopol idish, yo‘lakdagi 
tokch alard an to vuqlarning suyaklari qoldiqlari to p ilg an .1
0 ‘rta asr arab y o zm a m an b alarid a qadimgi S o‘g ‘diyonada mavjud bo'lgan 
otashxona - ib o d atx o n a lar m avjud b o ‘lganligi haq id a k o ‘plab m a ’lum otlar 
uchraydi. Bu m a n b a la rd a otashparastlikka oid ib o d atx o n alar «otashdon», 
«otashkada», «o tash x o n a» sifatida, o tashparastlar esa «M ug‘», «m a’jush» 
sifatida islom yoyilgan p ay td a ham saqlanib qolgan m uqaddas olov bilan bog‘liq 
b o lg a n m arosim lar h a q id a so ‘z yuritiladi.
M a ’lum ki, q adim gi S o ‘g ‘diy o n an in g k a tta q ism id a , ayniqsa, B uxoro 
vohasida Siyovushga atalgan bayram — xotirlash kuni o'tkazilgan. Bu kun ertalab 
zardushtiylar ibodatxonasiga erkaklar xo‘roz, ayollar esa tovuq keltirganlar.
M azkur bayram «Q izii gul sayili» («Sayili guli surx») deb atalgan. Qizil 
gul (lola)larning vujudga kelishini quyidagi ikki xil afsonaga olib borib taqaganlar. 
Birinchi afsona B eruniy t a ’kidlaganidek, X orazm shohJarning afsonaviy ajdodi 
Siyovushga borib ta q a la d i. G o ‘yo Siyovush jo d u g a r q aynotasi Afrosiyob
*• Пугаченкова Г.А. И з худож ественной сокровницы среднего Востока. - Т. 1987.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi


tom onidan o'idirilgan. U ning qoni tom gan jo y la rd a n qizil gullar o'sib chiqadi 
Bu afsona Firdavsiyning «Shohnom a» asarida q uyidagicha tasvirlangan:
... 

Yüklə 5,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin