0 ‘zbekist0n madaniyati

Tor ko'ngilli beklar, man-man demay, kenglik qiling,
To ‘qson ikki bori o ‘zbek yurtidir tenglik qiling.
Jam iy at h ay o tin in g taqdiri b u tu n lay ruhoniylar q o iig a o 'tg ach , y a ’n i XVII 
asr oxiridan b oshlab M arkaziy Osiyo m adaniyatida tushkunlik kayfiyatlari 
kuchaydi. T a s a w u f ta ’limotiriing ildizlari jam iyat m a’naviy hayotining k o ‘pgina 
sohalariga c h u q u rro q kirib bordi. A yniqsa, tasaw iifning qalandarlik oqim ining 
ta ’siri kuchaydi. Q alandarlar tasavvuf t a ’lim otini yoyishning qudratli vositasiga 
aylandilar. U la r nafaqat diniy ta ’iim o tn i, baiki tarki dunyochilikni targ'ib 
qilishni h a m asosiy vositasiga aylanganlar. Shuningdek, ular devonalik y o ‘li 
orqali ad o latsizlikka qarshi kurashganlar ham.
U m u m an olganda, bu davr abadiyjarayonida bir tom ondan ko‘proq botiniy 
va zo h iriy ish q -m u h a b b a tn i kuylash k o ‘zga yaqqolroq tashlansa, ikkinchi 
to m o n d an , riy o k o r dindorlar, o c h k o 'z boylar, boylik to ‘plashga intiluvchi 
beklar ta n q id ostiga olinadi, uchinchi to m o n d a n esa, inson qism ati taqdirning 
azaliy h u k m i ekanligi g ‘oyasi ilgari suriladi.
H a m S h ay b o n iy lar, h a m A shtarxoniylar o kz saroylari qoshida ko 'p lab
san ’atk o rlam i to 'p la b , ularga hom iylik qilganlar. N atijada nafaqat sh e ’riyat va 
m e'm o rlik s a n ’atlari, balki m usiqa s a n ’ati ham taraqqiy etadi. Ikkala sulola 
hu km ronligi d av rid a m o h ir so zan d a va xonandalar, sh o ir-b astak o rlard an
M avlono K avkabiy, M avlono Rizo, M avlono P irm uham m ad Kulol, Ali D o ‘st 
N o iy , A m ir A li A k b ar S am arqandiy, A m ir M asti K obuziy va b oshqalar 
xalq orasida m a sh h u r b o ig a n .
X V I-X V II asrlard a yashagan M avlono Kavkabiy va Darvesh Ali C hangiylar 
m usiqashunoslikka oid asarlar yaratishib, kuy va qo'shiq, ularning turlari 
ham d a shakllari m asalasini yoritib berdilar.
M asalan, H asan Xoja N isoriyning yozishicha, «Va m ullo Kavkabiy m usiqa 
sohasida U baydullaxon nom iga bir risola tasnif etib, unda ta ’lifva iyko’ haqida 
so ‘z y u ritg an , hajm , jin sla r bahsini h a m keltirib, yettita b o lg a n birinchi 
tabaqa zarb id an v a o ‘n u ch ta b o lg a n ikkinchi tabaqa zarbidan hosil b o lu v c h i 
12 m a q o m n i 6 ovozda nazm qilib, m anzum aga kulliyot bog‘langankim . 
m usanniflar b ir ovozdan bu dilkash am alga tahsinlar aytib kelm oqdalar».
Kavkabiy m aq o m yoMIari va m usiqaning nazariy tom onlarini yoritib bergan.
4 -§ . M e ’morlik va musiqa m adaniyati
S h ay b o n iy lar davrida nafaqat h u k m d o rla r, balki o ‘z davrining ko 'zg a 
k o ‘ringan va k a tta m oddiy im koniyatga ega b o ig a n shaxslari ham ko'plab 
m e 'm o riy y o d g o rlik lar qurganlar.
Bu davrda S am a rq an d d a M u h a m m a d Shayboniyxon qurdirgan X oniya, 
A bu Said n o m li m adrasalar. B uxoroda shahar devonining ta'm irlan ish i, M ir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A rab (U baydullaxon qurdirgan), A bdullaxon, M o d a rix o n (A bdullaxon o 'z
onasiga atab qurdirgan). Govkushon, Falxulla Qushbegi, M uham m ad Xoja Porso, 
Juybor, K o'kaldosh, Qulbobo m adrasalari, K alon, X oja Z ayniddin, Baland, 
C h o r B akr, A b d u llax o n m a sjid lari, to q i S a rra fo n , to q i Z a rg a ro n , toqi 
U rdfurushon, toqi Tirgaron, toqi Telpakfurushon kabi beshta toqilar, Abdullaxon 
tim i, T osh k en td a K o 'k ald o sh va B aroqxon m a d ra sa la ri, Kaffoli Shoshiy 
m aqbarasi, Turkistonda M uham m ad Shayboniyxon m asjidi, Balxda Abdullaxon 
va Qulbobo Ko'kaldosh madrasalari ham da boshqa m e’m oriy yodgorliklar qurilgan.
A shtarxoniylar davri ham k o ‘p!ab m e ’m oriy y o d g o rlik la rn in g bunyod 
etilganligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Buxoroda A bdulazizxon, Ubaydullaxon 
m adrasalari, Boqi M uham m ad va U baydullaxon m asjidlari, Subhonqulixon 
q u rd irg a n k a sa lx o n a , m a d ra s a , B alx s h a h rid a N a z a r M u h a m m a d va 
Subhonqulixon m adrasalari, q a to r chorbogllar, M ozori S harifda H azrat Ali 
qabridagi gum baz va boshqa b in o la r barpo etiladi. A lb atta, Ashtarxoniylar 
d av rid a h a m o ‘ziga t o ‘q k ish ila r, am irla r, a m a ld o r la r h a m o ‘zlarining 
mablagMariga ko'plab m e ’m oriy yodgorliklar qurdirganlar. M asalan, XVII asrda 
Xivada Arab M uham m adxon, X ojam berdi, S herg'ozixon m adrasalari qurilgan 
b o ‘lsa, B uxoroda Poyandibiy o ta liq m asjidi, S h o d im b e k , N azrdevonbegi 
m adrasalari, Bozori G usfand m adrasasi, S am arqandda A m ir Y alangto’shbiy 
tom onidan Registon m aydonida Sherdor va Tillakori m adrasalari bunyod etilgan.
Bunday ulug‘vor va hasham atli b in o lar h u k m d o m in g q u d ratid an dalolat 
berishini, ulam ing nom larini abadiylashtirishning eng m a q b u l y o ‘ii ekanligini 
anglab yetganlar. Shuning uchun h a m Shayboniy h u k m d o rla r b ir tom ondan 
nafaqat Buxoro, balki o ‘zlari b osib olgan boshqa sh a h a rla rd a h a m ko‘plab 
inadrasalar, .nasjidlar va x o n aq o h lar qurdirgan boMsalar, ik kinchi tom ondan,
o zidan oldin yetti iqlim ni b o ‘ysundirib o'zin in g q u d ra tin i nam oyish qilgan 
A m ir Tem urga g ‘ayrlik bilan qaraganlar va T em u r to m o n id a n bunyod etilgan 
eng hasham atli va uIug‘vorlikda boshqa m e ’moriy yodgorliklardan ustun bo ig an
«Oqsaroy»ni vayron qilishga h a ra k a t qilganlar «O qsaroy»ni XVI asrdayoq 
Shayboniylar xonadoniga m ansub yangi h ukm dorlar nafaq at a ’lo sifatli g‘ishti 
u c h u n , balki saroy bunyodkorining ulug‘vor xotirasini u n u ttirish uchun ham
buzib tashladilar,1
Xulosa qilib aytganda, tem uriylar davridan keyingi m ad an iy hayotda adabiy- 
badiiy jarayon sezilarli darajada rivojlanishda davom etd i. L ekin hayotning 
b a rc h a so h ala rin i q a m rab o lg an m u tan o sib lik ish lab c h iq a ris h kuchlari 
ta ra q q iy o tig a , ayniqsa, a n iq f a n la r taraq q iy o tig a sa lb iy t a ’sir k o 'rsatd i. 
Shuningdek, diniy m utaassiblik ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotiga ham 
salbiy ta sir ko‘rsatgan. N atijada m o d d iy va m a'naviy bo y lik lar ishlab chiqarish
1 P ugachenkova G .A . T em u rn in g m e ’m o riy m erosi. - T.: 1996, 13-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oidingi d av rla r — ilk U yg‘onish va tem uriyiar davriga nisbatan b irm u n ch a sust 
rivojlangan. A h o lin in g ilm -fanga b o ig a n qizikishi h am , ilm iy tafak k u r 
taraqqiyoti h a m b ir qadar susaya borgan.
Bu davr m adaniyatining xaraklerli xususiyati o ’zligini anglashga b o ‘lgan 
intilishning kuchaya borganligi bilan xarakterlanadi. Natijada tarix fani taraqqiy 
etdi, h u k m d o rla rn in g nom larini abadiylashtirishga b o ‘lgan intilishlari esa 
m e ’m orchilikning rivojiga olib keldi.
5 -§ . M a rk a z iy Osiyo hududidagi uch xonlik va m adaniy hayot
X V II asrn in g b irin c h i yarm iga kelib M arkaziy Osiyo hududida u c h ta yangi 
davlat: B uxoro am irligi, Q o 'q o n va Xiva xonliklari vujudga keldi. 0 ‘rta asrlarda 
butun d u n y o m ad an iy ati va m a ’naviy hayotiga o 'zin in g m uhrini bosa olgan 
hududlarda iqtisodiy, siyosiy va m ad an iy hayot butunlay izdan chiqa boshladi. 
Bu u c h a la d a v la td a h a m b e q a ro rlik , o ‘za ro yakdillikka ra h n a so lindi. 
Jah o latp arastlik kuchaydi. Fan va m adaniyatga bo'lgan e ’tibor susayib, o ‘zaro 
iqtisodiy, m a d a n iy va savdo-sotiq aloqalari izdan chiqa boshladi.
XV III asr m adaniyatining asosiy xususiyati — m a ’naviy hayotida o ‘ta tushkun 
kayfiyatning h u k m ro n lik qilishidir. Bu davrda tabiiy fanJar rivoji u ch u n barcha 
y o lla r b erkitib q o ‘yilgan, hukm dorlar ruhiyatiga zid keladigan barcha g'oyalar 
va qarashlarga keskin zarba berilgan. M intaqa m adaniy hayotida m uhim rol 
o ‘ynagan buy u k karvon y o llarin in g aham iyati ham ancha susaygan edi. D in va 
davlatning k u ch i b ir joyga birlashtirildi. Shu boisdan endigina shakllanayotgan 
dem okratik fik rlar a n a shu qudratli kuch oldida ojizlik qilib qoldi. Jam iyatning 
yakka m afkuraviy hukm roni hisobiangan din jam iyatning m oddiy va m a ’naviy 
taraqqiyotiga, u ch ala xonlikda istiqom at qiluvchi xalqning yakdilligiga to'sqinlik 
qildi.
Bu d av r m adaniyatining asosiy tom o n larid an yana biri — xalq og‘zaki 
ijodi va xalq to m o s h a sa n ’atining rivojlanganligidir. Bu davrda xalq baxshilari, 
sozanda va xonandalari, qiziqchilari va masxarabozlari xalq tom onidan yaratilgan 
ko‘plab h ik o y atlar, rivoyatlar, d o sto n lar, m asallar va m atallarning haqiqiy 
targ‘ibotchilariga aylandilar.
Bu d av rd a «Y usuf va Zulayho», «T ohir va Zuhra», «Bo'z o ‘g‘Ion*>, «Yusuf 
va A hm ad» kabi d o sto n lar vujudga kelgan bo'lsa, «Alpomish» va « G o 'ro ‘g ‘li» 
dostonlarining k o ‘plab variantlari yaratila boshlandi. Qiziqchi va m asxarabozlar 
ham da q o ‘g ‘irch o q b o zla r esa xalqning n ochor ahvolini tasvirlovchi sahna 
ko‘rinishlarini, h ukm dorlar, boylar va ularning gum ashtalari m unofiqliklarini 
fosh etuvchi kichik-kichik asarlarni nam oyish qildilar.
U m u m a n olg an d a, xalq og‘zaki ijodi va tom osha san’ati targ'ibotchilari 
hisobiangan baxshilar va san’atk o rla r o ‘zlarining ijodlari ham da tom oshaJari 
bilan u c h a la xonlikda istiqom at qiluvchi. yagona diniy e ’tiqodga, turm ush
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarzi va m a'naviyat qadriyatlariga ega b o ig a n ela tla rn in g boshini bir joyga 
qovushtirishga va milliy o'zligini anglatishga xizm at qildilar.
X V III 
asr va XIX asrning b irin ch i yarm ida ad ab iy ja ra y o n quyidagi uch 
yo‘nalishda mavjud b o lg a n lig in i k o krish m um kin. B irin ch i yo'nalish saroy 
adabiyoti doirasidagi, ikkinchi y o 'n alish unga q a ra m a -q a rsh i y o ‘nalishdagi va 
uchinchi yo'nalish — bu azaliy an'analarga sodiq qolgan va uning rivojlanishiga 
ulkan hissa q o ‘shgan ijodkorlam ing faoliyati shaklidagi adabiy jarayondir.
B irinchi y o lialish d a ijod qilgan shoirlar asosan h u k m d o r va yirik m ulk 
egaiarining m adhi bilan shug'ullanganlar. Ikkinchi y o 'n alish d a ijod qilgan 
shoirlar esa o ‘z asarlarida k o 'p ro q xalqni talash evaziga boylik orttirayotgan, 
elga zulm o ‘tkazayotgan am aldor va boylarni tan q id ostiga olganlar. Xalqning 
ularga b o ig a n noroziliklari ham d a g’azabini tasvirlaganlar. M asalan, bu davrda 
ijod etgan M uham m ad S harif G ulxaniy, M axm ur, G ‘oziy kabilam ing asarían 
x a lq n in g n o c h o r a h v o li, b o y -b a d a v la t k is h ila r , a m a ld o r la r , riy o k o r 
m honiylarning qilm ishlarini tasvirlab beradi.
U chinchi yo'nalish — azaliy an 'a n a la m i d av o m ettirg an ijodkorlar o ‘z 
asarían orqali o'tg an asrlar davom ida shakllanib va rivojlanib kelayotgan poetik 
ijodning hali n o m a'lu m b o ig a n qinalariga q o l urib, o 'z la rin in g lirik g'azallari 
b ilan inson ruhiy kechinm alarining sahifalarini o c h ib beradilar. Bu an 'an ag a 
sodiq qolgan shoirlar h a r uchala xorilik h u d u d id a o ‘ziga xos ijodiy-badiiy 
jarayonni vujudga keltira olganlar. Bu davrda Q o‘qo n xonligida Amiriy taxallusi 
bilan g ‘azallar bitgan Q o ‘q o n xoni U m arxon, u n in g rafiqasi, N odira taxallusi 
bilan ijod qilgan M ohlaroyim , shuningdek, o ‘z d av rin in g m ash h u r shoirlari 
san alg an Uvaysiy, M a h z u n a , M ax m u r, M u sh ta riy , F azliy N am an g o n iy
kabilar ijod etganlar.
Buxoro amirligi hududida esa «M alik ush-shuaro» n o m in i oigan Mushfiqiy, 
Shahrisabzda ijod qilgan Xiromiy o ‘z davrining yirik iste ’d o d egalari b o lganlar.
Xiva xonligida M unis X orazm iy va Ogahiylar m a sh h u rlik d a tengsiz shoirlar 
edi. M unis nafaqat o 'z in in g lirik g'azallari b ila n d o v ru g ‘ taratg an , balki 
hokim iyat uchun kurashib, xalq boshiga og‘ir k u n la n ii solayotgan, k o 'p lab
kulfatlam ing sababchilari b o ig a n hukm d o rlar va b o y la rn i tan q id ostiga oigan. 
Ogahiy she'riyati esa o ‘zining xalqchilligi, fikrlar nafisligi va hayotiyligi bilan 
ajralib turadi.
Bundan tashqari, O gahiy tarixchi olim sifatida h a m m a sh h u r b o ig a n . U
X IX asrda Xiva xonligi va uning atrofidagi davlatlar tarix in i yoritib beruvchi 
«Zubdat ut-tavorix», «Riyoz ud-davla», «Jomiy u l-v o q e o ti Sultoniy» nom li 
a sa rla r yozgan. S h u n in g d e k , O g ah iy k o 'p la b ta rix iy a s a rla r, m a sa la n , 
M u h a m m a d M a h d ix o n n in g « N o d irn o m a » , S h a ra fid d in A li Y azdiyning 
«Zafam om a», M uham m ad M un-Y usuf M unshiyning «Tazkirai M uqimxoniy», 
N iz o m id d in A hm ad X iraviyning «T abaqoti A k b a rsh o h iy » , R izo q u lix o n
H idoyatning «Ravzat us-safoi Nosiriy» kabi asarlarini. N iz o m iy G anjaviyning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Haft paykar», S a ’d iy Sheroziyning «G uliston», Xusrav D ehlaviyning «H asht 
bihisht», A b d u ra h m o n Jom iyning «Y usuf va Z ulayho», «Solom on va Ibsol», 
«Bahoriston», B ad rid d in H iloliyning «S hohu gado», Vosifiyning «Badoye’ 
u l-v a q o y e ’» a s a rla rin i ham d a falsafiy -ax lo q iy m avzudagi K aykovusning 
«Qobusnom a», H usayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asarlarini o'zbek 
tiliga tarjima qildi.
Xulosa qilib aytganda, uchta xonlikning vujudga kelishi, eng aw alo, hududiy 
va milliy p arch ala n ish n in g yaqqol nam unasi b o ‘lgan. 0 ‘z navbatida, milliy 
parchalanish m illiy yakdillikni yem irib, m ahalliychilikning avj olishiga zam in 
hozirlab berdi. M illiy parchalanish X ÏX asm ing ikkinchi yarm idan boshlab 
milliy va m a ’naviy, iqtisodiy va siyosiy tan azzu ln i kuchaytirdi, davlatlarning 
iqtisodiy va h a rb iy qu d ratin i yem irib tashladi. M illiy parokandalik M arkaziy 
Osiyo xalqlarini R ossiya imperiyasiga iqtisodiy, siyosiy va m a’naviy qaram likka 
olib keldi.
V II B O B . M U ST A M L A K A C H IL IK DAVRI MADANIYATI
l - § . R ossiya im periyasi istilosi va uning milliy m adaniyatga t a ’siri
M o v aro u n n ah rn in g uch xonlikka b o lin ib ketishi uning nafaqat siyosiy- 
iqtisodiy va m a ’n av iy-m adaniy jih a td a n tanazzulga yuz tutishiga olib keldi, 
balki m am lak atn i bo sh q arib boradigan davlatchilik asoslarining zaiflashib 
ketishiga, b ir m illat va diniy e ’tiqodga ega bo‘lgan m intaqada m ahaliychilikning 
kuchayib ketishiga h a m sabab b o ‘ldi.
XIX 
asrning 50-yillariga kelib Turkiston h ar tom onlam a inqirozga uchragan 
hud u d edi. Bu in q iro z boshqa m am lak atlar bosqinchiligi ta ’siri o stid a em as 
(qadim gi y u n o n -rim m adaniyatining inqiroziga uchragani singan), balki asta- 
sekinlik b ilan o ‘za ro féodal u ru sh lar orqali pishib yetildi. In q iro z o ‘lkani 
Rossiya im p eriy asi to m o n id a n istilo qilinishini tezlashtirdi va im koniyat 
yaratdi.
Aslida Rossiya im periyasining Turkiston boyliklariga b o lg a n qiziqishi Pyotr
I davridan b o sh lan g a n b o 'lib , bosqinga tayyorgarlik b ir yarim asr davom etdi. 
Rossiya q o ‘shinlari dastlab, 1853-yiIda Q o‘qon xonligiga qarashli yerlarga bostirib 
kelishdi. 1967-yilga kelib xonlik b atam o m b o ‘ysundirildi. 1968-yilda Buxoro 
amirligi Rossiya im periyasining yarim m ustam lakasiga, Xiva xonligi esa 1873- 
yilda im periyaning vassaliga aylantirildi.
R uslarning 0 ‘rta O siyoni bosib olishi, b ir to m o n d an , m ahalliy xalqning 
m a ’n a v iy -m a d a n iy h a y o t tarziga salbiy ta ’sir k o ‘rsatgan b o ‘lsa, ikkinchi 
to m o n d an , o ‘sh a d a v r 0 ‘rta Osiyo xalqlari u ch u n birm uncha ilg‘o rr o q b o ‘lgan 
rus fani va tex n ik asin in g kirib kelishi, m a ’rifiy-m adaniy hayotning b irm u n ch a 
siljishiga olib keldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Salbiy ta'siri shundan iborat b o 'lg an k i, rus bosqinchilari, b irin c h i navbatda, 
m ahalliy xalqning an'anaviy m ad a n iy ati d u rdonalarini to p ta d ila r, ikkinchi 
to m o n d an esa m ahalliy xalq ustalari to m o n id an yaratilgan k o ‘plab noyob 
sa n 'a t asarlari, qim m atbaho bo y lik lar rossiyaliklar x o n ad o n i, m uzeylari va 
xazinaxonalarni bezadi va boyitdi. 0 ‘rta Osiyolik m utafakkirlar to m o n id a n
yaratilgan fanning turli sohalarga o id k o 'p lab eng noyob a sa rla r talo n -taro j 
qilindi va gulxanlarda yoqildi. M asalan, birgina general K aufm an boshchiligida 
rus istilochilari Xivani qo'lga kiritgach, Xiva xoni M u h am m ad R ah im x o n !I 
(F eru z)n in g noyob asarlarga boy k utubxonasini taladilar.
B osqinchilar yerli xalqning asrlar davom ida yaratilgan m o d d iy va m a ’naviy 
boyliklarini talon-toroj qildilar. Barcha xonliklam ing xazinalari va kutubxonalari 
ayovsiz ravishda talandi. N o d ir q o iy o z m a asarlar, tarix im iz u c h u n katta 
aham iyatga ega b o llgan ilm iy-m adaniy m an b alar chet m a m lak atlar h am d a rus 
imperiyasi m arkaziga jo ‘natildi.
Shu boisdan ular Turkistonda o ‘z m avqelarini m ustahkam lash va im periya 
m anfaatlarini am alga oshirish m aq sad id a o'lk an in g strategik ah am iyatga ega 
b o ‘lgan hududlariga, ya’ni sanoatni, ayniqsa, paxta xom ashyosi va u n i qayta 
ishlash san o atin i rivojlantirish m u m k in b o ‘lgan hududlarga ru slarn i k o ‘chirib 
kelish siy o satin i am alga o sh irish g a k irish d ila r. B u n d a n a so siy m a q sa d , 
biritichidan, yerli aholining Rossiya im periyasiga b o lg a n m u n o sab atin i doim iy 
nazorat ostiga olish, ikkinchidan, yerli aholi noroziligini b o stirish d a eng 
ishonchli qurolli guruhlarga ega b o ‘lish, ko 'ch irib k elinganlarning m ahalliy 
x alqlar b ila n yaqinlashuvi orq ali h o k im iy a t tizim in in g m u sta h k a m lig ig a
erishishdan iborat edi.
K o'chirish siyosatining am alga oshuvi natijasida R ossiyadan nafaqat yerga 
m uhtoj b o lg a n dehqonlar, balki R ossiya u c h u n , «ortiqcha odam »ga aylangan 
turli xil jin o y atch ilar, ortiqcha n o n x o ‘r-ishyoqm aslar, d angasalar k o 'c h ib kela 
boshladilar. N atijada 17 yil m obaynida, y a’ni 1875-1892- yillarda T urkistonda 
44 ta rus qishlog‘i paydo bo'ldi.
A lbatta, Turkistonga ko'chib kelgan Rossiyaning «chiqindilari» yerli xalq 
hayotiga unga yot b o ‘lgan turli xil z ararli odatlarni, ta rtib -q o id a la rn i, xususan, 
o 'g 'rilik , spirtli ichim liklar ichish, m aishatbozlik qilish kabi Y evropaga xos 
buzuqchilik va boshqa illatlanii olib kira boshladilar.
Rossiya im periyasi am aldorlari m ah a lliy ah o lin in g o n g i, ta fa k k u ri va 
d u n y o q a r a s h in in g , m illiy m a ’n a v iy q a d r iy a tla r ig a a y l a n g a n is lo m
ax lo q sh u n o slig i va q o n u n sh u n o slig i — sh a ria t q o n u n -q o id a la rig a q a t’iy 
b o ‘ysunganligini anglab yetdilarva a n a shu a n 'a n ag a aylangan tiz im n i yem irib 
tashlashga barcha kuch va im koniyatlarini ishga soldilar.
T u rkiston general-gubernatorligi tash k il etilgach, o ‘lkani b oshqarishga 
alohida e ’tib o r berildi. Bu m aqsadni am alga oshirish u chun 1886-yil L2-iyunda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

p o d sh o A leksandr III «T urkiston o ‘lkasini boshqarish to ‘g ‘risidagi N izom »ni 
tasdiqlaydi.
M a z k u r N izo m d a nafaqat T u rk isto n o ‘lkasini b oshqarish tizim i, balki 
yer, soliq, sh ariat (sud) ishlari, t a ’lim tizim i va uni m oddiy jih a td a n ta ’m inlab 
tu ru v c h i v a q f m asalalari va b o sh q a lar ham qam rab olingan edi.
N iz o m d a ko‘rsati!gan m asalalam ing bajarilishini nazorat qiluvchi maxsus 
komissiya ishini «musulmonchilik um um iy dushmanimiz» deb e ’lon qilgan general- 
g u b em atom ing o ‘zi boshqarib borgan. Nizom dan kelib chiqqan holda mahalliy 
xalqning ibodat m arkazlari, u lar ta 'lim oladigan maktablar, qiroatxonalar va 
m adrasalar faoliyati ham da ulam i m oddiy mablag‘ bilan ta ’m inlab turuvchi vaqf 
mulklari to ‘g ‘risida turli xil qarorlar va farmoyishlar qabul qilingan.
M a z k u r q aro rlar va farm oyishlarda, eng aw alo, islom ta ’lim oti, axloqi va 
h u q uqiy asoslarini o ‘rgatuvchi t a ’lim tizim ining faoliyatini nazorat ostiga olish, 
u la rn in g m o d d iy m ablag1 b ilan t a ’m inlanishini qisqartirib borish, islom ni 
targ‘ib qilu v ch i tizim lar — m asjidlar, m ozorlar va ziyoratgohlar faoliyatini 
n a z o ra t ostiga olish, T urkistonga yashirin yo‘l bilan kiritilayotgan islomni 
targ‘ib qiluvchi arab va fors tillaridagi adabiyotlam i taqiqlash, islom ta ’lim oti 
va m illiy m a ’naviy qadriyatiam i ta rg ‘ib qiluvchi diniy m ah kam alar va ularda 
ishlayotgan xizm atchilarning faoliyatini nazorat ostiga olish va boshqa masalalar 
nazarda tutilgan edi.
M ustam lakachilik siyosatining asosida yerli aholining milliy o ‘zligini anglash 
tu y g ‘u sin i s o ‘n d irish vazifasi y o ta rd i. Buning u c h u n o ‘lkada buyuk rus 
sh o v in izm in i shakllantirish, ru slar m anfaatiga mos keluvchi g 'o y alam i yerli 
xalq tafakkuriga singdirish m asalasi asosiym aqsad qilib q o ‘yildi.
Is tilo c h ila r islom d in in in g m a h a lliy ah oliga k o ‘rsatay o tg an t a ’sirini 
kam aytirish m aqsadida boshqaruv tizim iga zarba berdi. Bu m aqsadda general- 
g u b e rn a to r fo n K au fm an to m o n id a n shariat su d in i b o sh q a rib boruvchi 
Q o zikalon (B osh qozi) va ja m iy a t m a ’naviy hayotida m uhim rol o ‘ynagan 
Shayx u l-islo m (O liy ruhoniy) lavozim lari bekor qilindi.
M ustam lakachilar tom onidan am alga oshirila boshlagan barcha tadbirlar faqat 
Rossiya im periyasi m anfaatiga m os kelar edi. Turli xil nizom lar, qarorlar va 
farm o y ish la r yerli xalqning m a n fa a tin i suiiste’mol qilishga qaratilgan edi. 
R u sla sh tirish siyosati n a fa q a t T u rk isto n n in g eng se ru n u m yerlarida rus 
qishloqlarini tashkil etish orqali, balki t a ’lim tiziniidagi cheklovlar orqali ham 
amalga oshirila boshlangan. Birgina 1898- yili qabu! qilingan «Turkiston o ‘lkasidagi 
o “quv m uassasalari, vaqf m ahkam alari va diniy ishlarni vaqtincha nazorat qilish 
haqidagi nizom »da: a) diniy ishlarni boshqarish to lg‘nsida; b) m usulm onlam ing 
o ‘quv m uassasalarini boshqarish t o ‘g ‘risida; d) vaqf m ahkam alari va ularning 
darom adlarini nazorat qilish to ‘g ‘risidagi bandlar ko‘rsatib o ‘tiladi.
M a z k u r nizom ning b irinchi b a n d id a toat-ibodat faqat masjid, m ozor va 
ziyoratgohlarda am alga oshirilishi mumkinJigini. ya'ni m asjidlar qurilishi uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ruxsat olish zarurligi, diniy muassasa x o d im larin in g o ‘z boshliqlari to m o n id a n
tasdiqlanishi, diniy m ahkam alam ing faoliyati d o im o nazorat ostida boMishi; 
ikkinchi bandida m usulm onlarning o ‘quv m uassasalari (m aktab, korx o n a va 
m adrasalar), m s-tuzem maktablari ham da m ad rasalard ajo riy etilgan rus sinflari 
ustidan nazorat o ‘rnatilishi; m aktab va m ad ra sa lard a ishlaydigan m utavalli, 
m udarris va boshqa xizm atchilam ing uyezd va viloyat boshliqlari to m o n id a n
ta'm inlanishi; u ch in ch i bandida esa vaqf m ulklarini nazorat qilish, y a'n i v a q f 
mulkini tashkil etish u ch u n g en eral-g u b em ato rn in g m axsus ruxsati b o ‘lishi, 
vaqf mulki hisoblangan yerlarni sotish taqiqlanishi kabi m asaialar q a m ra b
olingan edi.
M azkur nizom dan kelib chiqqan holda ta 'lim tizim i va islom taig'iboti b ilan
shug'ullanuvchi tizim larning faoliyatini m oddiy jih atd an tang ahvolga solib 
qo'yish m aqsadida 1887- yilning 1- iyuligacha b arch a vaqf hujjatlarini viloyat 
boshqarmalariga topshirish talab etildi va belgilangan m uddat ichida deyarli h am m a 
vaqfnom alar aholidan yig'ishtirib olindi. Bu b ilan podsho hukum ati islom d ini 
vakillarini o ‘z qo'lidagi huquqiy dalildan ham m ah ru m etd i.1
M illiy-m a’naviy qiyofani shakliantirish, iy m o n -e ’tiqod tarbiyasi m arkazlari 
hisoblangan m aktablar, m adrasalar, m asjidlarga qarshi zim dan ish olib b o rib , 
“ pravoslav” va boshqa noislom iy diniy m uassasalar faoliyatining d o irasin i 
kengaytirishga harakat qildilar.
Jam iyat m a ’naviy hayotini boshqarib turgan ru h o n iy lar, shuningdek, ziyoli 
kishilarni yetkazib berish m arkazlari h isoblangan m adrasalar faoliyatining 
m oddiy m anbasi hisoblangan vaqf mulklariga b o lg a n m unosabat tubdan o ‘zgara 
boshladi. Jam iyat va davlat hayoti ehtiyojlari «endilikda m adrasalarda o lin g an
bilimlarni ju d a kam darajada talab qilm oqda. Saylab q o ‘yiladigan idoralar h am , 
sh u n in g d ek , rus m a ’m u riy a tin i ta y in la sh h a m m a z k u r m u a ssa sa la rd a n
chiqqanlaiga (m adrasa bitiruvchilariga - m ualliflar) m uhtoj em as... M ah alliy
qonunshunoslarning m a ’lum ot olishi yer tuzilislii islohotining amalga oshiriüshi 
bilan o ‘z um rini o ‘tab b o ld i; shariat va u n in g vakillari, ular bilan birgalikda 
esa m ahalliy m aktab ham hoziigi vaqtda yangi tartibga dushm an kuchlari 
tayyorlashdan iborat kuchli m avqedan uzil-kesil m ah ru m b o lad i» , - degan 
edi K .P.K aufm an.
XIX 
asr oxirida «Aholining m a ’n av iy -d in iy h a yotini z o ‘r diqqat b ilan
kuzatib borishni jo riy etish» dasturi ishlab c h iq ild i. D asturdan k o 'zlan g an
asosiy m aqsad islom din in i zaillashtirish va u n g a b arh am berishdan iborat edi. 
M a z k u r d a s t u r n i n g u c h i n c h i b a n d id a m a h a l l i y k is h ila r n i q o z i l a r
tayyorlanadigan m adrasalarda rus tilini o 'q itis h n i jo riy etish to ‘g “risida ta k lif 
kiritishga undash; b u h o l m azkur o 'q u v yurtlari eshiklarini rus o ‘qituvchilariga 
ochib berish barobarida m usulm on olim lari, m u taassib lar va islom ning h a r
1 Boltaboyev S. M u stam lak a T urkistonda islom d in in in g ahvoli. — T.: 1994, 14-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qanday arkonlari oqib keladigan madrasalarda nim alar qilinayotganligini doimiy 
va Ishonchii ravishda k u z atib borishga im kon yaratadi, — deb ta'kidlanadi.
M ustam lakachilam ing T u rkiston o'lkasida olib borgan bunday siyosati, 
albatta, yerli xalq o ‘riasid a norozilik kayfiyatini vujudga keltirishi tabiiy edi. Bu 
xususda rus arxeologi va sharqshunos olimi N. I. Veselovskiy shunday deb yozgan 
edi: «Biz Turkistonga m a d a n iy a t olib keldik, deb o ‘ylaym iz. Bo'ysundirilgan 
osiyoliklarga tinchlik va osoyishtalik berdik, deb o ‘zim izni ovutam iz. A m m o 
bularda ham yuksak b ir oliy tu y g 'u borki, bu m iilat va uning milliy iftixoridir. 
M u s u lm o n la r a h v o l i n i t u s h u n is h im iz k e ra k . S iy o s iy o ‘lim (m illiy
davlatchilikning y o 'q o lish i) o g 'ir, m illiy o‘lim esa u n d an ham og‘irroqdir. 
Bizning hukm ronligim izda esa ula r shunday holga tushdilar. Bas shunday ekan, 
hukmronligimizga qarshi g‘alayonlar ro‘y bersa, ajablanishga o 'rin yo‘q. Shunday 
m illiy m an faatlar b o rk i, u la r xalq o c h yoki t o ‘q ligidan q a t’yi nazar, bir 
kunm as bir kun o kzini n a m o y o n etajak».
M ustam lakachilar o ‘lkani ruslashtirish siyosatini tezkorlik bilan am alga 
oshirishga kirisha boshladilar. Bu m aqsadni amalga oshiruvchi dasturlar qabul 
qiiindi. Ularda yerli aholiga rus tilini o ‘rgatishni masjid va m adrasalarda joriy 
qilishdan boshlab, xalqning m a ’naviy-ruhiyatiga kuchli ta 's ir k o ‘rsatuvchi islom 
muassasalari ishini naz o rat ostiga olish, madrasalar faoliyatiga aralashish, barcha 
m aktablam i m a'm u riy at ixtiyoriga o ‘tkazish, xalqning siyosiy dunyoqarashini 
shakllantiruvchi m uassasalam i yopib qo'yish kabi vazifalar belgilab berildi.
Turkiston o ‘lkasida Rossiya imperiyasi uchun zarur b o ‘!gan paxta xomashyosi 
yetkazib berish va uni qayta ishlashga ham oddiy fuqarolam i jalb qilish ehtiyoji 
vujudga kela boradi. B unga, b irin ch id an , m ahalliy y er egalari va boy-badavlat 
k ish ila m i jalb q ilm a s d a n tu rib paxta y etish tirilad ig an yer m ay d o n larin i 
kengaytirish va paxta sa n o a tin i rivojlantirish m u m k in em as edi. Ikkinchi 
to m o n d a n esa. paxta zavodlarida ishlash u chun m ahalliy kadrlar kuchidan 
foydalanish z a ru r edi. S h u boisd an ham en d ig in a shakllanib kelayotgan 
kapitalistik m unosabatlar rivojiga ham da o ‘lkani ruslashtirishga ko‘mak beruvchi 
ru s-tu zem m aktablari ta sh k il etila boslilandi. X IX asrning oxirlariga kelib bu 
usuldagi m aktablar o ‘lk an in g yirik shaharlari (S am arqand, T oshkent, Q o 'q o n , 
A ndijon, M arg‘ilon, X iva)da faoliyat k o ‘rsata boshladi.
1875- yili T u rk isto n d a xalq m aoriil haqida q o n u n qabul qiiindi va general- 
g u b e rn ato rg a b o ‘y s u n u v c h i h u d u d la rd a rus o ‘g ‘il va qiz bolalari u c h u n
gimnaziyalar, yerli xalq bolalari uchun esa rus-tuzem maktablari tashkil qilingan. 
Ayni paytda m ahalliy xalq bolalari u chun m illiy m a ’rifatparvarlarim iz yangi 
usul m aktablari ochishga kirishdilar. Bu m aktablam ing ochilishida endigina 
sh a k lla n ib k e la y o tg a n m a h a lliy b u rju a v a k illa ri va ja m iy a tn in g ilg ‘o r 
m a ’rifatparvar kishilarining roli benihoya katta b o 'lg an . C hunki shakllanib 
kelayotgan m ahalliy b u rju a vakillari mahalliy yoshlam ing zam onaviy fan va 
texnika, savdo-tijorat ishlari b ilan shug‘ulanishlaridan m an faatd o r edilar. Bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m aktablar o ‘z oldiga yosh avlodga zam onaviy bilim lar berish vazifasini q o ‘yadi. 
M ashg‘ulotlar sinf xonasida o ‘tkazilib, ko'igazm ali q u ro lla rd a n foydafanish, 
p artada o'tirish , m ashg'ulotlar o ‘rtasida tanaffus qilish jo riy etilgan. 0 ‘quv 
dasturlarining yarmi dinga oid va yarm i ilmiy bilim larga ajratilgan. Bu usuldagi 
m ak ta b la rn in g m illiy ru h b ila n su g 'o rilg an lig i va m illiy m ad an iy atn in g
rivojlanishiga ta ’sir ko'rsatishini sezib qolgan rus a m a td o rla ri u lam i yopib 
qo'yish payiga tushib qoladilar.
M adrasalarni bitirib chiquvchi ruhoniylam ing t a ’sirini susaytirish uchun 
esa m ahalliy yoshlarning Buxoro va Sam arqanddagi tajribaga ega b o ‘lgan 
m adrasalarga borib o'qishini cheklay boshlaydi.
2 -§ . Turkiston 
0
‘lkasida t a ’lim tizimi va uning o ‘ziga xos jih a tlari
R ossiya im periyasi a m a ld o rla rin in g fik rich a, T u r k is to n o ‘lkasi yirik 
m usulm onchiiik m arkazlaridan biri b o klib, ahoüning ru sla r bilan yaqinlashuvi 
va ularning m anfaatiga xizm at qilishi islom dinining t a ’sir doirasi qisqargan 
taqdirdagina amaiga oshuvi m u m k in edi. Bu m aqsadni am alg a oshirish uchun, 
eng aw a lo , o ‘sib kelayotgan yosh avlodga, uning ruhiyatiga va dunyoqarashiga 
t a ’s ir o 'tk a z is h , y a ’ni m u s u lm o n m a k ta b la rid a g i t a ’lim - ta r b iy a n i rus 
m aktabîaridagidek u m u m ta ’lim b ilan alm ashtirish, ru slar to m o n id a n tashkil 
etilgan m aktablam i bitirgan m ahalliy yoshlam i xizm atga to rtish zaru r deb 
topiladi. Shu maqsadda rus am aldorlari dastlab rus-tuzem m aktablarini ochishga 
kirishadilar. 1884-yilda T o sh k en td a birinchi sh u n d ay m a k ta b ochildi. Bu 
m aktablardagi o ‘quv jarayoni ikki qism dan iborat b o ‘lgan. T ushgacha b o ‘lgan 
m ashg‘u lotlar rus o kqituvchisi to m o n id a n , tu sh d an k ey in g i m ash g 'u lo tlar 
esa o ‘zbek domlasi tom onidan o lib borilgan.
M aktabga 20-30 o kquvchi ja lb qilingan. M aktab o ‘quv dasturiga kirgan 
m ashg‘ulotiarda asosan rus tili, adabiyoti, geografiyasi va tarixi o ‘rgatilgan.
Keyinchalik ruslaming ta ’sirini yanada oshirish, rus tilida 
0
‘qishni majbur 
qilish maqsadida barcha idora ishlarini rus tilida olib borish chora-tadbirlari kokrila 
boshlanadi. Shuning uchun h a m rus-tuzem m aktablari q o sh id a rus tilini 
o ‘rganuvchilar uchun kechki kurslar ochisliga kirishildi. Bu kurelarga asosan shaharda 
yashovchi savdogarlar, mahalliy boshqaruv tizimi vakillari, boy-badavlat kishilar, 
xullas, ruslar bilan aloqadan m anfaatdor b o lg an kishilar jalb qiündi.
Rossiya imperiyasining Turkistonda olib borgan m a ’naviy zulm i yerli xalqning 
ilg‘o r fikr egalari va asl vatanparvariarini harakatga keltiradi. U la r k u ch ishlatish 
orqali istilochilar olib borayotgan jab r-zu lm n i yengib b o 'lm aslig in i anglab 
y eta boshlaydilar. F aq at m a ’rifa t ta rq a tish o rq a lig in a x a lq n in g ongi va 
dunyoqarashini o'zgartirish, toptalayotgan milliy q ad riy atlarn i tiklash, milliy 
o ‘zlig in i a n g la tish m u m k in lig in i tu s h u n ib y e ta d ila r. N a tija d a o ‘lkada 
m a’rifatparvarlik harakati avj ola boshlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M azkur h a ra k a t quyidagi ikki y o 'n alish d a vujudga keladi:
a) m a ’rifa tc h ilik harakali, y a 'n i Y evropa tillari, ilm -fani va texnikasi 
yutuqlarini egallashni targ‘ib qiluvchi ilg‘o r fikr egalari;
b ) ta ’lim tizim in i isloh qilish, yangi uslubdagi m aktablarni tashkil etish, 
ch e t m a m la k a tla rg a b o n b o 'q ib k elish, dunyoviy ishlarni egallash orqali 
m u stam lak ach ilik k a qarshi kurashish va ijtimoiy-siyosiy m asalalam i hal qilish 
g'oyasini ilgari suruvchi jadidchilik h arakati faoliyat ko'rsatgan.
M a ’rifatparvarlik harakati vakillari (A hm ad D onish, Avaz 0 ‘tar. M uqim iy, 
Furqat, Z avqiy, A nbar Otin, H am za va boshqalar) asosan Yevropaning ilg'or 
ilm -fani va texnikasini o'rganishni, féodal tuzum i va tartiblarini b artaraf etishni, 
Yevropaning tillarini o'rganishni o'zlarining asarlari orqali targ‘ib qila boshlaydilar.
X IX
a sr o x iri va XX asr boshlariga kelib T urkistonda ijtim oiy-tarixiy 
jaray o n lar va Rossiya tarkibiga kiruvchi turli xalqlam ing ilg‘o r fikr egalari 
ta 'siii natijasida ijtimoiy-falsafiy oqim darajasiga ko ‘tarilgan jadidchilik harakati 
yoyila boshlaydi.
0 ‘sh a d a v rn in g ijtim o iy -iq tiso d iy va m ad an iy o ‘zg arish larin i o ‘zida 
m ujassam lashtirgan jadidchilik harakatining yoyilishida, birinchidan, mahalliy 
aholini ru slash tirish siyosatiga qarshi vujudga kelgan kurashlar, ikkinchidan, 
m a'rifat tarqatish orqali aholining milliy qiyofasini va kuchli zarbaga uchrayotgan 
m illiy -m a'n av iy qadriyatlam i saqlab qolishga, aholini feodal qoloqlikdan olib 
chiqishga b o ‘lgan harakatlar m u h im rol o'ynagan.
A lbatta, b u harakatning T urk isto n d a am alga oshiradigan ishlari silliqqina 
kechm agan. Ja d id c h ila r dastlab diniy m utaassibchilikning kuchli qarshiligiga, 
so‘ngra, yerli ah o lin i qoloqlikda saqlab turishga harakat qilgan rus m a ’m uriyati 
tazyiqiga d u c h keldilar.
T u rk isto n d a jadidchilik harakatining vujudga kelishida q rim -tatar xalqining 
ulug‘ farzandi Ism oil Gaspirali (Gaspirinskiy) m uhim rol o'ynadi. U Turkistonga 
kelib ja d id c h ilik g ‘oyalarini ta rg ‘ib q ila boshladi va h a tto B uxoro am iri 
A bdulahadxon b ilan uchrashib, jad id m aktabini ochishga ruxsat otdi. U ning 
sa'y-harakatlari tufayii Turkiston o'lkasida jadidchilik maktablari ochila boshladi.
Ja d id ch ilik harakatining asosida T u rkiston xalqini m a’rifat orqali taraqqiv 
topgan m a m la k a tla r darajasiga k o 'ta rish g ‘oyasi yotardi. Bu g‘oyani faqatgina 
m aorifni tu b d a n isloh qilish, dunyoviy fanlarni o'q itish orqaligina am alga 
oshirish m u m k in edi.
I. G a s p ira lin in g x a tti-h a ra k a tla ri zoye ketm adi. T u rk isto n d a uning 
M ahm udxo‘ja Behbudiy (1875-1919), M unaw arqori Abdurashidxonov (1878- 
1931). A bdulla Avloniy (1878-1934), A bdurauf Fitrat (1884-1938), Ashurali 
Z ohiriy kabi izdoshlari yetisliib cliiqdi. U lar jadidchilik g‘oyalarini o ‘zlari tashkil 
etgan m aktablar, gazeta va jurnallar orqali targ‘ibot qila boshladilar. M asalan, 
M unaw arqori «Xurshid», Abdulla Avloniy «Shuhrat», Behbudiy esa «Samarqand» 
gazetasi va «Oyna» jurnalini nashr qildirdi. Keyinchalik Turkistonning turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sha h arlarid a «Kengash», «Sadoi T u rk isto n » , «Sadoi F a rg ‘o n a » , «N ajot», 
«Hurriyat», «Turón», «Ulug‘ T urkiston» kabi ommaviy nashrlar ch iq a boshladi.
Turkiston jadidchilik harakati o ‘zining faoliyatini XX asm ing 30- yillarigacha 
davom ettirgan. U larning 1917- yilgi t o ‘ntarishdan keyingi faoliyati asosida til 
va adabiyotni isloh qilish, m atbuot erkinligi, ko‘plab te a trla r tashkil qihsh 
g'oyalari y o tar edi.
XX 
asr boshlariga kelib T u rkistonda m illiy teatm ing shakllanish jarayoni 
sodir b o 'ld i. Milliy teatm ing sh ak llan ish id a asosan diniy e 'tiq o d i bir. tili esa 
bir-biriga yaqin b o ‘lgan ozartayjon va ta ta r teatrlarining ta ’siri kuchli b o'lgan. 
O zarbayjonlarning dram atik, p ro zaik va sh e ’riy asarían o ‘zbek tiliga tarjim a 
qilina boshlagan. Ozarbayjon adabiyoti va sa n ’ati vakillari T u rk isto n o ‘lkasiga 
tez-tez ta sh rif buyurib turganlar. A yniqsa, 1911- yilda O zarbayjon teatrlari 
birinchi m arta Turkiston o‘lkasida gastrollarda bolishadi va o ‘zlarining om m abop 
san 'atlarin i nam oyish qiladilar. M asaJan, A hm adbek K am arlenskiy, Y unus 
N arim o n o v , Sidqiy Ruhullo kabi y irik sa n ’atk o rlar T u rk isto n o lk a s in in g
turli shaharlarida bo'lishib, N. V ezirovning «M usibati Faxriddin», «Y om g'irdan 
qochib selga», M.Oxundovning «H oji qora» kabi sahna asarlarini k o ‘rsatishgan. 
Shuningdek, 1911 - yilda birinchi m a rta Ilyosbek A shkazarskiy rahbarligidagi 
tatar truppasi Turkistonda gastrolda b o ‘ladi. Bu truppa «Baxtsiz bola», «U ch 
xotin bilan turm ush», «Xo‘jayin va ish yurítuvchi», «O ldi-berdi», «Vijdon va 
ko’z yoshlari» kabi dram atik asarlarni nam oyish etishadi.
Albatta, bu teatr truppalarining gastrollari yerli xalq ziyolilariga ta ’sir qilmasdan 
qolmadi. Natijada, Abdulla Avloniy Ozarbayjon san’atkorlarining yordam i bilan 
«Turkiston» nom ii teatr tokgaragi taslikil etdi. Bu to ‘garak o ‘zbek yozuvchilarining 
dramalari bilan bir qatorda Ozarbayjon dram alarini ham sahnalashtirib Toshkent, 
Xo‘jand, Q o'qon, Namangan, A ndijon shaharlarida namoyish qildi.
Abdulla Avloniy, H am za, Siddiqiy, S o‘fizoda, F itratlar b irm u n c h a i!g‘or 
O zarbayjon adabiyoti va san'ati b ila n y aq in d an tanishish m aq sa d id a Bokuga 
bordilar.
Birinchi o ‘zbek dramaturgi M a h m u d x o ‘ja Behbudiy «Padarkush» dram asini 
yozib, T urkiston general-gubernatorligiga yuboradi. Lekin R ossiya im periyasi 
senzurasining T urkiston b o ‘limi b u a sa m i xavfli deb hisoblab, c h o p qilishga 
ruxsat bermaydi. So'ngra Behbudiy pyesaning muqovasiga «Rossiyaning Fransuz 
is tilo s id a n o z o d b o i i s h i va m a s h h u r B o ro d in a x o tir a la r i y u b ile y ig a
bag‘ishlaym an», deb yozib senzuraning Tiflis b o ‘limiga yuboradi. N atijada 
ozarbayjonlik ilg‘or ziyolilar yordam i b ilan nashr qilishga ruxsat o la d i.1
Turkiston jadidchilik harakati vakillarining taqdiri ayanchli tugadi. U lar 
Rossiya im periyasi davrida ham, sh o ‘ro lar davrida ham ro ‘shnolik k o ‘rm adilar. 
«M illatchi», «xalq dushmani», «aksilinqilobchi» degan tu rli ay b lar taqalib 
qatag‘on qurbonlariga aylandilar.
1 Jalolov A. X IX asr oxiri va XX asr boshlaridagi o ‘zbek adabiyoti.—T.: «Fan», 1991, 24-ber.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3 -§ . Ilmiy ja m iy a tla r va ulam ing milliy rnadaniyatga 
k o ‘rs a tg a n t a ’siri
M u stam lakachilik davrida T u rk isto n o ‘lkasida tuzilgan tu rli yo‘nalishdagi 
ilm iy ja m iy a tla r hududda ijobiy o ‘zgarishlaiga — sanoat ishlab chiqarishi, fan 
va tex n ik a rivojiga sabab b o ‘ldi. O lim , yozuvchi, dram aturg va jam o at arbobi 
M a h m u d x o ‘ja Behbudiy yozganidek, «Rossiya m iltiqlarining uchiga q o ‘nib, 
yangi fikr va ilm lar va m adaniyat b iz im g ‘arib Osiyoi vasatiyga yuz q o lydi...»
R us fani va texnikasining 0 ‘rta O siyo hududlariga kirib kelishi, mahalliy 
xalq vakillarining m adaniyat, ilm -fa n va texnikaga b o ‘lgan qiziqishlarining 
kuchliligi sababli XIX asm ing ik k in ch i yarm idan boslilab T urkiston o ‘lkasining 
T o s h k e n t, S a m a rq a n d , Q o 'q o n , A n d ijo n , T o ‘ra q o ‘rg ‘o n , K o g o n kabi 
shaharlarida bosmaxonalar ishga tushdi. Natijada bu bosmaxonalarda o ‘z davrining 
k o ‘zga k o ‘rin g an ilm -m a’rifat vakillari asarían chop etila boshlandi.
Bu davrda 0 ‘rta O siyoning k o 'p g in a joylari tarixini o ‘rganish m aqsadida, 
uning geografik joylanishi, h ay v o n o t va o ‘simliklar dunyosi, yer usti va yer 
osti m a 'd a n la ri va boyliklarini izlab topish bo‘yicha keng k o la m li ishlar olib 
borilgan. Bu ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish va olib borishda rus olim laridan 
m a sh liu r geograflar, tab iatsh u n o slar va geologlar faol qatnashganlar. M asaian, 
m a sh h u r g eo g raf P.P .S em yonov - Tyanshanskiy (1827-1914) T yanshan tog* 
tiz m a la rin i o 'rg an d i, m uzliklar va vulqonlar haqida m a ’lu m o tlar to ‘pladi. 
T a b ia tsh u n o s A .P .F ed ch en k o (1844-1873) Farg‘ona vodiysi, Oloy, shuning- 
dek, Z a ra fsh o n vodiysi va Q iz ilq u m n i tekshirib o ’rganib chiqdi. G eolog va 
g e o g ra f I.A .M ushketov (1850-1902) esa Shimoliy T y an sh an tizm alarining 
geologik asoslarini ko‘rsatib b e rd i, T urkiston foydali qazilm alarining ro ‘yxati 
ham d a birinchi m ineralogikxaritasini tuzdi. Rus zoologi va sayyohi N A S eversov 
(1827-1886) P o m ir tog‘ tizm asini o ‘rganib, o ‘z sayohati davom ida zoologiya, 
b o ta n ik a , m inerallarga d o ir kolleksiya yig‘di.
Ijtim o iy fa n la rn in g riv o jig a m a s h h u r rus o lim la rid a n V .V .B arto Id , 
M .S .A ndreyev, Ye.E.Bertels, N .P .O stro u m o v , V.L.V yatkin, A.A .Sem yonov 
va b o sh q a la r katta hissa q o 'sh ad ilar. M asaian, birgina m ash h u r sharqshunos 
olim V.V.BartoId tarixiy m anbalam i c h u q u ro ‘rganib «Ulug‘bek va uning davri», 
«T urkistonning sug‘orish tarixiga doir» nomli yirik asarlar yaratadi. Ye.E.Bertels 
esa A lisher N avoiy davrini c h u q u r ta d q iq etish natijasida T em uriylar davrining 
so lig g i bosqichidagi M o v a ro u n n ah r va Xuroson m adaniy hayotini b ir qadar 
tiklaydi.
L ek in sh u n i ta ’kidlab o ‘tish z a ru rk i, tabiiy fanlar b o ‘yicha ilm iy izlanish 
ish larin i o lib borgan ko‘pgina rus o lim lari 0 ‘rta Osiyoning tabiiy boyliklarini 
te z ro q o 'rg a n ib , Rossiya im periyasi m anfaatlariga xizm at qildirish, mavjud 
b a rc h a b o yliklam i Rossiyaga o lib k etish, shuningdek, yerli xalqlam ing urf- 
o d atlari. xulq-atvorlari, turli etn ik birliklar o‘rtasidagi m unosabatlam i o ‘rganib.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ular ongiga rus im periyasi m anfaatlariga m o s keluvchi m afkurani singdirish va 
m ahalliy xalqlarni boshqarishni osonlashtirishni o ‘z oldilariga m aqsad qilib 
q o ‘yganlar.
Rus olim lari 0 ‘rta Osiyo, shu ju m lad an , T u rk isto n n in g geografik va tab iiy
olam i x aritalarin i tu zad ilar. Bu x a rita la rd a n R ossiya im periyasi G ‘a rb iy
m aqsadlarda foydalandi. O lzining istiiochilik h arak atlari va yerli xalq u stid a n
nazoratni kuchaytirishda mavjud xaritalarga qarab strategik ahamiyalga cga bo'Igan 
joylam i belgilab chiqdilar. G eodeziya ah am iy a tig a ega b o lg a n x aritalaridan 
foydalanib esa yer osti va yer ustki qatlam laridagi sanoat uchun ah am iy atg a 
ega bo'lgan xom ashyolam i Rossiya sanoati korxonalariga jo 'n a ta boshladilar.
U m um an olganda, rus olimlari va u la r to m o n id a n tashkil etilgan ilm iy 
jam iyatlar va qidiruv ishlari, birinchidan, m ahalliy aholining ilm -fanga b o ig a n
qiziqishini oshirishda, ikkinchidan, hozirgi d av rd a ja h o n ilmiy dunyosida o ‘z 
o ‘rni va mavqeyiga ega b o ‘lgan milliy fanim izning paydo bo‘lishi va rivojlanishida 
m uhim aham iyat kasb etgan.
4 - § .M e ’morlik va m usiqa sa n ’ati
XXI 
asr oxiri va XX asr boshlarida B uxoro m e ’m orlik san'ati asosan u y - 
jo y qurilishi va o ‘ziga xos uslubda qurilgan S ito rai M ohi Xosada o ‘z ifodasini 
topgan. Bu saroy qurilishida ham G ‘arb, ham Sharq m e ’morchiligi a n ’analaridan 
foydalanilgan.
Sitorai M ohi Xosadagi «Oq saroy» (oq zal)ga berilgan naqshin p ard o zlar 
o ‘sha d av rm e’morchiligida xalq ustalari tom onidan yaratilgan o ’ym a ganchkorlik 
va devorlarga surat solishningnam unasi hisoblanadi. Bu saroyda buxorolik usta 
Shirin M urodov boshliq bir g u m h u stalar o 'z la rin in g ganch o ‘ym akorligi 
bo‘y ich ab u tu n m ahoratlarini namoyish qilganlar. U larg an ch k o rlik naqshlarida 
zargarlarni ham hayratga sola oladigan m a h o ra t b ilan o ‘ta nozik va jo z ib a d o r 
naqshlar bita olganlar.
Bu davrda Xiva xonligida ham o ‘ziga xos m e ’m oriy binolar, m asjidlar, 
maqbaralar va m adrasalar qurildi. Islom X o‘ja m aqbarasi Xivadagi eng salobatli 
m e'm oriy bino hisoblanadi. Bu m adrasa va uning m inorasini bosh vazir Islom
X okja 1908-1910- yillarda o ‘z m ablag‘i hisobiga qurdiradi. M adrasaning old 
qism ida Xivadagi eng baland m inora joylashgan. M in o ran in g balandligi 4 4 ,6
m etrdir.
Xivadagi yana b ir m e ’m oriy bino Q ozikalon m adrasasidir. Bu m ad rasan i 
Xivaning adolatpesha qozisi Salim oxun o ‘z m a b la g ’i hisobiga q u rd irg an . 
S a lim o x u n q o z i X iv a x o n lig id ag i iq tid o r li, le k in kam t a ’m in la n g a n
m ullavachchalarni o ‘z ta ’m inotiga olib o ‘qitadi.
Bu davrda qurilgan m e ’moriy b in o lard an y an a biri m ash h u r P ahlavon 
M ahm ud qabri ustiga qurilgan m aqbara hiso b lan ad i. Aslida m aqbaraning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

poydevori X IV asrda q u rilg an b o ls a -d a , uning b u tu n m ajm uasi XIX asrda 
bino etilgan. P ahlavon M a h m u d maqbarasiga guldor sopol bezaklar ishlatilgan. 
Bu esa m aqbaraning y an a d a hasham atli va m ahobatli b o ‘lishiga yordam beradi.
Turkistonga ruslar k o ‘ch ib kelishining kuchayishi turli shaharlarda Yevropa 
va Sharq-Y evropa uslubtda qurilgan binolam ing paydo b o lish ig a olib keldi. 
M asalan, T o sh k en td ag i knyaz R om anov saroyidagi zallar o ‘zbek ustalari 
to m o n id a n sh a rq o n a bezatilg an . Shuningdek, b u davrda ruslarning ta ’siri 
natijasida qadim iy sh a h a rla r atrofida y o ld o s h sh ah arlar paydo b o l a boshladi. 
M asalan, birgina T o sh k e n t shahri eski va yangi shaharlarga b o lin ib , A nhor 
kanali orqali ajralib turgan. 1865- yildan qurila boshlagan yangi sliaharda Yevropa 
uslubidagi b in o lar q u rilg an b o ls a , eski shahar o ‘zining sharqona uslubi bilan 
ajralib turgan.
M a rg llo n sh ah rid an 8 kilo m etr cham asi uzoqlikda yangi shahar — hozirgi 
F arg‘ona (Sobiq Skobelev) shahri qad k o la r a boshlagan. N atijada, Turkiston 
arxitekturasi S harq v a G ‘arb m e'm orchiligi sintezi sifatida shakllana borgan.
O zbek xalqining k o ‘p asrlik taraqqiyot y o lin i bosib o ‘tgan m usiqa sa n ’ati 
qadim iy va o ‘ziga xos a n ’analariga ega edi. XIX asm ing ikkinchi yarmida o ‘zbek 
musiqasining barcha janrlari va shakllari xonanda va sozandalar avlodi tom onidan 
ijod qilinib, o g lz d a n o g ‘izga o l i b kelgan og‘zaki a n 'an av iy san 'a td a n iborat 
edi.
O zbek m usiqasi folklor sohasi (xalq kuylari va cholg‘u musiqasi) va og‘zaki 
a n ’anaga m ansub b o l g a n m urakkab professional m usiqani o ‘z ichiga oigan. 
O lz m anbalari jih a tid a n yagona xalq badiiy m adaniyatining bu ikki qatlam i 
b ir qan ch a xususiyatlari b ilan bir-biridan farq qilsa-da, ularning um um iy 
tom onlari h am b o r edi. M avzu m azm uniga qarab q o ‘shiqiam i besh asosiy 
guruhga b o lish im iz m um kin:
a) m aishiy, g ‘alla, b o la la r q o ‘shig‘i, lirik q o ‘shiqlar va shu kabilar;
b) oilaviy ra sm -ru su m kuylari (to ‘y, m otam );
d) m eh n a t q o ‘shiqlari;
e) ijtim oiy n o ro zilik q o ‘shiqlari;
0 tarixiy q o ‘shiqIar.
M usiqa tuzilishi va ijro xususiyatlari jih atid an esa o'zb ek kuylari term a, 
qo shiq, lapar, yalla va a sh u la kabi janrlarga b o lin a d i, bularning h ar birining 
mavzusi xilm a-xil b o lg a n .
H azil-m utoyiba va satirik q o ‘shiqlar ham xalq orasida ju d a m ash h u r edi. 
Xalq turm ushida c h o lg ‘u m usiqasi keng tarqalgan edi. C holglulam ing tarkibi 
jih atid an tu rli-tu m a n so za n d ala r ansam bllari b o r edi. Bulardan b a ’zi birlari 
sayillarda, to 'y la rd a , xalq te a tri va sirklarida q atn a sh a r edi. (Q iziqehilar, 
q o 'g ’irchoqbozlar, d o rb o z la r va shu kabilarning o ‘yinlariga j o ‘r b o lish ard i). 
K atta-katta m ay d o n la rd a (o d atd a, bozorlarda) m usiqa ansam bllari va kam ay- 
surnay, n o g 'o ra singari ovozi baland cholg‘u la r ham q o ‘shilar edi. Ba’zi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ansam bllar q o ‘shiqchi-ashuiachilarga j o ‘r b o ‘lishardi. B unday ansam bllarda, 
o d atd a, m ayin va sekin ovozli c h o lg 'u la r (d u to r. ta n b u r, g ‘ijjak, rubob, 
nay) k o ‘proq b o la rd i. Bu ansam bllam ing vazifasi faqat j o ‘r b o iish d an g in a 
iborat b o ‘lmasdi. Shu bilan birga, bu ansam bllar tu rli xil lirik va raqs kuylarini 
ham ijro etardilar. D oira h am m ad an h am m a sh h u r b o ‘lgan. A shulachilar va 
o'yinchilarga doira j o ‘r bo'lardi: ansam bllarda d o ira en g m u h im ritm ni bir 
m arom da ushlab turuvchi asosiy vosita vazifasini o 'ta g a n .
B ayram lar (sayil, to ‘y, kechki bazm , ziyofatlar)da x o n a n d a va sozandalar 
k a tta m aydonlarda (bozorlarda, ka tta hovli, sh u n in g d e k , k atta m eh m o n - 
xonalarda) ashula aytishib, m usiqa ijro etardilar. R espublikaning k o ‘pgina 
joylarida xonanda va sozandalar choyxonalarda to ‘p lan ib , m ashq qilganlar. 
C h unki choyxonalarga faqat c h o y ichish u ch u n g in a t o ‘planilm agan, balki 
q izg'in suhbatlar qurish, m usiqa eshitish u ch u n h a m t o ‘planganlar.
R o ‘za kunlari, bozori oqshom i sayillari yoki N av ro ‘z bayram larida, shahar 
m ay d o n larid a b o ia d ig a n yig‘ilishlarda, o ‘y in -k u lg u la rd a m usiqaning roli 
benihoya katta bo‘lgan. Bunday kunlarda choyxona egalari bir-birlari bilan raqobat 
qilishib, ko‘proq musiqa shinavandalarini yig‘ish niyatida eng m ashhur xonanda 
va sozandalam i taklif qilish payida b o ‘lganlar.
0 ‘zbek xalqining m usiqa m adaniyatida p rofessional ijrochilik a n ’analari 
qadim dan mavjud b o ‘lgan. Ko‘plab musiqachilar, sozanda va xonandalar musiqa 
asarlarini qoyilm aqom qilib c h u q u r, m azm unli ta rz d a , ajoyib xushovozlari 
bilan ijro etishar, xalq cholg‘u asboblarini chalishda m a h o ra t k o ‘rsatardilar. 
0 ‘sha davrda sam arqandlik ash u lach i va d u to rch i H o ji A bdulaziz Rasulev, 
ash u la c h i Levi B oboxonov. x o razm lik ta n b u rc h i M a ty o q u b H arrato v lar 
m ash h u r b o lg a n la r.
M aq o m larn in g vokal (a sh u la) q ism la rin in g m a tn la r i F u zu liy , H ofiz, 
R um iy, Jom iy, N avoiy, Bedil kabi buyuk ad ib larn in g g 'azallarid an olinar, 
b a ’zan esa dasturda o ‘git-n asih at yoki diniy-m istik m az m u n d a g i sh e’rlar ham
uchrab turgan.
M aqom lar Buxoro va X ivada rivojlangan edi. B u x o ro «Shashm aqom »i 
m ukam m al olti m aqom dan iborat b o iib , bu m a q o m la rd a n h a r biri k o ‘plab 
qo shiq va musiqaviy qism lam i o ‘z ichiga olgan. Lirik m a z m u n h Farg‘o n a katta 
ashulasi og'zaki an'anaga kirgan o ‘ziga xos professional m usiqa janri hisoblangan.
G archi o ‘zbek m usiqasi xalq sozandalarining am aliy faoliyatida og‘zaki 
a n ’anaviylik san ’at tariqasida rivojlanib borgan b o ‘lsa h a m , m usiqa bilim ining 
yuqori darajaga erishganligi natijasida o ‘rta asrlardayoq to v u sh lam i qog‘ozga 
yozib olish (nota yaratish) usullari ixtiro qilingan edi. M asalan, xorazm lik 
Palilavon N iyozm uham m ad (K om il X orazm iy) o lzb ek kuylarini yozib olish 
sohasida yangi tizim — «tanbur chizig‘i»ni yaratgan. U ro st m aqom ining bosh 
qism ini ana shu «tanbur chizig‘i»da yozadi.
O chiqdan ochiq ijtim oiy norozilik m avzuyidagi k o ‘p la b xalq kuylarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

paydo b o lish i 1916- yilda b o lib o ‘tgan milliy ozodlik harakatlari bilan bog‘liqdir. 
«Poyezdingni yurgizgan», «N ikolay q o n jallob», «M ing la'nat» kabi q o ‘shiqlar 
x a lq n in g p o d s h o h u k u m a tig a n is b a ta n q a h r - g ‘azab i q a n c h a lik k u ch li 
b o ‘lganligidan d a lo la t beradi.
T oshkentlik hofiz M ulla T o ‘ychi T oshm uham edov (1867-1943)ning nom i 
ju d a h a m m a sh h u r b o ‘lgan. T o ‘ychi hofiz lirik asarlar: «Gulyor», «Bayot», 
«Lolalaring b o rdur», «H olim m ening», «Yangi Kurd», «Suw ora», «Ilg‘or» 
kabi kuylam i m o h iro n a ijro etishi bilan xalqning m ehr-m uhabbati va hurm atiga 
sazovor b o ‘ldi. 1905- yilda bu ashulalardan b a ’zi birlari M ulla T o ‘ychi ijrosida 
gram m ofon plastinkalariga yozib olingan. Bu o ‘zbek musiqasining birinchi m arta 
plastinkaga yozilishi edi.
Juda shirali va kuchli ovozga ega b o 'lg a n buxorolik D om ullo H alim Ibodov 
(1870-1940) o ‘t a m a sh h u r hofizlardan biri edi. Xorazm lik hofiz M atpano 
X u d o y b e rg a n o v , to s h k e n tlik S h o ra h im S h o u m aro v , d u to rc h i A b d u so at 
Vahobov, m a sh h u r doirachi-sozanda U sta O lim K om ilov, naychi A bduqodir 
Ismoilov, su m a y c h i va q o ‘shnaychi A hm ad jo n U m rzoqov (keyingi uchalasi 
Farg‘on a v o d iy sid an )lar ju d a h am m ash h u r san ’atkorlardan edilar.
M a s x a ra b o z -q iz iq c h ila r va q o ‘g ‘irc h o q b o z lik s a n ’ati a n ’a n av iy xalq 
m adaniyatining asosiy jan rlarid an biri hisoblangan. T om osha san’atining bu 
turlari xalq ijo d in in g ju d a k o ‘p tu r va janrlari: askiyabozlik, taqlidchilik, 
nayrangbozlik, y o g 'o ch o y o q b o zlik s a n ’atid an , shuningdek, m aq o m ch ilar, 
sozandalar, raqqoslarning faoliyatidan keng foydalanish natijasida rivojlangan. 
Biroq to m o sh a s a n ’atining asosini kichikroq satirik va hajviy lavhalar ijrosi 
tashkil etgan. Q o ‘g ‘irchoqbozlik sa n 'a ti (q o ‘g ‘irchoq o 'yin), o ‘z navbatida, 
q o i q o ‘g‘irch o q q a va chodirxayolga b o ‘lingan.
M asxaraboz - q iz iq c h ila r h a m , q o ‘g “irch o q b o zlar ham , xoreografiya, 
sirk va m usiqa sa n ’ati nam oyandalari bilan b ir qatorda hunarm and-kosiblar 
singari m axsus h u n a r jam iyatlari (kasabaviy sozanda mehtarlik)ga birlashganlar. 
A rtistlar ja m iy a tin in g o lz nizom i b o lg a n . A rtistlar xalq bayram lari, to ‘y- 
tom osha, oilaviy tan tan a lar vaqtida ham da turli xil shart-sharoitlarda, ko'pincha 
m a y d o n la rd a to m o s h a k o ‘rsa tg an lar. M asx arab o zlar va q iz iq c h ila rn in g
tom oshalari asosini ilgaridan tayyorlab q o kyilgan m a’lum bir sujetli kichik 
tom oshalar tashkil etgan.
O 'zbekistonda m ash h u r bo'lgan va m ehnatkashlam ing g'arib-qashshoqligini 
ochib tashlaydigan xalq asarlaridan biri «Eshak» nom li hajviy asar hisoblangan. 
«Hosil» tom o sh asi m ulla va xon am aldorlari to m o n id an bor-budi yulib-yulqib 
o lin a y o tg a n o ‘z b e k d e h q o n in in g o g ‘ir h a y o tin i tasv irlag an . « M o zo r» , 
«Zarkokil», «M udarris», «D om la eshon» kabi tom oshalarda riyokor va mutaassib 
ruhoniy va m u su lm o n din peshvolari qattiq tan q id ostiga olingan.
Xulosa qilib aytganda, XTX va XX a sr boshlarida 0 ‘rta Osiyo, ju m lad an , 
Turkiston o'Ikasi hududiga Yevropa va rus m adaniyatining kirib kelishi bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q a îo r m a d a n iy o 'z g a ris h la rn in g v u ju d g a k elish ig a sa b a b b o 'l d i . U la r 
quyidagilardir:
a) ilm -fan, m usiqa va teatr sa n ’a tid a yangi ko'tarilish davri b o sh lan d i;
b) xalqni m a ’rifatli qilishning asosiy vositasi yangicha uslubdagi m ak tab lar 
paydo b o ‘ldi;
d) T u rkiston va boshqa o lk a la r o 'rta sid a m adaniy aloqalar k u c h ay a bordi;
e) m atbaachilikning shakllana b o rish i m a ’naviy m adaniyat taraqqiyotiga 
ta ’sir k o ‘rsatuvchi yangi bir vosita — o m m av iy axborot vositalari (gazeta va 
jurnallar) n in g vujudga kelishiga sabab b o 'ld i;
f) badiiy adabiyotning shakllanishida V evropa badiiy ijodiyoti uslublarining 
ta'siri sezila boshladi. Natijada yozm a nasriy va dram atik asarlar p ay d o b o ‘la 
boshladi;
g) XX asr boshlarida T oshkent, F a rg ‘o n a kabi shaharlarda k in o s a n ’atini 
nam oyish qilish y o ‘lga qo'yila b oshlandi;
j) o m m a v iy xalq to m o sh a s a n 'a ti rivoji yangi b o sq ic h g a k o ‘ta rild i, 
tom oshalar dasturida yangi m avzular — m a ’rifaîga chorlash, m illiy istiqlol, 
ijtimoiy norozilik kayfiyatidagi to m o sh a la r k o ‘zga tashlana boshladi.
5 -§ . Sho‘ro la r davri m adaniyati
Sobiq sh o ‘ro la r davri m adaniyati o ‘zin in g q aram a-qarshi to m o n la ri va 
xususiyatlari b ilan boshqa davrlar m a d a n iy taraqqiyotidan farq qiladi. Bu 
davm ing asosiy xususiyati hayotning b a rc h a sohalari, ju m la d a n , m a ’naviy 
m adaniyat sohasining kom m unistik m afkuraga tobeligi bilan tavsiflanadi.
M a lum ki, m illiy m adaniyat m illiy e ’tiq o d va m iüiy h is-tuyg‘u la r asosida 
rivojlanadi. S h o ‘rolar davrida ana shu xususiyat — milliy m ad an iy taraq q iy o t 
o ‘zam begona m adaniy oqim tom onga burib yuborildi. Natijada milliy m adaniyat 
o ‘zining hayotbaxsh m anbayidan, m illiy e ’tiq o d va his-tuyg‘u la rid a n ajratib 
q o'yildi. M adaniy-tarixiy hodisa g ‘oyaviylashtirildi, h u k m ro n m a fk u ra va 
hukm ron sin f m anfaatlariga bo‘ysundirildi. Ikkinchi to m o n d an , sotsialistik 
Iagerga k irm a y d ig a n «begona d a v la tla r» m a d a n iy h a y o ti b ila n m illiy
m adaniyatlar o ‘rtasidagi tabiiy alo q a d o rlik k a rah n a solindi. Bu esa m illiy 
m a d a n iy a tla r n in g u m u m b a s h a riy m a d a n iy a tla r d a n u z ilib q o lis h i va 
«begona»lashuviga olib keldi.
Bu davrning ikkinchi salbiy to m o n i badiiy ijodiy jaray o n n in g b ir q a d a r 
cheklanganligi bilan xarakterlanadi. Ijodiy erkinlik hukm ron m afkura k o ‘rsatmasi 
asosida qurildi. Badiiy ijod «shaklan m illiy, m az m u n an sotsialistik» uslubda 
b o ‘lishi shart qilib q o kyildi. Bu qonuniyat o ‘tm ish m adaniy m erosga h a m tatbiq 
etildi. N a tijad a o ‘tm ish avlodlardan q o lg an b a rc h a m ad a n iy b o y lik la m i
o rganishda, uning ana shu qonuniyatga jav o b berm aydigan to m o n la ri olinib, 
qolgan jih atlari «zararli, «kom m unizm quruvchisi»ning ongini zah arlay d ig an
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«og‘u» d eb topildi. Bu esa avlodlardan avlodlarga qonuniy tarzda o ‘tuvchi yaxlit 
ja ra y o n n in g buzilishiga sabab b o ‘ldi.
H a r b ir jarayonning ijobiy va salbiy tom onlari mavjud b o ‘lganidek, sobiq 
s h o ‘ro la r davrining ham o lziga xos ijobiy tom onlari ham m avjud b o ‘lganki, 
b u n d a n k o ‘z yum ish u m u m iy tabiiy-tarixiy jarayonga b ir to m o n lam a nazar 
ta sh lash b ilan barobardir.
S h o ‘ro lar davrida o ‘ziga xos m ad an iy taraqqiyot vujudga kelib, bu m adaniy 
ja ra y o n o z m i-k o ‘pm i u m u m b ash ariy m adaniy taraqqiyotning rivojiga sezilarli 
ta'sir ko ‘rsata oigan. Bu davrda ilm -fan, texnikava san'atning ko‘pgina sohalarida 
(ayniqsa, m e ’morchilikda) ulkan yutuqlarga erishildi. Fanning ayrim sohalardagi 
rivoji d u n y o miqyosidagi d arajaga k o ‘tarildi.
S h o 'ro la r davri m ad an iy atin in g asosiy tom onlaridan yan a biri majburiy 
ta 'lim n in g jo riy etilganligidir. Bu vazifani am alga oshirish u ch u n k o ‘plab 
m ak ta b la r tashkil etildi. N a tija d a qishloq joylari m adaniy-m aishiy hayotining 
yaxshilanishida ana shu m aktablam ing ta ’siri sezilarli darajada b o ‘ldi. Yoki xalq 
x o ‘jalig in in g turli sohalarini k a d rla r bilan ta ’m inlash u ch u n t a ’lim tizim ining 
b o sq ic h m a -b o sq ic h yaxshilanib borilishi h am aholi m ad an iy saviyasining 
k o ‘tarilish id a m uhim rol o ‘ynagan.
X X
asrning 20-yillaridayoq o kzbek milliy professional teatri va milliy kino 
s a n ’atlarin in g tam al toshi q o ‘yildi. O liy va o ‘rta maxsus ta ’lim o ‘z rivojlanish 
bosqichiga kirdi.
S h o ‘ro lar davrida ham R ossiya imperiyasi am aldorlari to m o n id an amalga 
oshiralayotgan siyosat — yerli xalqni ruslashtirish siyosati davom etdi. Milliy 
m a ’naviy qadriyatlar m illatning m illiy g ‘ururi va o ‘zligini anglashga b o ‘lgan 
in tilish lari b o ‘g ‘ib q o ‘yilishi davom etdi.
0 ‘tm ish m adaniy m erosga b o lg a n m unosabatda sinfiylik tam oyili asosiy 
m ezo n g a aylandi. M azkur tam o y iln in g m adaniy-ijodiyjarayonga tatbiq etilishi 
o ‘zb ek m illiy m adaniyatining q ad im ajdodlari tom onidan vujudga keltirilgan 
sa rch ash m alarid an b ah ram a n d bo 'lish ig a barham berdi.
0 ‘tg a n asrning 20- yillari b o sh id a qabul qilingan «San’at buyum lari va 
ilm iy kolleksiyalarini chet elga olib chiqib ketishni taqiqlash to ‘g ‘risida» (1921- 
yil, 2 2 -m ay ), «M usulm on nashrlari uchun m ablag1 ajratish» (1922- yil, 10- 
avgust), «Turkistonda yerli b o la la r u ch u n maktablar tarm o g ‘ini kengaytirish» 
(1923- yil, may) va boshqa k o ‘p g in a chora-tadbirlar o*z sam arasini berm ay 
q o lm a d i. M a k ta b lar ta rm o g ‘i te z s u r ’atlar bilan riv o jlan d i, m atb aa ishi 
yaxshilanib m ad an iy -m a’rifiy ish lar ko lam in in g ta ’siri kengaydi. Bu ishlarning 
am alga oshuvi natijasida m ahalliy xalq orasidan AA vloniy, A .Fitrat, A Q odiriy, 
S.A yniy, H am za, A .C h o ‘lp o n , B otu (M .Xodiyev), Ziyo Said singari adiblar, 
M .U y g ‘u r kabi atoqli aktyor va rejissyorlar yetishib chiqdi.
1925- yilga kelib o ‘zbek tilida 17 nom dagi gazeta va ju m a llar chiqa boshladi. 
T u rk isto n d a yashovchi o ‘zbek, q o zo q , rus va boshqa m illat tillarida kitoblar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chop etildi. 14 teatr, 19 kinoxona, 152 ta kutubxona va boshqa m a d a n iy - 
m a'rifiy m uassasalar faoliyat ko‘rsata boshladi.
Savodsizlikni tugatish maqsadida xalq tilid a m aktablar tashkil etish s u r ’ati 
yanada kuchaytirildi. Ularni darsliklar va o ‘quv qurollari bilan t a ’m in lash
chora-tadbirlari k o ‘rildi. 1930- yil 25- iyulda m ajburiy boshlang‘ich ta 'lim
joriy etildi. 30-40- yillar oralig‘ida m eh n atg a yaroqli aholining deyarli b arc h asi 
savodsizlikni tugatish tizimida o ‘qib c h iq d i. 30- yillam ing oxirlariga kelib, 
um um iy yetti yillik ta ’limga o‘tildi.
1920- yilda Toshkentda rasman tashkil etilgan 0 ‘n a Osiyo Davlat universiteti 
(hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy Universiteti) n a fa q a t respublikam iz u ch u n , balki 
0 ‘rta Osiyo respublikalari va Q ozog‘isto n u c liu n oliy m alakali m utaxassislar 
tayyorlab beruvchi yagona markazga aylandi.
20-30- yillarga kelib respublikamizning yirik shaharlarida xalq xo‘jaligi u c h u n
zarur b o ig a n mutaxassisliklam i yetkazib b eru v ch i k o ‘plab oliy va o ‘rta m axsus 
o'quv yurtlari tashkil etila boshlandi. Bu d av rd a respublika m ad an iy h ay o ti 
partiyaning qattiq nazorati ostida tashkil elilardi. Partiyaning yo‘l-y o ‘riqlariga 
ozgina b o ‘lsa-da beparvolik qilish, u n d an chetga chiqish va erkin ijodga intilish 
aksilinqilobiy harakat hisoblanarva q a ttiq ja z o g a m ubtalo qilinar edi. 0 ‘tm ish
m a d a n iy m e ro s va qadim iy m a d a n iy y o d g o rlik la rg a y an g i s o ts ia lis tik
m adaniyatning dushm ani sifatida q a ra la r edi. M adaniyatning tarkibiy qism i 
hisoblangan dinga qarshi ayovsiz kurash b o sh lan d i.
Bu h o lat, ayniqsa, 30- yillarda avjga c h iq d i. K o 'p lab d in d o rla r u z o q
o ‘lkalarga, begona yurtlarga surgun qilindi. Islom va xristian dinlariga oid 
q anchadan q an ch a kitoblar yo‘q qilinib, m asjidlar, cherkovlar, x o n o q o h la r 
va m aqbaralar vayronaga aylantirildi. S hunga qaram asdan, 20- yillardan boshlab 
respublika m adaniy hayotida b ir q a to r o ‘zgarishlar ro ‘y bera boshladi. X alq 
ta ’limi tizim ida, m adaniy yodgorliklarni saqlash va m ahalliy m a tb u o tn in g
rivojlanishida sezilarii o'zgarishlar sodir b o ‘ldi.
Respublika m adaniy hayotida o 'sh a d a v m in g fidoyi siymolari eng m u rakkab 
sharoitda h a m partiya yakkahokimligi va davlat to m o n id an avj oldirilgan ja z o
choralariga qaram ay, milliy ruh va m illiy istiqlol u chun kurash olib b o rd ilar. 
0 ‘sha davrning m ash h u r adiblari va publitsistlari M unavvarqori, A. F itra t, A. 
ChoMpon, A. Q odiriy, A. Avloniy, H a m z a , G \ Y unus. A shurali Z o h iriy , 
X u rsh id (S h . S h a ro fid d in o v ), k e y in g i y o sh a v lo d v a k illa r id a n B o tu
(M .X odiyev), Z iy o Said va b o sh q a la r h a m d a o ‘zbek pro fessio n al te a tr i 
tashkilotchilaridan M .U yg‘ur kabi ziyolilar sh u la r jum lasidandir.
20-30- yillar Respublika m adaniy hay o tid ag i o g ‘ir yillar hisoblanadi. Bu 
davrda m illiy adabiyot va san'atni saqlab qolish, uning ilgko r a n ’an a la rin i 
tiklash uchun harakat avj oldi. Shu bilan birga adabiy-badiiy jarayonni h u k m ro n
sinf m anfaatlariga bo'ysundirishga yordam beruvchi ikkinchi guruh h a m p ay d o
bo‘ldiki, u lar m illat qahram onlarini q atag ‘o n qilishda jonbozlik k o ‘rsatdilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A n a shu kurashlar n atijasida o ‘zbek adabiyoti tarixida yangi ja n r — o ‘zbek 
rom anchilikjanri vujudga keldi. Abdulla Qodiriy « 0 ‘tkan kunlar» va «M ehrobdan 
chayon» nomli asarlar yaratib o ‘zbek romanchiligi asosiga tam al toshini q o ‘ydi. 
A .F itra tn in g «C hin sevish» v a «Abuifayzxon», «A rslon», A .C h o 'lp o n n in g
« C h o 'riq iz isyoni», «Y orqinoy» va «Zulmkor» n o m li d ram atik asarlarida 
T u rk isto n xalqlarining fojiasi, tuganm as dardlari to ‘laqonli aks ettirildi.
Sobiq TA SSR ning ijozati bilan tuzilgan «C hig‘ato y gurungi»> tashkiloti 
T u rkiston xalqlari m ad an iy m erosini to ‘plash va o ‘rganish yum ushlari bilan 
birga m adaniyat va adabiyot sohasi orqali milliy istiqlolni targ ‘ib qilish yoMida 
faoliyat k o ‘rsatgan. Bu tash k ilo tg a a ’zo shoir va adiblar, m a'rifatparvarlar til va 
adabiyotning milliyligi m asalasida ulkan ishlarni bajarishdi. 0 ‘tm ish merosga, 
xususan, chig‘atoy adabiyotiga katta ixlos bilan qaragan hoida, xalq tiliga, 
x alq o n a ifodaga, m illiy z a m in g a alohida e'tib o r qaratdilar. 0 ‘z am aliy ishlari 
b ilan ruslashtirish siyosatiga q arsh i turdilar. Lekin b u n d ay sa’y-harakatlar 
h u k m ro n m afkura an d azalarig a m os tushm as edi.
R espublikaning m ustaqilligi u c h u n kurash dastlab o ch iq d an ochiq olib 
borilgan b o ‘lsa, partiya yakkahokim ligi va totalitär tu zu m o ‘rnatilishi ham da 
m illiy istiqlol uchun k u rash u v ch ilar ayovsiz jazolana boshlangandan so'ng bu 
kurash yashirin tarzda olib borildi. M asalan, m ao rif vaziri b o ‘lib ishlab turgan 
R . In a g ‘om ov rahbarligidagi «18 lar guruhi» yer-suv islohoti kom paniyasi 
boshlanishi oldidan o ‘z faoliyatini ochiqchasiga olib borgan. R. Inag‘omov, 
eng a w a lo , partiya rahbarligi, u n in g gegemonligiga qarshi chiqadi. Partiyani 
diktatorlikda va dem okratiyani b o ‘g kishda ayblaydi Jam iyatni boshqarishda barcha 
g u ru h larn in g erkin q a tn a sh ish in i ta'kidlaydi. D avlatni boshqarishda faqat 
sh o ‘ro lam in g ishtirokini ta n o lib , partiyaning asosiy vazifasini faqat targ‘ibot 
va tashviqot ishlarini olib b o rish d a n iborat, deb hisoblaydi.
A yrim m a ’rifatparvarlar m ahalliy aholi bolalari u ch u n o ‘z m ablag‘idan 
m aktablar ochdilar. Xalq ta ’lim ining ko‘pgina tashkilotchilari pedagogik faoliyat 
bilan shug‘ullanishdan tashqari, m aktablar uchun o'zbek tilida darslik tayyorlash 
ishida h a m faol qatnashdilar. M u n aw arq o ri, Abdulla Avloniy, Fitrat, Ashurali 
Z ohiriy, Shorasul Z u n n u n , R ah im jo n Shokiriy, Elbek, Q ayum R am azon, 
Sh.S aidrizo Alizoda, Rafiq M o ‘m in , A bduqodir Shokiriy va boshqalar shular 
jum lasidandir.
XX 
asm ing 30-yillarida ad ab iy o t sohasiga G 'ayratiy, O ybek, G ‘. G ‘ulom , 
B o tu (M .X odiyev), H a m id O lim jo n , Abdulla Q a h h o r, O ydin Sobirova, 
U sm o n N o sir, A m in U m a riy , U y g 'u n singari yozuvchi va shoirlar kirib 
keldilar va xalq orasida ta n ila boshladilar.
2 0-30- yillarda o ‘zbek te a tr sa n ’ati shakllana boshladi. Bu davrda H am za va 
M a n n o n U yg‘urlar to m o n id a n o ‘zbek professional teatri beshigi hisoblangan 
akadem ik te a tr tashkil to p d i. N a tijad a Yetim Bobojonov, A bror H idoyatov, 
M u h id d in Qori Y oqubov kabi ulug‘ siymolar yetishib chiqdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu davrda 0 ‘zbckiston kino sa n ’a ti asosiga tam al toshi qo'yildi. O 'z b e k
m usiqa, kinem atografiya va teatr san 'a ti tezkorlik bilan rivojlandi, 
o 'z
davrining 
b u y u k sa n a tk o rla ri: M .A sh rafly , T .S o d iq o v , M .B u rh o n o v , ( m u s iq a ) , 
Y.A zam ov, N .G ‘aniyev, S.lskandarov, A .U m aro v , R .P irm u h am ed o v (k in e ­
m atografiya), L.N arzullayev, Z .H id o y ato v a, Sh.Q ayum ov, T .S aid azim o v a, 
X .N osirov (te a tr) kabilar yetishib ch iq d ilar.
30-yillar o ‘zbek fanining jadal rivoj to p ay o tg an davrfaridan biri hisoblanadi. 
Bu davrda m a sh h u r geolog o lim la rd a n X .M .A bdullayev, G .A .M av lo n o v , 
m a tem atik lard an T .N .Q o ri N iyozov, T .A .S arim so q o v , biolog o lim la rd a n
T .X .Z o h i d o v . 
D .K .S a id o v , 
A .M . M u z a f f a r o v , 
A . T . T o 'l a g a n o v ,
k im yogariardan O .S .S odiqov, A .S .S a tto ro v , M .Y unusov, X .U .U s m o n o v
K .S.A hm edov, encrgetiklardan X .F .F o zilo v , G .R .R ahim ov, faylasuflardan 
I.M .M o m inov, arxeologlardan Y a .G \ G ‘ulom ov kabilar yetishib ch iq d ilar.
Bu davm ing eng buyuk m uvaffaqiyatlaridan biri — televideniyening v a ta n i 
T oshkent b o ‘lib qolganligidir. 1928- yili o ‘zbekistonlik V .P .G rabovskiy va
I.F. B elyanskiylar elektron nur y o rd a m id a harak atd ag i tasvim i b ir jo y d a n
ikkinchi joyga uzatadigan va qabul qilingan «radiotelefon» yaratdilar.
Xullas, 30- yillarda ro ‘y bergan m u ra k k ab ijtim oiy-siyosiy va iq tiso d iy
jarayonlar respublika m adaniy hayotiga jid d iy t a ’sir k o lrsatdi. Àyniqsa, m a ’naviy 
hayot sohasidagi q a tag ‘onlar m illiy m a d a n iy a t taraqqiyotiga salbiy t a ’sir 
ko‘rsatdi,
«Xalqlar otasi»ning jam iyat tu rm ushidagi b arch a sohalarga «dohiylarcha 
rahbarligi» xato va kamchiliklarsiz ideal jam iy at qurilayotganligini m adh etuvchi 
asarlam ing ko payishiga olib keldi. S a n 'a tn in g turli sohalarida hayot haq iq atin i 
b iry o q lam ak o ’rsatuvchi, qolipgasolingan ijod nam unalari paydo b o ‘lishiga 
sabab bo ‘ldi.
Q o n u n c h iiik n in g q o ‘pol ravishda b u z ilish i, in soniy q a d r-q im m a tn in g
poym ol etilishi natijasida milliy m a d a n iy a tn in g k o ‘pgina k o ‘zga k o ‘rin g a n
nam oyandalari - M u n aw arq o ri, A bdulla Q odiriy, C h o 'lp o n . F itrat, Z o h iriy , 
S h o k ir S u la y m o n , E lbek, U sm on N o sir, O ta jo n H o sh im o v va b o s h q a
m illatparvarlar y o ‘q qitindi.
II 
ja h o n urushi yillari adabiyot va sa n 'a td a g i asosiy m avzu — insonparvarlik 
g oyalarining yanada kuchaytirilishi edi. C h u n k i fashizm butun insoniyat va 
uning to m o n id a n yaratilgan barch a m a d a n iy m erosni yo‘q qilu v ch i o fa t 
hisoblanardi. Shu sababli urush yillarida yaratilgan barcha m adaniy b o y lik lar 
insoniylik g koyalariga yo‘g ‘rilgan edi. Bu davrdagi asosiy m avzulardan biri — 
vatanparvarlik hissining oshib-toshib ketishi va barcha san’at asarlarida n am o y o n
bo‘lishi edi. Barcha narsa va harakat, barcha badiiy ijod - buyuk V atan tuyg‘usini 
shakllantirish, V atan uchun jonini tikishdek qudratli hisga bag‘ishlandi. N atijad a 
bu davrda yaratilgan barcha san’at asarlarida m illati, tili, e'tiqodi h a r xil b o 'lg a n
kishilam ing yagona, qudratli kuchiga aylan g an ichki ruhiy hissiyot - V atan
tuyg‘usi o ‘z ifodasini topdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U rush davrida 0 ‘zbekistonga Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan 22 ta ilmiy 
ta d q iq o t instituti, 16 ta o liy o ‘quv yiirti ko'chirib kelingan edi. N atijada 
0 ‘zbekistonda ilm -fan n in g te z su r’a tla r bilan rivojlanish im koniyati vujudga 
keldi. Ishlab chiqarishni y a n a d a kengaytirish va xom ashyo zaxiralarini izlab 
to p ish ishlari am alga oshirildi. S a n o at uchun qim m atli b o lg a n ko‘plab o ‘tga 
c h id a m li m a teriallar k a s h f etild i. N e ft ishlab ch iq arish a n c h a rivojlandi. 
E nergetika zaxiralaridan foydalanish y o ‘lga qo‘yila boshlandi.
Ijtim oiy fanlar rivojlantirilib, k o 'p la b arxeologik qazishm a ishlari am alga 
oshirildi va respublikam iz h u d u d id ag i qadimgi m adaniyat m anzilgohlari izlab 
topildi.
0 ‘zbekistonda 1943-yilda 0 ‘zbekiston Fanlar akadem iyasi tashkil etildi. 
] 944-yilga kelib F a n lar akadem iyasi tarkibida 22 ta ilmiy muassasa mavjud edi. 
1943-yilda O ‘zbekistonda 41 ta oliy o ‘quv yurti (sh u n d an 12 tasi ko'chirib 
kelingan), 52 ta o 'rta m axsus o ‘quv yurti faoliyat k o lrsatdi va xalq xo‘jaligining 
turli tarm oqlariga m utaxassislar tayyorlab berdi. Urush yillarida bu o‘quv yurtlari 
xalq x o ‘jaligining turli sohalariga 20 m ingdan ziyodroq m alakali mutaxassislar 
yetkazib berdi.
Shu bilan birga, 40-yillardan 50-yillargacha davom etgan siyosiy qatag‘onlar 
0 ‘zb ek isto n m ad an iy h a y o ti v a taraqqiyotiga salbiy t a ’sir k o 'rsatd i. Bu 
q a ta g 'o n la r asosan ilm -fan va m adaniyat arboblariga qaratilgan edi. K o ‘pgina 
yozuvchilar, shoirlar, o lim la r va boshqa fan va m adaniyat arboblari nohaq 
q o ralan d i, «m illatchi»likda ay blanib. h atto «xalq dushm ani» tam g‘asini oldi. 
N atijad a adabiyot, san ’a tn in g taraq q iy o t y o ii yuqoridan belgilab beriladigan 
y o lg a solib qo'yildi. Asosiy e ’tib o r hayotni realistik, dem okratik va oshkora 
tasvirlab berish o'rniga «xalqlar otasi»ning, partiya va rahbarlar gegemonligining 
b uyuk qudrati ham da q ah ram o n lik larin i bo'rttirib tasvirlashga qaratildi.
M illat, xalq va V atan tarix in i yoritib beruvchi asarlam ing mualliflariga 
«o‘tm ish n i q o ‘msovchi», «o‘tm ish n i ideallashtiruvchi» kabi ayblar q o ‘yildi. 
Y ozilgan asarlar partiya org an lari senzurasi to m o n id an q attiq tekshirilar va 
rahbariyatga yoqm agan «zararli elem entlar» uchun ijodiy organlar va mualliflar 
b a d n o m q ilin a r edi. P a rtiy a o rg an lari ayrim yo zu v ch ilar va shoirlarning 
asarlarid an jiddiy x atolar «topib», u la m i milliy cheklanganlikda, o ‘tm ishning 
zararli tom onlarini ideallashtirishda ayblay boshladilar. N atijada Oybek, Abdulla 
Q a h h o r, M .Shayxzoda S h ukrullo. Said Ahmad, M . Boboyev, M irtem ir va 
b o sh q a ijodkorlam i b a d n o m qildilar. Bir qator ju m alla r, ju m lad an , «Sharq 
yulduzi» va «Zvezda V ostoka» jurm illari tahririyatiga jid d iy ayblar q o ‘yildi.
Xullas, m a ’naviy hayotdagi q a ta g 'o n la r keyingi m adaniy hayotda ko'pgina 
salbiy oqibatlam ing kelib chiqishiga, y a’ni ijoddagi erkinlik o ‘rnini hadiksirash, 
m avzunlng yuqoridan belgilab berilishini kutish kabi noxush holatlarning 
ro ‘y berishiga olib keldi.
Shuningdek, ijodning h u k m ro n millat, maikura va sinf tazyiqi ostida belgilab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berilishi y o zu v ch ila rn in g ijtim oiy ta ra q q iy o t h o d isa la rin i b ir to m o n la m a
yoritishga, m avjud kam chiliklarni ko‘rib -k o ‘rm aslikka olishga m ajbur etd i. 
N atijad a 7 0 -y illa rd an so 'n g sh a h a r h a y o tig a a so siy e ’tib o r berish b ila n
cheklanib, qishloq voqealarini yoritish e’tibordan c h e td a qola boshladi. Q ish lo q
hayoti, m adaniyat va turm ush ikkinchi darajali m avzuga aylandi. A ho lin in g
ozchilik qismi yashaydigan shahar hayoti k o ‘klarga k o ‘tarib maqtaldi. A yniqsa, 
badiiy film lar ishlab chiqarishda yuzakilikka — g ‘oyaviy b o ‘sh, m a z m u n a n
sayoz, o ‘zbek m illatining haqiqiy qiyofasini, u rf-o d a tla ri, qadriyatlarini, m illiy 
o ‘zligini ochib b e ta olm aydigan filmlar ishlab ch iq arish g a o ‘tib olindi.
Xuiosa qilib aytganda, bu davr O 'zbekiston m a d a n iy taraqqiyotini b o sh d a n
kechirgan bir bosqich sifatida tarix sahifasidan m u n o sib jo y oldi. F an , tex n ik a, 
adabiyot va san ’a t h a m d a m ao rif sohalarida m u ay y an siljishlar b o lib o ‘td i, 
ularning m oddiy-texnika bazasi ancha m u stah k am lan d i.
1991-yil 1-sentabr kuni 0 ‘zbekistonning M u staq il deb e ’lon qilin ish i, 
M illiy Istiqlolga erishuvim iz xalqim izning m a ’naviyat va m adaniyatini y a n a d a
yuksaltirish im koniyatini berdi. Bu shunday b ir n e ’m atk i, ajdodlar to m o n id a n
y aratilgan m a d a n iy -m a ’naviy m erosga x alq m illiy ru h iy ati orq ali n a z a r 
tashlashga, uning sarchashm alarini qalban his qila bilish, xalqona m illiy va 
diniy e ’tiqodlarga c h u q u r ehtirom ila qarash im k o n iy atin i yaratib berdi.
Milliy Istiqlolning mohiyatiga tushunib yetilgan taqdirdagina kishilarda c h in
vatanparvarlik hissi uyg‘onadi, nafaqat o ‘tm ish m a d a n iy m erosini, balki 
zamonaviy, qolaversa, xalqning kelajak m adaniyati va m a'naviyati m asalalarini 
ham chuqurroq anglab yetish hissi paydo b o ‘ladi.
M illiy Istiqlol sh u n d ay qudratli kuchga egaki, o ‘z m illati, xalqi va elatining 
taqdiri, m adaniyati va milliy qadriyatlari u c h u n k u rash h a r bir fuqaroning 
insoniy e ’tiqodiga aylandi.
O 'z n a v b a tid a , m illiy m a d a n iy a tn in g ta ra q q iy o ti h a r b ir in s o n n in g
zam onaviy taraqqiyot oqim iga qo'shilib ketishiga y o rd a m berdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I ll QISM . M U ST A Q IL L IK DAVRI MADANIYATI
I BO B. M U S T A Q IL L IK VA M ADANIY IS L O H O T L A R
H a r bir ijtim oiy tu z u m o ‘zi u ch u n qulay m adaniyat tizim ini yaratadi.
Sobiq sho‘ro la r d av rid a kom m unistik m afkuraga xizm at qiladigan yagona 
markazlashtirilgan m adaniyat tizimi yaratilib. unga kom m unistik partiya rahbarlik 
q ilar edi.
S h o ‘rolarga m a d a n iy a t asosan kom m unistik g 'o y alam i targ'ib qilish, o ‘z 
hokim iyatini m u stah k a m la sh u ch u n kerak edi. K om m unistlar m am lakatda 
o'ziga xizmat qiladigan va mavqeyini mustahkamlaydigan sotsialistik m adaniyatni 
rivojlantirish u c h u n m ab la g ‘ini ayamasdi,
0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishgandan so‘ng dem okratik fuqarolik, odil 
jam iyat qurish m aqsad qilib olindi. M adaniyat kom ii insonni shakllantirishga 
xizm at qila boshladi. Bu b o ra d a ulkan tarixiy va jah o n sh u m u l ishlar am alga 
oshirildi. Jum ladan:
— qadim iy tarix im iz n in g haqqoniy, chuqur va h a r tom onlam a o'rganilishi, 
tarixiy mavzulardagi sovet davrida taqiqlangan asarlam ing chop etilishi xalqim
iz
m illiy-tarixiy o n g in i shakllantirishda m uhim rol o ‘ynam oqda;
— sho ro lar dav rid a m a n qilingan yoki cheklangan m adaniy qadriyatlar: 
tarixiy xotira, miUiy o n g , m illiy ruh, diniy e 'tiq o d la r, xalq odatlari, davlat 
tili, xalq ijodi, m illiy o ‘yinlar, tarixiy m e'm orchilik san 'ati, ko‘pgina a n ’anaviy 
ijod turlari tiklandi;
-
xalq o d a tla ri, m arosim lari va bayram lari (N av ro ‘z, R o‘za hayiti, 
Q urbon hayiti k ab ilar)n in g tiklanishi va yangi bayram lar (M ustaqillik kuni! 
0 ‘qituvchi va m u rab b iy lar kuni, X otira va qadrlash kuni kabilar)ning joriy 
etilishi xalq m a ’naviy hayotiga yangi ruh va m az m u n bag‘ishlam oqda;
— d in iy q a d r iy a tla r n in g tik la n is h i, eski m a c h it va m a d ra sa la rn in g
t a ’m irlanishi, yangilarining Ь а ф о etilishi, diniy adabiyotlar nashr etiiishiga 
keng im koniyatlar yaratilishi respublikamizda vijdon erkinligini ta ’m inlam oqda;
— о zbek tilining davlat tili darajasiga k o ‘tarilishi dilni quvontirm oqda. 0 ‘z 
navbatida, ja h o n tilla rin i o ‘rganish ehtiyoji bizni olam ga 
«yuz
tutishim iz^ga, 
ja h o n ham jam iyatiga qo'shilishga, um um insoniy qadriyatlam i yanada kengroq 
0 ‘zlashtirishim izga y o rd a m berm oqda;
— xalq ijodi, m illiy am aliy san atim iz jonlanib, rivoj topib, vatandoshlarim iz 
va xorijliklam i loi q o ld irm o q d a. Xalq ijodi b o ‘yicha respublika va xalqaro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

anjum anlarning 
0
‘tkazilishi, ajd o d larim iz m erosi, m illiy-axloqiy m adaniyat 
d u rd o n alari yoshlarni tarb iy a lash d a m u h im om il b o lm o q d a . Bu borada 
o ‘tkazilayotgan rang-barang tad b irlar, jum ladan, xalq h u n arm an d ch iiig i va 
tasviriy sa n 'a t k o ‘riklari, oilaviy an sam b llar va lapar ijro ch ilari tanlovlari, 
«Alla* ijrochilarining k o 'rild ari, fo lklor-etnografik a n s a m b lla r festivallari. 
dorbozlar, a n ’anaviy sirk san ’a ti, q o ‘g ‘irchoq teatri ja m o a la rin in g k o ‘rik- 
to m o sh alari, qadim iy q o 'sh iq lar, u rf-o d a tla r va m a ro sim la r nam oyishlari 
kabi boshqa ko'plab anjum anlar vatanim izda xalqim izning boy ijodiy merosiga 
katta e ’tib o r berilayotganligidan d a lo lat beradi.
- Respublikamizda m adaniyat sohasining yangi tizimi vujudga kela boshladi. 
Ju m lad an , Respublika «M a’naviyat va m a ’rifat* kengashi, «T a’lim markazi», 
« 0 ‘zbekkino», « 0 ‘zbeknavo», « 0 ‘zbekraqs», « 0 ‘zbekm uzey», «O 'zbekteatr», 
Badiiy akadem iya, M illiy m adaniy m arkazlar kabi k o 'p la b m a d a n iy -m a ’rifiy 
tashkilotlarning tuzilishi respublika m a'naviyati asosiy so h alarin in g ravnaq 
topishiga zam in b o ‘ldi.
- k o ‘plab nodavlat, notijorat tashkilotlari vujudga keldi;
- ja h o n m adaniyatiga m u n o sib hissa q o 'sh g a n a jd o d la rim iz vakillari 
tavalludlarining yirik sanalarini n ishonlash harn x alqim izning eng ulug'vor 
an 'an alarig a aylanm oqda. M asalan, Y U N E S K O orqali xalqaro m iqyosda:
1993-yil — Bahouddin N aqshbandiyning 675 yilligi;
1993-yil - Zahiriddin M uham m ad B obum ing 510 yilligi, 2003 y. 520 yilligi;
1994-yil - M irzo U lug'bekning 600 yilligi, (S am arq an d , Parij);
1995-yil — M ahm ud Z am ahshariyning 920 yilligi;
1995-yil — N ajm iddin K ubroning 850 yilligi;
1996-yil - A m ir Tem urning 660 yilligi (S am arqand, Parij);
1998-yil - Im om al-B uxoriyning 1225 yilligi;
1998-yil - A hm ad Farg‘oniyning 1200 yiliigi;
2000-yil — Burhoniddin M arg‘inoniyning 910 yilligi;
2000-yil — Kam oliddin B ehzodning 545 yilligi;
2001-yil — Alisher N avoiyning 560 yilligi;
2003-yil - A bdulxoliq G ‘ijduvoniyning 900 yilligi kabi b u yuk ajdod- 
larim izning yubileylari, shuningdek:
1999-yil ~ «Alpomish» eposining 1000 yilligi (T erm iz);
2001-yil - «Avesto»ning 2700 yilligi (U rganch);
2005-yil - M a’m un akadem iyasining 1000 yilligi (X orazm ) kabi sanalarga 
b ag'ishlangan tadbirlar o'tkazildi.
0 ‘zbekistonning qadimgi sh ah arlari yubileylari, ju m la d an :
1997-yil - Xiva va Buxoro sh ah arlarin in g 2500 yilligi;
2002-yil — Term iz shahrining 2500 yilligi;
2002-yiI — Shahrisabz shahrining 2700 yilligi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2006-yil — Q arshi shahrining 2700 yilligi;
2007-yil - Sam arqand shah rin in g 2750 yilligi;
2007-yil — M a rg 'ilo n n in g 2000 yilligi keng n ish o n lan ish i v a tan d o sh - 
larim izning en g quvonchli kunlariga aylanib ketdi.
2009-yilda T oshkentning 2200 yilligi tantanasi M ustaqilligimizning 18 yilligi 
bayram iga ulanib ketdi.
0 ‘zb ek isto n d a b o ‘lib o ‘tayotgan T oshkent kinofestivali, «Sharq taronalari» 
(S a m a rq a n d ), « T eatr festivali», «S im fonik m usiqa festivali» kabi xalqaro 
an ju m a n la r h a m m adaniyat b ayram lari sifatida xalqimiz qalbidan jo y olib 
ulgurdi.
M ustaqiliik yillarida o^kazilayotgan «Yangi avlod», «Kelajak ovozi», «Vatan 
yagonadir, V atan bittadir», «Yangi nom lar» va boshqa k o ‘rik-tanlovlam ing 
o 'z y o ‘nalish i, o ‘ziga xos m aqsad va vazifalari bor.
0 ‘zb ek isto n Respublikasi P rezidentining 2009- yil 7-aprel P Q -1091-son 
« Y a g o n a s a n , m u q a d d a s V a tan » re s p u b lik a k o ‘rik -ta n lo v in i o 4tk a z ish
t o ‘g ‘risida»gi Q arori m am lakatim iz m adaniyati va san 'ati, xususan, yoshlar 
ijodi rav n aq id a m u h im hodisa b o id i. Bu ko‘rik-tanlovning bosh m aqsadi: 
m illa tim iz , x a lq im iz , eng a w a lo , erta n g i k u n im izn in g ish o n ch i b o ‘lgan 
y oshlarim iz qalbida o ‘z o n a-V atan ig a b o ‘lgan m eh r va m uhabbat, sadoqat 
tuyg‘u la rin i u y g 'o tish , V atanni sharaflaydigan, ulugiaydigan, q adr-qim m ati, 
s h a 'n i, sh av k atin i ifodalaydigan m a z m u n a n tera n q o 'sh iq lar yaratish, shu 
bilan birga y o sh lar orasidan iste'd o d sohiblarini izlab topish va k ash f etishdir. 
Shu bois, u sh b u k o'rik-taniovni o ‘tkazib kelinayotgan barch a tanlovlam ing 
u m u m lash m asi, desak m ubolag‘a b o ‘lm aydi.
0 ‘z b e k m a d a n iy a tin in g x a lq a ro n u fu zi osha b o sh lad i. E ng a w a lo , 
ajdodlarim iz m erosini tiklash b o ‘yicha qilinayotgan keng k o la m li ishlarim izni 
ja h o n h a m ja m iy a ti ta n o lm o q d a. Bu boradagi o lam sh u m u l ishlarim izni 
o ‘rganish u c h u n dunyoning k o kp g in a m am lakatiari, c h u n o n ch i, A m erika, 
N o rv eg iy a, G o lla n d iy a , F ran siy a, O lm o n iy a, Turkiya k ab ilard an ta sh rif 
bu y u rg an m u ta x assis o lim lar h a m am alga oshirilayotgan ishlarga tah sin
aytm oqdalar.
0 ‘zb ek s a n ’ati jahonga tan ilm o q d a, ko'plab folklor jam oalari, jum ladan. 
T o sh k e n tn in g «K am alak», A n d ijo n n in g «Sumalak», X orazm ning «Meros» 
kabi folklor-etnografik ansambllari xorijiy mamlakatlarga tashrif buyurib, xalqaro 
an ju m an lard a qatnashib, ajnabiylar e ’tiboriga n o d ir san’atim iz durdonalarini 
havola etish m o q d a. C het ellarda o ‘zbek xalq m adaniyati va ijodiga oid ko‘plab 
kitoblar, m aq o lalar chop etilm oqda. O 'zb ek x alq erta k lari, m aqollari, iboralari, 
afsonalarining X itoy, E ron, T urkiya, G erm aniya va A Q SH da n ash r etiigani 
quvonchli holdir. Vatanimizda xalq m adaniyatini taraqqiy ettirish borasida ulkan 
tarixiy ish la r am alga oshirilganligini b u tu n jah o n tan olm oqda. S huni bem alol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aytishim iz m um kinki, mustaqil 0 ‘zbekiston m adaniyatining yangi m ustahkam
poydevori yaratildi.
Xullas, m ustaqillik sharofati bilan xalq ijodining rang-barang turlarining 
tiklam shi 
xalqim izning tarixiy on g i, m illiy m a ’naviyatini shakllantirish va 
ravnaq to p tirish d a m uhim omil sifatida n a m o y o n b o lm o q d a .
Bir tu z u m d an ikkinchi tuzum ga o ‘tish davrida hayotning b o sh q a jabhalari 
kabi m adaniyat sohasida ham jid d iy o 'zg arish lar, islohotlar am alg a oshirila 
boshlandi.
M a ’lu m k i, 0 ‘zbekistonda is lo h o tla r m am lak at p re z id e n ti I.K a rim o v
tom om dan taklifctilgan beshta tamoyil b o'yicha amalga oshirilmoqda. M adaniyat 
sohasida h a m bosh islohotchi - bu davlat. 0 ‘zbekiston hu k u m ati m adaniyat 
va m a navjyat sohasidagi islohotlarni u stu v o r y o ‘nalish d eb h iso b la b , bu 
boradagi ishlarga jiddiy e ’tibor b erm o q d a.
0 zbekiston xalqining maqsadi — kuchli davlat asosida kuchli jam iy at qurish 
B undan kehb chiqib, m am lakatim iz m ad an iy at sohasidagi isio h o tlam in g ham
asosiy y o knalishi m adaniyat va s a n ’at m uassasalarini d av lat ta sa rru fid a n
chiqarib, ularni nodavlat va jam iyat tashkilotlariga aylantirish, jam iy at va inson 
m anfaati asosida xizmat qiluvchi yangi jam iy atlar, uyushm alar, m ark azla r va 
ja m g karm alar tuzishdan iborat.
O zbekiston m adaniyat tashkilotlari va m uassasalari tizim ida ikki y o ‘na!ish 
paydo b o lm o q d a :
1. D avlat tashkiloti va muassasalari.
2.N odavlat va jam o a t tashkilotlari.
D avlat tasarru fid ag i tashkilotiar:
a) M adaniyat va sport ishlari vazirligi tizim idagi tashkilotiar;
b) d av lat ak sio n erlik jam iy a tla ri, k o m p a n iy a la r, b irla sh m a la r: « 0 ‘z- 
bekkino» M illiy agentligi, «O‘ztelerad io » kom paniyasi, 0 ‘zb e k isto n Badiiy 
A k a d e m iy a si, « O 'zb ek n av o » e s tr a d a b irla s h m a s i. « 0 ‘z b e k te a tr » II B , 
« 0 ‘zb ek raq s» , « M u sa w ir» ilm iy ijo d iy ish lab c h iq a rish b ir la s h m a la r i’ 
« 0 ‘zbekm uzey» birlashm asi. « 0 ‘z b e k tu riz m » aksionerlik k o m p an iy asi va 
boshqalar.
N odavlat va ja m o a t tashkilotlari:
a) ja m g karm alar;
b) ijodiy tashkilotiar, jam iyatlar va uyushm alar;
d) m a d a n iy -m a ’rifiy markazlar,
O 'zbekistonda quyidagi jam g‘a rm a la r m avjud: Im om al-B uxoriy nom idagi 
x a lq a ro x a y riy a ja m g ‘arm asi, A m ir T e m u r n o m id a g i x a lq a ro x a y riy a
jam g'arm asi, Ibn Sino nomidagi xalq aro ja m g ‘arm a, «Oltin m eros» xalqaro 
jam g'arm asL B obur nomidagi xalqaro ja m g 'a rm a , Sodiqov nom idagi xalqaro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ja m g ‘a r m a , «S og‘lom a v lo d u c h u n » xayriya ja m g ‘a r m a s i, « K am olot» 
ja m g ‘arm asi, B olalar ja m g ‘arm asi, «lste'dod» jam g‘arm asi, «Ekosan» xalqaro 
ekologiya va salomatlik jam g‘arm asi, 0 ‘zbekiston om m aviy-axborot vositalarini 
d e m o k ra tla s h tiris h va q o 'lla b -q u v v a tla s h ijtim o iy -siy o siy ja m g ‘arm asi, 
0 ‘z b ek isto n faxriylarini ijtim oiy q o ila b -q u w a tla sh «N uroniy» jam g ‘arm asi, 
“ M a h a lla ” ja m g ‘arm asi va b o sh q alar.
Ijo d iv ta s h k ilo tla r, ja m iy a t v a uyushm alar: 0 ‘zb e k isto n Y ozuvchilar 
u y u sh m a si, 0 ‘zbekiston B a s ta k o rla r uyushm asi, 0 ‘zb ek isto n M e ’m o rlar 
u y u s h m a s i, 0 ‘z b e k isto n F a y la s u fla r jam iy ati, 0 ‘z b e k is to n T a rix c h ila r 
ja m iy a ti, 0 ‘zb e k isto n « T asv iriy o y in a» ijodiy u y u s h m a s i, 0 ‘zb ek isto n
J u rn a listla r ijodiy uyushm asi va boshqalar.
M ad an iy -m a'rifiy m a rk a z la r: Respublika M a’naviyat targ ‘ibot m arkazi, 
M illiy g ‘oya va mafkura ilm iy-am aliy markazi, 0 ‘zbekiston huquqiy m adaniyat 
m ark azi, Ijtim oiy fikr ja m o a tc h ilik m arkazi, 0 ‘zbekiston ijtim oiy falsafa va 
m illiy tik lan ish m arkazi, 0 ‘zb e k isto n baynalm ilal m adaniyat m arkazi, Milliy- 
m a d a n iy m arkazlar (rus, u k ra in , q o zo q , koreys kabi yuzga yaqin m arkazlar) 
va x alq aro aloqalar jam iyatlari.
M a d a n iy a t tizimidagi d av lat va ja m o a tashkilotlari faoliyati. 0 ‘zbekiston 
m ad a n iy a ti tizim idagi ta sh k ilo tlard a hozirgi davrda:
a) tarkibiy o ‘zgarishlar am alg a oshirilm oqda. m uhim taslikiliy ishlar hal 
etilm o q d a , ish m azm uni va shakli yangilanm oqda;
b ) jid d iy izlanishlar olib b o rilm o q d a , jah o n tajribasi o ‘rganilm oqda va 
ta jrib a la r orttirilm oqda;
d ) yangi sharoitda m oddiy va iqtisodiy m uam m olar hal qilinm oqda.
D av lat tasarrufldagi ishlarga 0 ‘zbekiston Respublikasi M adaniyat va sport 
ishlari vazirligi bo sh -q o sh b o ‘lm o q d a va ulkan ishlam i am alga oshirm oqda.
D a v la t tiz im id a y a n g id a n tu z ilg a n k o ‘p g in a ta s h k ilo tla r, m a sa la n , 
« 0 ‘z b e k te le r a d io » k o m p a n iy a s i, « O 'z b e k k in o » , 0 ‘z b e k is to n B ad iiy
A kadem iyasi, « 0 ‘zbeknavo», « 0 ‘zbekteatr», « 0 ‘zbekturizm » kabilar samarali 
faoliyat k o ‘rsatishm oqda.
Y angi tuzilgan jam g ‘a rm alar o rasid a Amir T em ur nom idagi xalqaro xayriya 
ja m g ‘arm asi, «SogMom avlod u ch u n » xayriya jam g‘arm asi, «K am olot» yoshlar 
ja m g ‘arm asi ijobiy natijalarga erishm oqda.
Ijo d iy ta s h k ilo tla r o ra s id a e sa y o zu v ch ilar, b a s ta k o rla r, m e ’m o rla r 
u yushm alarining faoliyati d iq q atg a sazovor.
M a d a n iy -m a ’rifiy m a rk a z la r ic h id a 0 ‘zbekiston ba y n alm ilal m arkazi, 
Ijtim oiy fikr jam o atch ilik m a rk a z i, Huquqiy m adaniyat m arkazi va boshqalar 
ibratli ish la m i am alga o sh irish m o q d a.
M a d a n iy a t tizim idagi m u a m m o lar. Jam iyatim iz m ad an iy at va m a ’rifat 
« b in o » sin i b a q u w a t va g o ‘zal b o 'lis h i u c h u n h ali k o ‘p ish la m i am alga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oshinshim iz lozim bo'ladi. Bu sohada bajarilishi lozim b o lg a n ishlar talaygina 
U larning ba'zilariga to ‘xtalamiz:
1. Respublika va viloyatlar darajasida u lk a n ish lar am alga oshirilayotgan 
b o ls a ham , b a ’zi jo y lard a, jum ladan, tu rn an , m ah alla va qishloqlarda jid d iy
e ’tib o r berish lozim b o lg a n ishlar m avjud. K o ‘pg in a joylardagi m ah alliy
rahbarlar hanuzgacha m adaniyat sohasi yetarlicha e ’tib o r berishm ayapti;
2. 0 ‘zbekiston hududlarining m ushtarakligini ta 'm in la sh d a m adaniyat va 
san atning o ‘rni katta. Bu borada «V iloyatlar kuni», y a’ni viloyatlarda b ir- 
b irim n g k u n la rim o 'tk a z is h yaxshi sa m a ra b e ra d i. B u n d ay ta d b irla rn i 
tum anlararo ham o ‘tkazish m um kin;
3. H ozirgi davrda yoshlar m a ’naviyatiga a lo h id a e ’tib o r berish lo z im
b o lm o q d a . B a’zi yoshlar ongida va m a ’naviy h ay o tid a b o ‘shliqning paydo
b o 'l i s h i g a m a h a lliy m a d a n iy a t m u a s s a s a l a r i n i n g ta la b d a r a j a s i d a
ishlam ayotganligi sabab b o ‘lm oqda. K lublar, m ad an iy at uylari, kutubxonalar
istirohat b o g la ri m ah alliy aholi va y o sh larn in g b o bsh vaqtini m azm u n li
о tkazishga va ulam i g koyaviy, m a naviy kam ol topishiga sam arali xizmat qilishi 
lozim .
M adaniyat tizim ining m oddiy negizini yaxshilash m u h im m uam m olarning 
biri sifatida namoyon bo‘lmoqda, Bu borada ko‘pgina ishlar amalga oshirilayotgan 
boMsa-da, hali q ato r m uam m olar ham mavjud:
a) m a d a n iy a t s o h a s id a tu z ilg a n yangi ( d a v la t, ja m o a va n o d a v la t) 
tashkilotlariga hukum atim iz katta m ablaglar ajratgan. U lar^a m oddiy va m a’naviy 
yordam berib turilibdi, m ablag'ini k o ‘paytirish m aq sad id a tijorat ishlarini olib 
borishga ruxsat berilgan, soliqdan ozod etilgan. B iroq u la r ishni yo‘lga qo'yish 
u ch u n ajratilgan m ablag'lardan maqsadga m uvofiq foydalanishm ayapti. Ishga 
eng zaruriy n arsalar o krniga bu ta sh k ilo tlarn in g ra h b arlari o 'zlari u c h u n
qulayliklar yaratishm oqda. Shuningdek, m ad an iy at tizim i o ‘zini o ‘zi mablag* 
bilan ta m inlash ishlarini ham yaxshi yo‘lga q o ‘yishi zarur;
b) m adaniyat va sa n ’a t sanoati y o ‘lga q o ‘ym asdan bu sohani taraqqiy ettirib 
boMmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kino san o ati (ssenariy yaratish, kino 
olish, ularni targ'ib qilish, ijara ishlarini am alga oshirish), m usiqa sanoati 
(m usiqiy asarlarni yaratish, ijro qilish, ovoz yozib olish va ulam i tarqatish), 
tasviriy san ’at san o ati (tasviriy d u rd o n a la r y a ra tish , u larn i targkib q ilish ' 
ko rgazma-savdoJar, auksionlar uyushtirish) kabilarni yanada yaxshi yo*lga 
q o ‘yish zarur b o ‘lm oqda.
d) 
m adaniyat tizim i faoliyatini yaxshilash u c h u n unga, albatta, k o ‘proq 
faol qiziquvchi, tashabbuskor va izlanuvchi ijo d k o rlarn i jalb etish m u h im
aham iyatga ega. K o'pgina joylarda m adaniyat sohasida h am m a ishlayverishi 
m um kin, degan tu sh u n ch a mavjud. B unday tu sh u n c h a bilan m adaniyatni 
rivojlantirib b o ‘lmaydi. M adaniyat jonkuyar, tashabbuskor tashkilotchilar bilan 
tirik. Ularsiz m adaniyat tizim i ishlay olm aydi va inqirozga uchraydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

II B O B . M A D A N IY A T S O H A S ID A M IL L IY G ‘OYA IFO D A SI
Bugungi globallashuv sharoitida m iliiy g ‘oya va m afkura m uhim aham iyat 
kasb etm oqda. M iliiy g 'o y a — b u, jam iy atn i birlashtiruvchi, ruhlantiruvchi va 
olg‘a yetaklovchi kuchdir.
Miliiy g ‘oyaga P rezidentim izning:
— yurt tinchligi;
— vatan taraqqiyoti;
— xalq m anfaatiga o id fikrlari asos b o ‘ladi.
M iliiy g ‘oya m illa tn in g m aqsadi sifatida miliiy m afkuraning o ‘zak tom irini 
tashkil etadi. M iliiy m a fk u ra jam iyatni belgilangan m anzil to m o n yetaklovchi 
fikrlar m ajm uyidir. P rezid e n tim iz fikri bilan aytganda, u «jamiyatni sog'lom , 
ezgu m aqsadlar sari birlash tirib , uning o ‘z m uddaolariga erishishi u ch u n
m a ’naviy-ruhiy k u ch -q u v v at beradigan poydevor».
M iliiy g‘oya va m a fk u ra n i targ‘ib qilish u ch u n unga xizm at qiluvchi barcha 
vosita, usul va sh ak llard an sam arali foydalanishim iz zarur. Bu borada, ayniqsa. 
m adaniyatning o ‘m i benihoya kattadir. Boshqacha qilib aytganda, madaniyatsiz, 
y a’ni, adabiyot, sa il’a t (m usiqa, kino, teatr, tasviriy ijod), m a ’rifat, ilm - 
fan, odat, m aro sim , b ay ram kabilarsiz miliiy m afkura o ‘z ifodasini topishi 
qiyin. 0 ‘z n avbatida, m iliiy m afkura miliiy m adaniyatning ravnaq topishi va 
ezgu m aqsadlar sari intilishiga yordam beradi.
M iliiy m afk u rasiz m a d a n iy a t rav n aq to p ish i m u m k in m i, degan savol 
tu g ‘iladi. Balki m u m k in d ir. B iroq bu nday m adaniyat m illatni ezgu m aqsadlar 
sari y etaklay o lm a y d i. O d illik , h a lo llik , im o n - e ’tiq o d lilik , h u rfik rlilik , 
v a ta n p a rv a rlik , m a ’rifa tp a rv a rlik , ta ra q q iy p a rv a rlik , o lijan o b lik , m e h r- 
m u ru w atlilik , saxovatlilik, insonparvarlik kabi m a ’naviy om illarsiz m iliiy 
m afkura rivoj to p a o lm aydi. Bu om illarsiz m adaniyat, jum ladan, ilm -fan, 
adabiyot, san ’at, t a ’lim -ta rb iy a tizim i rivojlansa h am , jam iyat taraqqiyotida 
ijobiy em as, balki salbiy ro l o ‘ynaydi.
Ezgulikka x izm at qiladigan m iliiy g ‘oya, m afkura va miliiy m adaniyat 
uyg'unlashgandagina, u la r jam iyat ravnaqiga xizm at qiladi. Chunki:
— b irin ch id an , m iliiy m afkuraning shakllanishida m adaniyat m uhim o ‘rin 
tutadi. M ad an iy atn in g tarkibiy qismi b o ‘lm ish ilm -fan, m a'rifat, adabiyot, 
s a n 'a t, din, axloq, a n 'a n a la r m azm unidagi eng yaxshi, xalqchil, ezgu fikr, 
g ‘oyalar saralanib, u m u m lash ib , uyg‘unlashib m iliiy m afkuraning shakllanishi 
va rivojlanishiga p o y d e v o r b o ‘ladi;
-ik k in c h id a n , m a d a n iy a t m iliiy g ‘oyani targ‘ib qilishda sam arali vosita 
hiso b lan ad i. X alq ijo d i (m a q o l, aso tir, a fo riz m . afsona, ertak , d o sto n ), 
a n ’analar (xalq o d a tla ri, m arosim lari va bayram lari) adabiyot (poeziya, proza, 
publitsistika, p y esa), s a n ’a t (m usiqa, teatr, raqs, tasviriy va am aliy ijod) 
kabi m adaniyat tu rla ri m azm u n id a m iliiy g ‘oyaning asosini shakllantiruvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

im o n -e ’tiqodlilik, hurfikrlilik, vatanparvarlik, halollik, m a ’rifatparvarlik kabi 
insoniy fazilatlar targ‘ib qilinadi.
T o ‘g ‘ri, shunday asarlar ham borki, ular oddiy in soniy va m illiy g'oyaga 
qarshi qusurlam i targ‘ib qilm oqda. M asalan, chet eldan bizga kirib kelayotgan 
b a 'z i a d a b iy a s a r va f ilm la r z o ‘r a v o n lik , u r u s h q o q l i k , x u d b in lik , 
shuhratparastlik kabi o ‘zbek m illiy m entalitetiga zid g‘oy a la m in g yoyilishiga 
sabab b o ‘lm oqda. «...Yosh to m o sh ab in lar bunday film lard an k o ‘pincha turli 
yovuzlik, yirtqichlik, shafqatsizlikni o ‘rganadi. N atijada u la m in g diydasi qotadi, 
qalbidan toshbag‘irlik, zo'ravonlik, axloqsizlik kabi illatlar jo y olganini o ‘zi 
sezmay qoladi» ([.Karimov). Bu film lardan zaharlanib, xudbinlik balosiga giriftor 
b o ‘lgan <'shaxs»lardan tashkil to p g an m illat yaxshi ra v n aq to p a olmaydi.
M illiy g‘oya, m afkurani am aliyotda rivojlantirishda m ad an iy atn in g h ar bir 
tu n n in g o ‘ziga xos o ‘m i bor.
Ilm -fan milliy g‘oya va m afkurani ravnaq topishida k a tta aham iyat kasb 
etadi. llm -fan d a paydo b o ‘lgan g ‘oyalar, konsepsiyalar, t a ’lim o tlar hayotni 
taraqqiy ettiradi. Shuning u ch u n biz ilm -fan sohasida ja m ly a t taraqqiyotiga 
xizm at qiladigan fikr, g ‘oya, ta ’lim o tla r paydo boMishi u c h u n qulay sharoitlar 
yaratishim iz kerak.
T o ‘g ‘ri, bozor iqtisodiyoti sh aro itid a ilm -fanni riv o jlan tirish tajribasi bizga 
yetishm ayapti. Shu sababli, ko‘pgina fanlar real h ay o td ag i ijtim oiy, siyosiy, 
iqtisodiy, m a ’naviy o 'zgarishlardan o rtd a qolm oqda. E ski d av rd a shakllangan 
bilim lar bilan yangi jam iyat qurib b o im a y d i. Y angi jam iy atg a yangi bilimlar, 
yangi fanlar zarur. «Buning u c h u n , birinchi galda, taraq q iy o tn in g h ar bir 
y o ‘n a lis h i — ja m iy a tim iz d a g i s iy o s iy , i j t i m o i y - i q t i s o d i y , m a ’n av iy
m unosabatlam ing rivoji haqida m axsus darsliklar, q o ‘llan m alar, om m abop 
ad a b iy o tla r yaratish zarur» (1 .K arim ov). A yniqsa, falsafa fan i b o ‘yicha 
fundam ental darsliklar yaratish o ‘ta zarur b o lm o q d a . A xir, falsafa qadimgi 
davrdan buyon insoniyatning eng yaxshi g‘oya-fikrlarini m ujassam lashtirib 
kelgan fanlam ing «ota»si. Buning ustiga, ajdodlarim iz y a ra tg a n falsafiy fikrlar 
nafaqat vatanim iz, balki ja h o n sivilizatsiyasiga hissa q o ‘shgan. D em ak, biz, 
eng aw a lo , V atanim izda paydo b o 'lg a n , ajdodlarim iz y aratg an falsafiy fikr, 
g ‘oyalar asosida (yunon, rim , ch in , hind falsafasi q ato ri) o ‘z m illiy falsafamizni 
yaratishim iz lozim. S huningdek, ja h o n falsafasidagi e n g ilg‘o r g 'oyalam i 
o ‘zlashtirishim iz zarur. C hunki u n i bilm asdan ja h o n h am ja m iy atid a m unosib 
o ‘rin egallay olmaymiz.
S a n ’a t (m usiqa, raqs, te a tr, tasviriy s a n 'a t)d a x a lq n in g ongi va qalbini 
q am rab oluvchi sehrli k u c h bo rlig in i inkor etib b o ‘lm ay d i. Bu m o'jizaviy 
im k o n iy atd an xalqim iz ongini o ‘stirish va ru h in i te tik la sh tirish d a sam arali 
foydalanish zarur.
S a n ’at asarlarida tarixiy m erosga, milliy qadriyatlarim izga m urojaat etila 
boshlangani quvonchli hoi. B iroq hozirgi yaratilayotgan s a n 'a t asarlarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

savjyasi yetarli d arajada emas. S huni bilish kerakki, buyuk qadriyatlar haqida 
past saviyada g ap irib b o lm ay d i. M asalan, yuksak g ‘oyaIam i ifoda etish uchun 
o ‘sha d a ra ja d a g i ijo d k o r kerak. A g ar A hm ad F a rg 'o n iy h aq id a spektakl 
yaratayotgan dram aturgy rejissyor va aktyorning g'oyaviy, falsafiy, m a'naviy 
va m ad an iy saviyalari past b o ‘lsa, m a n tiq talab qilgan yuqori darajadagi teatr 
asari yaratilm aydi. Past darajadagi asarlar, aholining m adaniy saviyasini yuqoriga 
ko‘tara olm aydi.
S huni u n u tm ay lik k i, nazariy jih a td a n bitta q o'shiq yoki bitta badiiy film 
bilan ja h o n g a tanilish m um kin. Q ani endi, « 0 ‘zbek kino»da yaratilgan bir 
kinofilm , ja h o n n in g turli kino va teleekranlarida nam oyish qilinish darajasiga 
loyiq b o lsa ! Y oki V atanim izda yaratilgan ohangrabo q o lshiq jah o n n in g ko‘plab 
joylarida h a m yangrashiga erishsak, ag ar milliy san'atni yuqori darajaga ko'tara 
olsak, bu a sa rla r bilan birga bizning fikr, g'oyalarim iz, fazilatlarim iz, bir 
so‘z b ilan ay tg an d a, m illiy m a'naviyatim iz h a m jahonga chiqadi.
Endi m usiqa san ’atiningbirm uam m osigam urojaat qilaylik. Ko‘pgina xalqlarda 
oddiy, b arch a sevib kuylaydigan q o lshiq!ar (m asalan, gruzinlarning «Suleyko», 
ruslarning «P odm oskovie vechera» kabilar) nafaqat ularning vatanida, balki 
butun d u n y o d a m ashhur. N ega endi o'zbeklarda bunday om m abop q o ‘shiqlar 
y o ‘q. D e m a k , bizga ham n afaq at xalq esh itad ig an , balki xalqning o ‘zi 
kuylaydigan q o ‘sh iq lar zarur.
Adabiyot insoniyat taraqqiyotida m u h im rol o'ynagan va hozir ham shunday.
XX asrgacha asosiy g 'o y alar faqat adab iy asarlar orqali xalqqa yetib borgan.
XX 
asr boshida milliy uyg‘onish jarayonida ham , XX asr oxirida mustaqillikka 
erishishda h a m qalam ahli katta rol o ‘ynadi. Biroq negadir m ustaqillikka 
erishishim iz b ilan yozuvchi va shoirlarim iz ham ijtimoiy, ham ijodiy jih atd an
bir q a d a r sust b o ‘lib qolishdi. M ustaqillikka erishilgandan so'ng yaratilgan 
y ax sh i a d a b iy a s a r la r n i b a rm o q b ila n s a n a s a b o 'la d i. B a ’zi a d ib la r
«yozuvchim an!» deya turib, o ‘zi jid d iy asarlar yozm ay. faqat «gapiruvchi»ga 
aylanib ketm oqda.
M usiqa, k in o , te a tr sa n ’atlarining rivojlanishi ham k o 'p jih atd an adiblarga 
b o g liq . A d ib lar b u ijod turlarining asosi - q o 'sh iq , sh e ’r, pyesa, ssenariy, 
librettolarni y aratad i. U shbu adabiy ja n rla r yaxshi rivojlanmasa, sa n 'a t turlari 
negizan b o ‘sh b o ‘!ib qolaveradi. H o zir aynan tele va kino, te a tr sa n ’atiga 
milliy g ‘o y a lar bilan sug'orilgan yaxshi asarlar yetishmayapti.
Xalq o d a tla ri m illiy g ‘oya va istiqlol m afkurasini. ayniqsa, yosh avlod ongi 
va qalbiga singdirishda m uhim vosita hisoblanadi.
Asrlar o sh a shakllangan, avloddan avlodga bebaho meros bo'lib o ‘tib kel- 
gan, biroq s h o ‘ro lar davrida ta ’qibga uchragan xalq a n ’analari ajdodlarim iz- 
ning eng yaxshi fazilatlari, fikrlari, tajribalari, yutuqlari, qadriyatlarini bizga 
y e tk a z ib , ja m iy a tim iz n i ax lo q iy s o g 'lo m la s h tiru v c h i, in so n p a rv a rlik n i 
b a rq a ro rla sh tiru v c h i, ayniqsa, yosh av lo d n in g g ‘o y av iy -m a’naviy kam ol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

topishida m u h im om il sifatida xizm at qiladi. Xalq an 'an aiari o d a m la r orasida 
odob-axloq, im o n -e 'tiq o d , insof, insonparvarlik, m e h r-m u ru w a l, saxovat, 
adolat, halollik, birodarlik, vatanparvarlik, m e h m o n d o ‘stlik kabi xislatlam i 
ravnaq topishida m uhim o ‘rin tutadi. A yniqsa, m illat, jam iyatni birlashtiruvchi 
a n ’analardanfoydalanishim iz zarur. J u m la d a n , N avro‘z, G u l sayiii, M eh ijo n , 
H osil b ay ram larid a xafagarchilikni u n u tish , arazlashganlarni y arash tirish , 
tanishish, qarindosh tutinish, d o ‘stlashish, m ehm ondorchilik fu q aro fam i ezgu 
m aqsadlar sari yetaklaydi, ulam i g ‘oyaviy va m a'naviy jih a td a n birlashtiradi. 
Q adim iy va n av q iro n N av ro ‘z esa x a lq im iz n in g k o ‘p m in g y illik ijobiy 
f a z ila tla rin i m u ja s s a m la s h tir ib , b i z n i d o im o b u n y o d k o r lik , e z g u lik , 
yangilanisliga chorlaydi.
lstiq lo l d a v rid a vujudga k e lg a n « M u sta q illik k u n i» , « 0 ‘q itu v c h i va 
m urabbiylar kuni», «Xotira va q ad rlash kuni» kabi bayram lar ozodU kning 
qadriga yetish, V atanni e ’zozlash, o ta -o n a va ustozlam i h u rm at qilish, ajdodlar 
an 'an alarig a sodiq bo'lish, o 'tg an lar x o tirasin i abadiylashtirish, y o rq in kelajak 
sari intilish, el-yuri, millat uchun xizm at qilishga undashda sam arali vositaga 
aylanm oqda.
Azaliy va yangi zamonaviy xalq a n ’an alarin i o ‘rganish, ta rg ‘ib q ilish bilan 
b ir qatorda b u boradagi m u am m o lam i b a rta ra f etish yo‘llariga h a m alo h id a 
e 'tib o r berish zarur. Jum ladan, tu rarjo y lard a xalq m arosim va b ay ram larin i 
o4kazish kengashlarini tuzish, u larn in g m avsum iy em as, doim iy faoliyatini 
olib borish, to 'y -m a'rak alarn i ixcham lashtirish, kam d aro m ad oilalarga to ‘y 
va aza m aro sim la rin i o ‘tk azish d a k o ‘m a k b erish , d in iy o d a tla r o ra sid a
payshanbalik, yakshanbalik, uchlik, yettilik, yigirmalik, qirqlik k ab i islom
shariatida b o ‘lm agan udum lam i ixcham lashtirish; to ‘y m arosim larining m oddiy 
tom onlariga em as, balki m a’naviy to m o n ig a alohida e ’tibor berish kabi k o ‘plab 
m u am m olam i d o im o hal qilib bo rish lozim .
0 ‘z n a v b a tid a , m illa t rivojiga sa lb iy t a ’s ir k o 'rs a tu v c h i u n s u r la r n i 
an 'an alarim iz q ato rid an chiqarishim iz lozim . M asalan, b ir to g ‘li q ishloqda 
shunday od at b o r ekanki, ikki kishi urishsa, ikkala tarafdagi ak a-u k alar o ‘rtasida 
ham bordi-keldi to ‘xtar ekan. N atijad a , qishloq ikki araz to m o n g a b o ‘linib 
qolar ekan. B unday arazchilikni taraq q iy ettiradigan o datlar bizga k erak em as, 
albatta.
Biroq x alqim izda shunday o d a tla r h a m b o rk i, ular eln i b irla sh tira d i. 
M asalan, bayram (N avro‘z, M ehijon, R o ‘za va Q urbon hayiti) kunlari tin ch lik
k u n la r i h is o b la n ib , b u v a q td a n a f a q a t u r u s h la r t o ‘x t a t i l g a n , b a lk i 
xafagarchiliklar unutilgan, arazlashganlar yarashtirilgan, beg o n alar ta n ish g an , 
tanishlar d o ‘stlashgan. Xullas. m illiy bayram larim izdagi o d am larn i g'oyaviy, 
m a'naviy, ijtim oiy birlashtiradigan ru h iv -m a 'n a v iy holatni rivojlantirishim iz 
kerak
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B u b ay ram a n ’a n a la rid a n h o zirg i vaqtda sam arali foyd alan ish m illat 
vakillarini ham jihat qilib, birlashtiradi. Milliy g‘oyaning h am asosiy maqsadi -
m illatn i ezgu m aqsad sari birlashtirish!
D in ham m adaniyatning en g nozik va murakkab masalasidir. Hozirgi davrda 
d in im izg a aynan m adaniyat yetishm ayapti. Islom dini sobiq sh o krolar davrida 
taq iq lan g an i uch u n mustaqiJlik sh aro itid a uning tiklanishiga keng im koniyatlar 
yara tib berildi. A tom dan atom elektrostansiyasi va ato m bom basi tayyorlash 
m u m k in . D inni niqob qilib, v atanim izga nur emas, yovuzlik-terrorchilik olib 
k elad ig an lar paydo b o ‘ldi. Bu kasallikning oldini olish u ch u n unga qarshi 
im m u n ite t hosil qilish lozim b o llm oqda. P rezidentim iz aytganidek, «Biz 
farzan d larim iz yuragida o n a V atan g a, boy tarixim izga, ota-bobolarim izning 
m u q a d d a s d in ig a so g 'lo m m u n o s a b a tn i q a ro r to p tiris h im iz , ...u larn in g
m a f k u r a v iy im m u n ite tin i k u c h a y tir is h im iz z a ru r. A n a s h u n d a jo h il 
aqidaparastlarning «da'vati» h a m , axloqni rad etadigan, biz u ch u n m utlaqo 
b eg o n a g ‘oyalar ham ulaiga ta ’sirini o ‘tkaza olmaydi».
M illiy g ‘oyaning sh ak llan ish i va taraqqiy etishi, eng avvalo, m adaniy- 
m a ’rifiy xodim larga, ziyolilar, ju m la d a n , olim lar, yozuvchilar, sa n ’atkorlar, 
ijo d k o rlar, tarbiyachilar, m a 'rifa tc h ila r (professo r-o 'q itu v ch ilar) kabilarga 
b o g ‘liq. U la r chin ko‘ngildan, faol m ehnat qilishsa, jam iy atd a ezgulik g ‘oyalari 
g ‘a la b a q o z o n a d i. Bu ish d a h a r k im n in g o ‘z vazifasi b o r. A gar o lim lar 
m illiy g lo y an i sh a k lla n tirish b o ‘y ic h a tad q iq o tlar, y o z u v c h ila r m illatni 
b irla sh tiru v c h i g 'o y a la rn i ta r a n n u m etuvchi badiiy a sa rla r, s a n ’atk o rlar 
ezg u lik k a, m illiy taraq q iy o tg a x izm a t qiluvchi ijod m ahsullarini yaratishsa, 
m a d a n iy a t xodim lari, ju m la d a n , kutubxonachilar, m uzey, klub va istirohat 
b o g ‘i x o d im lari jo y lard a m illiy m afk u ra targ 'ib o ti, m ak tab o ‘qituvchilari 
o kquvchilar ongi va qalbiga insonparvarlik va millatparvarlik g koya va tuyg‘ularini 
sin g d irish bilan faol sh u g ‘u lla n ish sa , tabiiy tarzda ja m iy a t o lg ‘a dadil qadam
tash lay d i.
0 ‘z m o d d iy m u am m o lari b ilan b a n d b o'lib qolgan ziyolilar m a ’naviy 
so h a d a J u m la d a n , milliy g ‘oya va m afkurani yaratish va targ‘ib qilishda yaxshi 
natijalarg a erisha olm ay q o lad ilar. M a ’naviyatsiz, milliy g ‘oya, m afkurasiz esa 
ja m iy a t olg’a siljiy olm aydi.
Ja m iy a tn i ezgu m aqsadga yetaklovchi milliy g ‘o y an i shakllantirish va 
rivojlantirish ziyolilarning m u h im vazifasi ekan, davlat ularning faoliyatlarini 
q o ‘lla b -q u w a tla b turishi, ularg a m oddiy va m a’naviy sharoitlar, qulayliklar 
yaratm o g ‘i katta aham iyatga ega.
X ullas, m illiy g ‘oya va m afkuraga tayangan o ‘zbek m adaniyati o ‘z tarixiy 
to m irlarid an kuch olib, gullab-yashnab, ajdodlarimiz tajribasiga tayanib, jahon 
darajasiga chiqib, um um insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotiga yana xizmat qiladi, 
degan um iddam iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I l l B O B . 0 ‘ZB E K XALQI A N ’ANAVIY MADANIYATI
M ustaqillikka erishgan har bir davlatning m a ’naviy poydevori m u sta h k a m
bolgandagina, u b a q u w a t b o ‘lib, keng koMamda rivojlana oladi. Buning u c h u n
esa ajdodlar m ing yilliklar ichida yaratgan b e b a h o m eros — xalq m ad an iy ati 
an 'an alarin i yanada jonlantirish, taraqqiy ettirish va uiardan aql-idrok b ila n
foydaianish lozim b o ‘ladi. Biroq m a ’naviy m e ro sn i ch u q u r. h a r to m o n ia m a
o ‘rganm asdan turib, bu bebaho boylikni tiklash, ayniqsa, rivojlantirish aslo 
m um kin emas.
Ayonki, sobiq sh o kro hokim iyati davrida, m am lak atd a tezroq yagona so v et 
xalqini shakllantirish maqsadida m illiy xususiyatga ega bo 'lg an q ad riy atlar, 
milliy ong, ruhiyat, xalq odatlari, a n ’anaviy m ad an iy at kabi hodisalar rasm iy - 
norasm iy taqiqlandi.
M ustaqillikka erishgan har b ir m illat, avvalo, o ‘zligini tiklashga h a ra k a t 
qiladi. C hunki istilochilar, eng aw al, o ‘z m ustam lakasidagi xalqning m a ’naviy 
o ‘zligini yo‘q qilishga intiladi. M iliatning m a ’naviy o kzligini esa m illiy o n g , 
ruh, a n 'a n a la r, til, d in , adabiyot, axloq, ilm -fa n . m a ’rifat kabi m a ’n a v iy
qadriyatlar vujudga keltiradi. Respublikam iz m ustaqillikka erishgandan s o ‘ng 
eng dastlabki ishlardan biri, bu — tarix iy -m a’naviy qadriyatlam i tiklash b o ‘ldi.
«M ustaqilligim izning dastlabki k u n la rid an o q ajdodlarim iz to m o n id a n k o ‘p
asrlar m obaynida yaratib kelingan g ‘oyat u lkan, b eb ah o m a ’naviy va m a d a n iy
m erosni tiklash davlat siyosati darajasiga k o ‘ta rilg an nihoyatda m u h im vazifa 
b o ‘lib q o ld i» 1, d eb ta 'k id la g a n edi O 'z b e k is to n R espublikasi P re z id e n ti 
l.A.Karim ov. D arh aq iq at, m ustaqillik tufayli am alga oshirilgan tarixiy b u y u k
ishlardan biri — bu xalqim izning m a'naviy m ero sin i tiklana boshlagani b o ‘Idi.
M ustaqil O ‘zbekistonda m a’naviy islo h o tlar negizida milliy qad riy atlarn in g
tiklanishi. M a’naviy qadriyatlarim izni tiklash o ’z - o ‘zidan b o ’layotgani y o ‘q, 
albatta. U, eng avvalo, m ustaqillik sh aro fati b ilan vujudga kelgan tarix iy
ehtiyojlar asosida m a ’naviyat va m a ’rifat sohasidagi islohotlar zam irida so d ir 
bo'lm oqda. M a ’naviy sohadagi islohotlar doirasida m uhim ishlar amalga oshirila 
boshladi. Eng m uhim i, Respublikamizda « M a 'n a v iy at va m a'rifat» K engashi 
tuzildi va uning m arkazlariga yuklatilgan vazifalar yurtim izda m a ’naviyat 
m asalalarini yuksaltirishga qaratildi.
M a’naviyatni rivojlantirish — davlatning bo sh vazifasi deb qarash so h a n in g
jiddiy taraqqiy etishiga zam in bo'ldi.
O 'zbekiston Prezidentining aw aldagi « M a’naviyat va m a'rifat» jam o a tch ilik
m arkazi fao liy atin i y an a d a ta k o m illa sh tirish va sam ara d o riig in i o s h iris h
t o ‘g ‘risidagi» (1 9 9 6 -y ) farm o n id a « M a ’n a v iy - m a ’rifiy is lo h o tla r d a v la t 
siyosatining asosiy, ustuvor yo‘nalishi deb hisoblansin», — deb qayd qilindi.
1 K anm ov I. A. O ’zbekiston XXI a s rb o ‘sag‘asida: xavfsizlikka lah d id , barqarorlik sh artlari 
va taraqqiyot kafolatlari. - T.: 0 ‘zbekiston. 1997, 137-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Ayrim katta-kichik rahbarlar... — deyiladi ushbu farm onda, — m a’naviyatnig 
asl m a ’nosini tushunib yetm aslik tufayli, unga ikkinchi darajali ish sifatida 
qarashmoqda. M a’naviy-m a’rifiy ishlarga bo‘lgan bunday e ’tiborsizlik kelajagi buyuk 
demokratik, ozod davlat qurishdek ezgu maqsadimiz ro ‘yobi uchun mutlaqo ziddir».
Farm ondagi bu fikrlar tu rli darajadagi rahbarlam i xalq m a'naviyatiga jiddiy 
e 'tib o r berishga undadi.
M iliiy m a fk u ra g a b a g kis h la n g a n ( 6 - a p r e l 2 0 0 0 -y iIg i) a n ju m a n d a
Prezidentim iz rahbar x o d im lar, eng aw alo, m a’naviyat, m afkura, m adaniyat 
b ilan shug‘ul!anishi d a rk o r ekaniigini ta ’kidladi.
B archa darajadagi ra h b a rla r m a'naviyat bilan bevosita shug’ullana boshlashi 
keng k o ‘lam da m a'n a v iy a tn i jonlanlirishga im koniyat yaratm oqda.
M a ’lum ki, ilgari, ju m la d a n , sobiq sh o 'ro lar d av rid a m a ’naviyat bilan 
u ch in ch i rahbar (yoki ra h b a m in g uchinchi o ‘rinbosari) ideologiya ishining 
b ir qismi sifatida shug‘u lla n a r edi. K o‘pgina m ustaqillikka erishgan davlatlarda 
hozir ham shunday b o ‘lib qoim oqda. Bizning Respublikamizda esa Prezidentimiz 
F arm o n i asosida jo y lard a m a ’naviyat bilan bog‘liq ishlam ing am alga oshirilishi 
u c h u n b u tu n m a s’u liy a t sh ax san Q oraqalpog‘isto n R espublikasi V azirlar 
Kengashi Raisi, viloyat s h a h a r va tum an hokim lari, respublikam izdagi barcha 
vazirliklar, idoralar, ta sh k ilo tla r birinchi rahbarlarining zim m asiga yuklatildi. 
Prezidentim iz esa barcha rahbarlarga shaxsiy nam una ko'rsatib, «ma’naviyatning 
bosh hom iysi va him oyachisi» sifatida nam oyon b o ‘lm oqda.
Y irik nufuzli tash k ilo tlard a m a ’naviyat b o ‘yicha bosh rahbam ing birinchi 
o ‘rin b o s a ri la v o z im i j o r i y e tilis h i, d a r h a q iq a t, b a r c h a is h la r o ra sid a
m a ’naviyatning b irin ch i o ‘ringa k o ltarilganiga am aliy isbot b o ‘ldi. Ayniqsa, 
oliy va o ‘rta m axsus bilim y urtlarida rektor va direktorlarning, endilikda esa 
hatto tum an, viloyat hokim larining m a’naviyat va m a’rifat b o ‘yicha 1 -o ‘rinbosari 
lavozim lari jo riy etilishi y u rtim izd a m a ’naviyat sohasiga b o ‘lgan davlatim iz 
siyosatini yana b ir b o r k o ‘rsatib turibdi.
An’anaviy xalq m adaniyatining mohiyati va xususiyati. T arixiy-m a’naviy 
qadriyatlarni tiklash m illa tn i tiklash dem akdir. Xalq m adaniyati a n ’analarini 
tiklash bu boradagi m u h im ishJardan biridir. Chunki a n ’anaviy xalq madaniyati
— ajdodlarim iz m erosining tarkibiy qismi sifatida ijtim oiy-tarixiy taraqqiyot 
jarayonida m uhim o krin tu tib kelgan va hozirgi davrda ham jam iyatni m a’naviy 
kam ol toptirishda katta aham iyatga ega.
Respublikam iz m ustaqillikka erishgach, miliiy m eroslarni tadqiq qilishga 
keng y o 'l ochilishi n atijasid a, sh o ‘rolar davrida taqiqlangan tarixiy m eros, 
m a ’naviy qadriyatlar, xalq m ad an iy ati a n ’analari va u lard an foydalanish 
m asalalariga d o ir q a to r izlan ish lar paydo bo‘la boshladi. Ayniqsa, bu borada 
IJa b b o ro v , M .Im o m n az aro v , N .K om ilov, Q .N azarov, S.O tam urodov, Sh. 
Rizayev, A .Erkayev, E .Y u su p o v kabi olim lar ishlari diqqatga sazovordir. 
S hu n in g d ek , xalq tu rm u sh i, ijodi, san ’atini o ‘rganishda folklorshunoslar, 
etnograflar, san ’atsh u n o slar v a pedagoglar h a m faollik k o 'rsata boshlashdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M azkur m uam m oga diqqat ja lb qilish uchun, en g avvalo, adabiy, ilmiy, 
qom usiy va boshqa m anbalardagi «xalq m adaniyati» tu sh u n ch asig a izoh berish 
lo z im . A g ar m a v ju d m a n b a la rd a g i b u a ta m a g a o id tu r lic h a iz o h la r 
um um lashtirilib, qisqa bayon qilinsa, unda «xalq m ad an iy ati» , birinchidan, 
m uayyan jo y (hudud)dagi aholi m adaniyati; ik k in ch id an , o d d iy xalq va keng 
m e h n a tk a sh o m m a m a d a n iy a ti; u c h in c h id a n , e tn o s ( y a ’n i u ru g ', elat, 
m illat)lar m adaniyati kabi m a 'n o la rd a tushuniladi. (A ynan, uch in ch i m a ’no 
etnom adaniyat tushunchasiga to ‘g ‘ri keladi). Endi m a'n av iy m erosning asrlararo 
shakllangan, avloddan avlodga o ’tib, odatga aylanib qolgan qism i — «an’anaviy 
xalq m adaniyati» tushunchasiga t a ’rif berish m aqsadga m uvofiqdir.
A n anaviy xalq m adaniyati — etnoslarning ta rix iy -m a 'n a v iy ehtiyojlari 
asosida vujudga kelgan, ulam ing aqliy-ijodiy faoliyati natijasida taraqqiy etgan, 
m ing yilliklar m obaynida ajdodlar fikrlari, tajribalari, o rzu -istak lari, a n ’analari 
va qadriyatlarini o ‘zida birlashtirgan. avloddan avlodga o ‘tib , asrlar osha 
sayqallanib, m urakkablashib borgan bebaho meros h a m d a jam iyatim izni axloqiy 
sog lom iashtiruvchi va insonparvarligini barqaror etu v ch i xalqning m a'naviy 
kam ol topishiga xizm at qiladigan m u h im om ildir.
An anaviy o ‘zbek xalq m adaniyatiga yaxlit ijtim o iy -m a’naviy hodisa va xalq 
turm ushining tarkibiy qism i sifatida qarash m adan iy atsh u n o slik fani doirasida 
«E tnom adaniyat konsepsiyasi»ni yaratishga im kon b e ra d i. Bu konsepsiya 
a n anaviy xalq m adaniyatini yaxshiroq tushunishga y o rd a m beradi.
Mustaqillik sharoitida ko‘pgina fan tarm oqlarining m azm unini, shu jumladan, 
m adaniyatshunoslikning asosiy tushunchalarini ham q ay tad a n k o 'rib chiqish 
lozim bo Imoqda. Ayniqsa, «xalq m adaniyati», «milliy m adaniyat». «an’anaviy 
madaniyat», «etnomadaniyat» atamalari yangi izohni talab qilm oqda. Hanuzgacha 
kam o 'rg an ilg an « etnom adaniyat» (yoki «etnik m a d a n iy a t» ) tushunchasi 
yuqoridagi boshqa atam alam i tushunishga qulayliklar yaratadi.
« E tn o m a d a n iy a t» tu s h u n c h a s i ta rix iy ja r a y o n d a u r u g ‘, e la t, m illat 
m adaniyatining shakllanishi va rivojlanishini aks e ttirad i. «>¿
1
'anaviy xalq 
m adaniyati» tushunchasi esa aynan etnik m ad an iy atn in g tarixiy jarayonda 
shakllangan, sinalgan va a n ’anaga aylangan, avloddan avlodga m eros b o ‘lib 
o ‘tayotgan m uhim qismi sifatida n am oyon bo'ladi.
A gar etn o m ad an iy atn in g tarix iy -m a d an iy x u su siy atlarin i belgilaydigan 
b o ls a k , u quyidagilardan tashkil topishi m um kin:
a) etnoslar tabiiy va tarixiy m a'naviy ehtiyoj asosida vujudga keladi;
b) o*z mohiyati va xususiyati, m azm uni va shakliga ega b o 'lib , boshqa hayotiy 
sohalar bilan cham barchas b o g 'la n ib ketadi;
d) xalq hayotida o ‘z o ‘m in i to p ib . turm uslining tark ib iy ajralm as qismiga 
aylanadi;
e) m a ’naviy - tarixiy ehtiyoj sifatida avloddan avlodga m ero s b o 'lib o ‘tadi 
va davrlar osha taraqqiy etadi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

f) jam iy a tn in g barkam ol b o ‘Iishiga xizm at qiladi.
E tn o m a d a n iy a tn in g a so siy k o 'r in is h la r i (s h a k ila ri). A n 'a n a v iy xalq 
m adaniyatini yaxlit va k o ‘p qirrali hodisa sifatida o ‘rganish, uning tuzilishi, 
asosiy k o ‘rin ish lari, shakllarini aniqlash m u h im aham iyatga ega. Shu bois biz 
etn o m ad an iy at evolutsiyasi va u m u m qabul qilgan «m adaniyat» tasnifidan 
kelib chiqib, xalq m adaniyatining asosiy sohalarini aniqlashga intildik. E tnom a- 
daniyat va u n in g tarkibiy qismi boMgan a n ’anaviy xalq m adaniyati tizim ining 
tarkibiy q ism id a: xalq d o n ish m a n d lig i, xalq falsafasi, xalq e ’tiq o d i, xalq 
pedagogikasi, xalq odatlari, xalq ijodi, xalq o ‘yinlari, dam olish m adaniyati, 
xalq p azan d alig i, m illiy liboslar, x alq m e ’m orchiligi, xalq am aliy sa n ’ati, 
xalq tab o b ati, x alq tu rm u sh m adaniyati kabi k o ‘plab sohalarni ajratsa b o la d i.
A n ’anav iy xalq m adaniyatining barch a sohalarida avlodlarning dunyoqa- 
rashlari, falsafiy tu sh u n ch alari o ‘z aksini topganligi u ch u n etnom adaniyat 
tarkibida xalq donishm andligiga alo h id a e’tib o r berish lozim. B uning sababi 
shundaki, x alq n in g g koya, fikr, bilim , dunyoqarashini ifoda etgan e tn o m a ­
daniyat k o ‘rin ish in i xalq falsafiy donishm andligisiz ta sa w u r qilib boMmaydi. 
TahliUar s h u n i k o ‘rsatadiki, xalq m adaniyatining falsafiy-g‘oyaviy m azm uni 
q a n c h a lik c h u q u r b o ‘lsa, u n in g shakli h a m sh u n c h a b a q u w a t, ijtim oiy 
aham iyati k u ch li, u m ri ham boqiy b o llar ekan.
Xalq m ad an iy atin in g asosiy ko‘rinishlarini aniqlash natijasida o ‘ziga xos 
xususiyatlari va tavsifiy belgilarini aniqlash h a m katta ilmiy qiym atga egadir.
Xalq pedagogikasi m ing yillar davom ida q aro r topib, yuzlab avlodlarni 
tarbiyalash ja ra y o n id a vujudga kelgan ilg‘o r axloqiy g ‘oyalar, tajribalar va 
usullam i o ‘zid a um um lashtirgani u c h u n , u faqat tarixiy m adaniyat qadriyatlari 
sifatida n a m o y o n b o ‘Libgina qoim ay, balki hozirgi zam on ta ’lim -tarbiya tizim ini 
ta k o m ilta sh tirish d a h a m m u h im a h a m iy a t kasb etadi. C h u n o n c h i, xalq 
pedagogikasi qadriyatlaridan foydalanish zam onaviy ta ’lim -tarbiya, m adaniyat 
tizimi faoliyatining sam aradorligini oshirib, ijtim oiy liayotda insonparvarlikning 
yanada kam o l topishiga zarur im koniyatlar yaratib beradi. Xalq pedagogikasiga 
oid tajribalar, a n ’an a la m i o ‘rganish natijasida tarbiyaviy jarayonning sam arali 
b o lish ig a x izm at qiluvchi «Tag m aqsad (tag m a ’no), - podsel», salbiy tarbiyaviy 
jarayonni keltirib chiqaruvchi «Xufiya tarbiya» - «tenovaya pedagogika» ham da 
katta q im m a tg a ega asrlar osha sinalgan «ustoz-shogird» a n ’analariga alohida 
o krin berish m u h im sanaladi.
An’anaviy xalq ijodi
M u staq illik sh a ro itid a xalq o m m a sin in g ijodiy a n ’analarini saqlash va 
riv o jla n tiris h ju m la d a n , xalqning o g ‘zaki, m usiqali, amaliy, teatr-tom oshaviy 
deb atalgan ijod turlari va janrlarini tiklash va kam ol toptirish m uhim aham iyat 
kasb etib b o rm o q d a .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X alq o g ‘zaki ijodining askiya, d o sto n , m ushoira, lof, k u lg i-h ik o y a, asotir 
(m if), afsona, ertak, latifa; a n ’an av iy m usiqa ijodining alla, yalla, yor-yor, 
alyor, te rm a, ashula, marosim q o ‘shiqlari va m usiqa folklori asosida vujudga 
kelgan o ilaviy ansam bllar, fo lk lo r e tn o g ra fik g u ru h lar, x alq h avaskorlik 
jam oalari; xalq teatr-tom osha ijodining m asxarabozlik, q o ‘g ‘irchoqbozlik; xalq 
am a liy -b e z ak ijodining n aq q o sh lik , k u lo lch ilik , o ‘y m ak o rlik , z a r d o ‘zlik, 
zargarlik, to 'q im ach ilik turlarini; ta b ia t bilan b o g liq b o lg a n ijo d n in g rang- 
barang tu r va janrlarini tahlil qilish asosida shunday xuiosaga kelindiki, ular 
avlodlar ongini, badiiy tafakkurini, estetik qarashlarini ta ra q q iy ettiribgina 
qolm ay, balki ijtimoiy hayotning b a rc h a sohalarida ijodkorlikni rivojlantirgan, 
xalqning o ‘z tarixi va taqdiri haqida o ‘yiashga, bunyodkorlik qilishga undagan. 
Shuning u c h u n ijodiy merosni tiklash va kam ol toptirish x alq n in g barch a 
ijtim oiy-m adaniy sohalaridagi faolligini oshirishda m uhim o m il b o 'la d i.
M ustaqillik sharoitida o ‘zbek xalq ijodining tiklanish va ravnaq topish jarayoni 
jadal sur’a tla r bilan amalga o sh m o q d a. 0 ‘zbekiston R espublikasida bu soha 
ishlarini rivojlantirishda «Respublika xalq ijodi va m a d a n iy -m a ’rifiy ishlar 
m arkazi»ning xizm ati kaîtadir. Xalq ijodiga oid m a’naviyatim iz d u rd o n alarin i 
aniqlash va ularga tegishli ko‘m ak berish borasida respublikam izda am alga 
oshirilayotgan diqqatga sazovor tadbirlarga m urojaat qilamiz:
- xalq hunarm andchiligi, am aliy va tasviriy san’at, hav ask o r ijodkorlar 
k o ‘rigi, sav d o -k o ‘rgazmalari a m aliy s a n ’at ixlosm andlarini rag ‘batlan tirib , 
ulam ing ilhom iga ilhom qo'shib yubordi.
- «Alla» ijrochilarining Respublika ko'rik-tanlovlari bola kam olotida m uhim
o ‘rin tutadigan O na shaxsini e'zo z la sh g a oid ko'plab q o ‘sh iq la m in g yuzaga 
kelishiga im kon berdi.
- folklor jam oalari Respublika sem inar-kengashi faoliyati xalq ijodiyoti 
sa rc h a sh m a la rin i aniqlash, tik la sh va ta rg ‘ib q ilish d a fo lk lo r-e tn o g ra fik
ansam bilam ing m u h im o ‘rin tu tish in i n a m o y o n etdi.
- oilaviy ansam bllar, katta ash u la, lapar ijrochilari R espublika k o ‘rik- 
tanlovlari o ‘zbek xalq ijodining b a rch a tu r va janrlariga X alqaro d arajad a ham
katta qiziqish bilan qaralayotganligidan dalolat berdi.
- «C hashm a» Respublika folklor k o ‘rik-tanlovi xalq ijodi bitm as-tu g an m as 
va boy m a ’naviy «buloq» ekanligini m a ’lum qildi va ayni c h o g ‘da b u sohadagi 
q a to r m uam m olarni davlat m iqyosida ijobiy hal etilishiga tu rtk i berdi.
- m aq o m ch ilar Respublika ko‘rik-tanlovlari bu m um toz s a n ’a t do v ru g ‘ini 
yanada keng yoyib. k o lplab iqtidorli is te ’d o d larn i yuzaga chiqardi.
- m ash h u r xalq baxshilari yubileylari baxshiiik san ’ati hozirgi k u n d a qaysi 
yoMlar, ja n rla r va qaysi ijodiy m a k ta b la r doirasida ravnaq topayotganligini 
nam oyon qildi.
- «Oilaviy ansam bllar R espublika k o lrik-tanlovlari» v a tan im izd a oilaviy 
ijodni targ'ib qilishda va om m alashishida m uhim om il boMdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— « T u rk isto n - u m u m iy uyim iz!» ruknida M ark a z iy O siyo baxshi- 
shoirlarining k o ‘rik-tanlovi o ‘z atrofiga 100 dan ortiq baxshilam i yig‘ib, m intaqa 
k o i a m i d a T u rk m a n is to n , Q o z o g ‘isto n , Q irg 'iz is to n , Q o ra q a lp o g ‘isto n
b axshilarining o ‘zaro ijodiy boyishiga xizm at qildi.
— do rb o zlar, a n ’anaviy sirk s a n 'a ti va q o ‘g kirchoq te atri jam oalarining 
R espublika ko'rik-festivali bu qadiniiy san ’atga yanadajiddiyroq va hartaraflam a 
e 'tib o r berish im iz lozim ligi m asalasin i kun tartibiga q o ‘ydi.
— «qadim gi q o ‘shiqlar, u rf-o d a tla r, an'analar, m arosim larni o 'rg an ish va 
ta rg ‘ib qilish» b o kyicha uyushtirilgan respublika ilm iy ekspeditsiyasi xalqimiz 
tarixiy-m adaniy merosining ko'pgina namunalarini saqlab qolishga ko ‘m akberdi.
— M illiy qadriyatlarga b ag ‘ishlangan Respublika ilm iy-am aliy anjum anlari 
bu so h a m uam m olarining hal qilinishida m uhim amaliy yo‘llam j belgilabberdi.
— «Oilaviy ansam büar»ning navbatdagi Respublika k o ‘rik-tanlovi xalqim iz 
ruh iy atig a m os m azkur o ‘ziga xos ijodiy yo‘lga katta e ’tib o r berish zarurligini 
k o ‘rsatdi.
— qadim gi q o ‘shiqlar, u rf-o d a tla r, a n 'an alar va m arosim larni o ‘rganish, 
targ‘ib qilish maqsadida Jizzax viloyatiga uyushtirilgan ilm iy-am aliy ekspeditsiya 
h a m k o ‘pgina ijodiy a n ’a n a la m i asrash va targ‘ib qilishga k o ‘m ak berdi.
X alq ijodini tiklash va ra v n aq to p tirish b o ‘yicha am alga oshirilayotgan bu 
ta d b irla r m ustaqillik sharoitida Respublikam iz m iqyosida xalq m a naviyati, 
boy ijodiy a n ’analariga qay d araja e 'tib o r berilayotganiga guvohlik beradi.
X alq ijodi sohasida respublikam izda o ‘tgan X alqaro nufuzli anjum anlardan 
biri B M T n in g 50 yilligiga b a g 'ish la n g an Toshkentdagi M illiy bogada (1997, 
2 4 - 2 5 - o k ta b r ) « B a rh a y o t a n ’a n a la r » n o m li x a lq a m a liy s a n ’a ti va 
h u n arm an d ch ilig i yarmarkasi b o ‘ldi. Bu yarmarka o'zbek xalq am aliy san ’atiga 
xalqaro darajada b o lg a n qiziqishni yan a bir m arta nam oyon qildi. Sam arqand, 
B uxoro, X orazm va Farg‘o n a am aliy sa n ’at ustaiari o'ziga xos an'anaviy ijodlari 
b ilan b a rc h a kishilam i lol qoldirdi. Y arm arka yakunida xalqim izning amaliy 
ijod tu rla ri barhayot a n ’an alarga aylanishi uchun h a r b ir noyob kasb egasi 
b o ‘lg an iste 'd o d li ustozga o ‘ziga 5 ta d a n shogird tayyorlashga oíd huquqiy va 
iqtisodiy im koniyatlar yaratib berildi.
Y U N E S K O tasarrufida u y u sh tirilg an «Boysun bahori» xalqaro folklor 
festivali o ‘zbek og‘zaki va n o m o d d iy m adaniyati d u rd o n alarin i ja h o n tan 
olganligining isboti bo'ldi. Festival doirasida b o ‘lib o ‘tgan folklor jam oalar 
k o ‘rig i, baxshi q o ‘sh iq c h ila r ta n lo v i, yosh m o d e le rla r k o ‘rigi, folklorga 
b ag ‘ishlangan xalqaro ilm iy an ju m a n va yakunlovchi folklor tom oshasi o ‘zbek 
a n ’an av iy nom oddiy m adaniyati b o y va serqirra ekanligini yaqqol nam oyish 
qildi.
0 ‘zb ekistonda xalq am aliy s a n 'a ti va hunarm andchiligini ravnaq toptirish 
u c h u n 1997-yil 31-m artda R espublika Prezidentining m axsus farm oni chiqdi 
va unga binoan respublikamizda bu boradagi barcha ishlam i muvofiqlashtiruvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maxsus m arkaz tuzildi. Bunday e ’tib o r n atijasida xalqim izning k o 'p lab ijod 
turlari tiklanm oqda. Respublika xalq am aliy s a n ’ati m arkazi rahbari S hoxalil 
Shoyoqubovning t a ’kidlashicha, agar m u staq illik g aeh a xalq h u n a rm a n d - 
chiligining 10 ga yaqin turi saqlanib qolgan b o ‘lsa, m ustaqillikdan s o 'n g
hoziigi vaqtga kelib, lining 50 ga yaqin turlari q ay ta tiklangan va h o zir h a m b u
jarayon davom etm oqda.
0 ‘z navbatida, o ‘zbek folklori jahonga tan ilm o q d a, ko‘plab fo lk lo rjam o alar 
xorijiy m am lakatlarga chiqib xalqaro a n ju m a n la rd a qatnashib, a jn a b iy la r 
e ’tiboriga n o d irsa n ’atim iz durdonalarini havola etishm oqda. Quyida m ustaqillik 
yillari xorijiy m am lakatlarga chiqib, o ‘zbek xalq ijodini jah o n g a ta n itib kelgan 
b a ’zi folklor jam o alari haqida qisqa m a ’lu m o tlar keltiram iz:
T o sh k e n tn in g «K am alak» fo lk lo r-e tn o g ra fik a n sa m b li, A n d ijo n n in g
«Sumalak» xalq raqs ansam bli, Xorazm viloyati xalq ijodiyoti markazi qoshidagi 
«Meros» bolalar n am u n ali folklor-etnografik ja m o a si, Respublika o ‘q u v c h ilar 
saroyi qoshidagi “ C h a m a n ” folklor guruhi, Q uvaning «Anor» xalq a sh u la - 
raqs ansam bli, N avoiy viloyat q o ‘shm a folklor ja m o a si M isr, Turkiya, A Q S H , 
Fransiya, Pokiston, Yaponiya kabi m am lakatlarda b o ‘lib o ‘tgan xalqaro fo lk lo r 
festivallari va boshqa tadbirlarda ishtirok etib , vatanim izga ko'plab n u fu zli 
sovrinlar olib kelishgan.
C het ellarda o ‘zbek xalq ijodiga oid k o ‘p lab kitoblar, m aqolalar c h o p
etilmoqda.
Keyingi yillar m illiy m adaniyatim iz o ‘tm ish i va bugungi kunini uzviy 
b o g ‘laydigan fe stiv a lla r safi kengayib b o r m o q d a . M a d a n iy a t va s a n ’a t 
F om m ining yangi keng qamrovli loyihasi — «Asrlar Sadosi» festival! h a m
xalqim izning a n ’an alari, amaliy san ’ati va m illiy taom lari, xalq og‘zaki ijodi 
kabilam ing boy va rang-barang ekanligini n a m o y o n etm oqda. U shbu festival 
har yili m am lakatim izning turli m adaniy va tarixiy m askanlarida m utaxassislar, 
o lim lar va xorijiy m e h m o n la r ish tiro k id a x a lq a ro d arajad a Y U N E S K O
hamkorligida o'tkazildi.
2008- 
yilda Festival Kitob tum anida, 2009- yilda esa Parkent tu m a n id a
o ‘tkazilgan «Asrlar sadosi» festivalida folklor va te a tr guruhlari, x o n a n d a la r, 
m usiqachilar, raqqoslar, xalq baxshiiari, m asxarabozlar. liboschi d izay n erlar, 
rassom lar, am aliy sa n ’atn in g atoqli vakillari, m o h ir oshpazlar ishtirok e tish d i. 
Festival dasturi, shuningdek, xalq o'yinlari, k o 'p k a ri (uloq), kurash, d o rb o z la r 
chiqishi, m am lakatning turli viloyatlaridan kelgan oshpazlar tanlovini h a m
o ‘z ichiga oigan. Festival amaliy san ’a t y a rm a rk a si doirasida k u lo lch ilik , 
k a n d a k o rlik , k a s h ta c h ilik , m in ia tu r a , o ‘y m a k o r lik u s ta la ri h a m o ‘z 
m ahoratlarini nam oyish etdilar.
Festivalga 50 m ing nafarga yaqin tom oshabin, 15 mingga yaqin m e h m o n la r 
tashrif buyurishdi. U la r orasida Rossiya, F ransiya, A Q S H , Turkiya, K o rey a, 
Italiya, Y aponiya, X itoy. Shveysariya, B olgariya, Avstriya kabi d av latlardan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

100 nafardan o rtiq m ad a n iy at va san’at arboblari, olim va tadqiqotchilar, 
nufuzli xalqaro O A V v ak illari, dip lo m atik k o rp u s va xalqaro tashkilotlar 
xodim lari b o r edi.
Rcspublikam izda m u n ta z a m ravishda o'tkazib kelinayotgan turli xil ko‘rik- 
tanlovlar, R espublika m iqyosidagi tadbirlar o 'z b e k milliy san ’at turlarining 
rivojiga m unosib hissa b o i i b q o ‘shilm oqda. M illiy dorbozlar va an'anaviy sirk 
sa n ’ati ja m o alarin in g R espublika ko‘rik-festivali, A skiyachi va qiziqchilam ing 
a n ’anaviy R espublika k o ‘rik-festivali, “ 0 ‘lan aytgani keldik” nom li a n ’anaviy 
fo lk lo r s a n 'a ti b a y r a m i, Y o sh k u lo lla rn in g R e s p u b lik a k o lrg a z m a si, 
Q o ‘g ‘irchoqbozlik s a n ’a ti b ayram i, Xalq ash u la va raqs ansam bllarining 
R espublika ko‘rik-festivali, “ Barhayot navolar” tu rk u m id an milliy cholg‘u 
sozlar ijrochilarining R espublika k o ‘rik-festivali m am lakatim izning ko'plab 
viloyatlarida iqtidorli ijro c h i yoshlam i kashf etm oqda.
Joylarda m illiy q ad riy a tla r, xalq ijodiyotini ta rg ‘ib qilish m aqsadida 2006- 
yildan buyon “ Xalq ijodiyoti poyezdi” tashkil etilm oqda. Bu poyezd yordam ida 
respublika ko‘rik -tan lo v lar, festivallar g‘oliblarining chekka qishloqlar aholisi 
bilan ijodiy uchrashuvlari o ‘tkazilm oqda. M adaniyat poyezdi aholiga m adaniy- 
m aishiy xizm at k o ‘rsatib, xalq ijodiyotining noyob durdonalari (o ‘lan, lapar, 
askiya, baxshicliilik va fo lk lo r sa n 'a ti turlari)ni keng o m m a o ‘rtasida targ'ib 
etib borm oqda.
Xaiq a n ’analarí
M ustaqillikning b irin c h i yillaridanoq milliy qadriyatlar, xalq a n ’analarini 
tiklash 0 ‘zbekistonda davlat siyosati darajasiga k o ‘tarilgan m uhim vazifaga 
aylandi. D arhaqiqat, m illiy a n ’analarni tiklash borasida am alga oshirilayotgan 
tarixiy ishlarim izning q am ro v i ju d a kengdir. An’a n a la r - xalqning tarixiy 
shakllanishi va rivojlanishi jarayonida yaratilgan va avlodlardan avlodlai^a 
m uqaddas m eros sifatida o ‘tib kelayotgan bebaho m a ’naviy boyligi hisoblanadi. 
M illatning asosiy belgilaridan biriga aylangan odatlam i asrash va kamol toptirish 
h a r b ir avlodning m u q a d d a s burchidir. A jdodlarim iz a n ’analari barhayot 
boMishi uchun, eng a w a lo , uní kelajagimiz bunyodkorlari - yoshlarimiz ongida 
barqarorlashtirish lozim . Y oshlar tom onidan ajdodlar a n ’analarini qadrlanm ay 
qo'yilishi avlodlar o ‘rtasid a m a ’naviy uzilishni vujudga keltiradi.
Eng qadim iy x alq la rd an biri hisoblangan o ‘zbeklarning an 'an alari tarixiy 
zaruriyat asosida vujudga kelgan, zam on chig'iriqlaridan o'tib , m uhim m a'naviy 
qadriyat sifatida ravnaq to p g an . Biroq avloddan avlodga o ‘tib kelayotgan xalq 
a n ’anaiari sobiq sho‘ro la r davrida jiddiy to ‘siqlarga uchragan bo‘lsa ham , o'zbek 
xalqi m ustaqillikka erish g an d an so'ng, ularga ehtiyoj kuchayib, qayta tiklana 
boshlandi. Buning n atijasida ilgari norasmiy nishonlangan an 'a n a la r jiddiy 
tadqiqot obyektlariga aylanib, milliy a n ’analar haqida q ato r kitoblar chop
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etilm oqda. Bu bejiz em as, albatta. C hunki a n 'a n a la r xalq m a ’naviyatining 
tarkibiy qismi, m uhim axloqiy qadriyat, tarbiya vositasi sifatida xizm at qilmoqda. 
Xalq a n ’analari, m arosim lar ja ra y o n id a nam oyon b o la y o tg a n odob-axloq, 
m ehr-oqibat, izzat-ikrom kabi xislatlar yoshlar m a ’naviyatini shakllanishida 
m u h im aham iyat kasb etm oqda.
E tnos-m illatning asosiy belgilaridan biriga aylangan o d a tla m i asrash va 
kam ol toptirish har bir avlodning m uqaddas burchiga aylangan. A n'anaviy 
xalq bayram larining tiklanishi o ‘zbck m adaniyati tarixida o ‘ta m uhim voqca 
b o ‘lib qolm oqda. C hunki bay ram lar hayotning eng yaxshi to m o n larin i o ‘zida 
m ujassam lashtiradigan va aks ettirad ig an ko'zgu sifatida xalq m adaniyatining 
yirik va m uhim shakli hisoblanadi. Shuning u chun azaliy m adaniyatning eng 
qim m atli tom onlarini qoidalashtirishga zam in yaratildi.
M ustaqillikka erishilgandan s o ‘ng 0 ‘zbekiston ra h b ariy a ti, eng aw a lo , 
xalqim izning ehtiyoji, orzu-istaklarini hisobga olib, azaliy bayram larni tiklashga 
va yangi istiqlol bayram larini shakllantirishga katta e 'tib o r bera boshladi. 
Ju m lad an , 0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidenti I.K arim ov F arm o n lari asosida 
«N avro‘z», «R o‘za hayiti», «Q urbon hayit»lari rasm an tik lan ib , xalq 
0
‘rtasida 
keng nishonlana boshladi. S huningdek, istiqlolni sharaflaydigan bayram lar 
«Mustaqillik kuni* va «Konstitutsiya kuni» joriy etildi. 0 ‘z navbatida, 0 ‘zbekiston 
rahbariyati sholro davrida paydo bo 'lg an barcha bayram larni taqiqlam adi. Ular 
orasida um um insoniy g‘oya va qadriyatlam i taig‘ib qiluvchi «Yangi yil bayrami», 
«X otin-qizlar bayrami» kabilar saqlab qolindi.
Hozirgi vaqtda O “zbekistonning asosiy davlat bayram lari asosan shakllangan 
bo*lsa-da, azaliy bayram larni tiklash jarayoni tugagan, d eb hisoblash n o to ‘g‘ri 
b o ‘ladi. Bu borada hali bajariladigan ishlar ham kam em as. Bir tom ondan, 
azaliy bayram lar bilan birga ulaiga xos od atlar va a n 'a n a la r tiklanishi darkor. 
Ikkinchi tom ondan, m ustaqillik davrida paydo b o 'lg a n tarixiy - m a ’naviy 
qadriyatlar bilan ham boyitilm og'i lozim .
X alq a n ’analariga o id ta d q iq o tla rim iz , c h u n o n c h i, M ark a z iy O siyo 
xalqlarining m ing yil ichidagi yuzga yaqin bayram va m arosim lariga oid 
to 'plangan m a'lu m o tlartah lili natijasida quyidagilar m a ’Ium b o ‘ldi: insonning 
tabiiy-hayotiy ehtiyojlari asosida p aydo b o ’lgan m arosim va bayram lar asrlar 
davom ida o ‘z aham iyatini y o 'qotm aydi. Ularga siyosiy vaziyatlar, turli davlat 
sulolalarining m ahv etilishi, h u k m d o rla r, istilo ch ilarn in g kelib-ketishlari, 
hattoki, hududdagi aholi tarkibiy o ‘zgarishlari ham t a ’sir etm aydi. Ikkinchi 
tu rk u m bayram -m arosim lar esa m a ’Ium vaqtdan so 'n g o ‘zgarishi yoki boshqa 
yangi bayram lar vujudga kelishiga asos b o ’lishi m u m k in . U ch in ch i guruh 
m arosim va bayram lar esa m uayyan davr siyosati, davlat yoki hukm dorlarning 
xohish-irodasi sifatida vujudga keladi. o ‘shalar bilan birgalikda yashaydi va o*z 
tarixiy vazifasini bajarib b o lg a n id a n so ‘ng barham topadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O ila v iy m a r o s i m l a r . M a ’lu m k i, o ila v iy m a r o s im la r o ‘z b e k x a lq
a n ’analariniiig asosiy va m uhim qism ini tashkil etadi. Oilaviy m arosim lam ing 
aksariyati b o la la r hayotidagi m u h im voqealarga bag‘ishlangani u ch u n ham
yoshlam ing m a ’naviy kam ol topishida m uhim o ‘rin tutadi.
M a’lum ki, o 'z b e k xalqi — to ‘yparast xalq. U to ‘y qilam an, dasturxon yozib, 
el duosini o la m a n , boshqalam i quvonchim ga sherik qilam an, degan m aqsadda 
yashaydi. S h u n in g u c h u n t o ‘y o ‘zb ek m illati hayotida m uqad d as hodisa 
hisoblanadi. B iroq sobiq sovet davrida o ‘zbek oilaviy marosim Jarining bir qismi 
ta q iq la n d i, ta q iq la s h m u m k in b o ‘lm a g a n la ri (m asalan , « N ik o h t o ‘yi») 
yangicha u m u m so v et a n ’analari asosida o ‘zgartirila boshlandi.
M u s ta q illik s h a r o itid a b u h o la tla r n i t o ‘g ‘rilash m a q sa d id a o ila v iy
m a ro s im la m in g aso siy ta d b irla ri, c h u n o n c h i, «ism lash» o d a ti, «chilla» 
udum lari, «soch t o ‘yi», «tish to ‘yi», «beshik to ‘yi», «sunnat to ‘yi», «m uchal 
y o sh i» , « n ik o h to 'y i» k a b ila rn i tik la s h u c h u n y o ‘l o c h ild i. O ilav iy
qadriyatlam ing tiklanish jarayoni m illiy -m a’naviy tiklanish jarayonidagi m uhim
hodisa bo‘ldi. A m m o hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida, bir iqtisodiy holatdan 
ikkinchisiga o ‘tish paytida oilaviy m arosim larga oid m uam m oli hodisalar ham
ko‘zga ta sh la n m o q d a . M asalan, k o ‘p g in a iqtisodiy b a q u w at oilalar orliqcha 
dabdabali, h a d d a n tashqari ko‘p x arajatlar bilan isrofgarchilikka y o ‘l q o ‘yib 
to ‘y o 'tk a z sa la r, kam xarajatli o ilalar bolalam ing rizqini qiyib, qarzga botib 
to ‘y q ilish m o q d a. K o‘pgina m arosim lar, m asalan. «Beshik to ‘yi», «Sunnat 
to ‘yi» o ila , q o ‘n i- q o ‘shni va q a rin d o s h la r o ‘rtasid a o 'tk a z ilish i o ‘rniga, 
dabdabali bay ram g a aylantirib yuborilm oqda.
N ik o h t o ‘yiga o id «non sindirish», «kelin ko'rdi», «kelin chorlar», «kuyov 
chaqirdi» kabi o d a tla r alohida-alohida tadbirga aylanib ketmoqda. U larortiqcha 
dabdaba va k a tta xarajatsiz, ixcham shaklda, oila a ’zolari, yaqin qarindoshlar 
ishtirokida o ‘tkazilishi m aqsadga m uvofiqdir. Joylarda katta to ‘yga aylanib 
ketayotgan « T u g ‘ilgan kun», «B eshik t o ‘y», «Sunnat to ‘y», «Payg‘am b ar 
yoshi» kabi m a ro sim lar ham kichik, ixcham , oilaviy tad b ir sifatida yaqin 
qarindosh va q o ‘n i-q o ‘shnilar ishtirokida nishonlashni taqozo etadi. Hozirgi 
davrda egalari o ‘z boyliklarini ta rg 'ib qiladigan - «Kiyim ko 'rd i» , «Sarpo 
yozdi», «T ugun qaytdi», «Eshik o ch d i» kabi ortiqcha m arosim lardan voz 
kechish k erak b o ‘ladi. T o ‘yning m o d d iy tom oniga em as, balki m a ’naviy 
jihatlariga a lo h id a urg‘u berish lozim b o kladi.
T o ‘y -b a z m la m i m azm unli, fayzü, yaxshi badiiy saviyada o ‘tkazishga ham
jiddiy e ’tib o r b e rm o q lozim . Joylarda sh ah ar, turnan, xo'jalik rahbarlari yosh 
kelin-kuyovlarga m oddiy va m a ’naviy yordam berish kerakligini sira ham
unutm asligi lo zim . Xullas, oilaviy m arosim larga oid m uam m olar k o ‘p. U lam i 
hal qilish u c h u n joylarda — tu rn an , sh ah ar, qishloq m ahallalarida nuroniy 
otaxonlar, nufuzli va o b ro ii kishilardan tashkil topgan oilaviy to ‘y komissiyalari 
ishlab turgani ay n i m uddao b o lm o q d a . B u kengashlar m ahalliy sharoitdan va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iqtisodiy ahvoldan kelib chiqib, jo y la rd ag i oilaviy m aro sim la m i m u n o sib
rivojlanishiga yordam berishi tabiiydir.
S o‘nggi vaqtlarda o'zb ek o d atlarin in g ijobiy tom onlariga k o ‘p ro q diq q at 
jalb etilib, b u sohada paydo b o la y o tg a n salbiy asoratlar e 'tib o rd a n ch e td a
qola boshlagan edi. Shu sababli 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.K arim ov 
bunday salbiy illatlam ing oldini olish m aqsadida (1998-yil 2 8 -o k tab r) m axsus 
farm on chiqardi. U nda aytiiisliicha, keyingi vaqtlarda to ‘y-h ash am lar, m a 'ra k a
va m arosim lam i o'tkazishda m am lakatim izning ko‘p joylarida shuhratparastlik, 
dabdababozlik, isrofgarchilikka y o ‘l q o ‘yish, el-yurt odatlari va a n ’an alarin i 
m ensim aslik, o 'z in i k o ‘z-ko*z qilish,, atro fd a yashayotgan o d a m la m in g h o l- 
ahvolini inobatga olm aslik kabi eskidan qolgan asoratlarga y o ‘l q o ‘y ilm oqda, 
m anm anlikka berilib ketgan havoyilarning nom aqbul harakatlari m ahallalarda. 
istiq o m at jo y la rid a so g 'lo m m u h it b u z ilish ig a sabab b o l m o q d a , o d d iy
o dam larning nafsoniyatiga tegm oqda, u larn in g adolatga, u m u m a n , d avlat 
hokim iyatiga b o ‘Igan ishonchiga ziy o n yetkazm oqda.
F arm o n d a keng jam oatchilikning bu boradagi e ’tirozlari hisobga olinib. 
bunday soxta xo‘ja k o ‘rsinlik, shuh ratp arastlik odatlari o krniga, eh tiyojlaridan 
ortiq m ab lag 'larin i xalqim izning azaliy o d atlariga am al qilib, x ay r-eh so n , 
m e h r-m u ru w a t ko^rsatish, m uhtojlarga, beva-bechoralarga y o rd am berish, 
turarjoylarini obod qilish, yo‘llar, k o ‘p rik lar qurish, ishlab ch iq arish g a sarf 
qilish - shunday oliyjanob sa’y-harakatlar orqali el-yurt oldida 
0
‘zlariga haqiqiv 
obro* orttirish kabi takliflar va m asla h atlar berilgan.
Oddiy m ehnatkash xalq ommasi m adaniy-ijodiy faoliyat bilan asosan ishdan 
tashqari, y a ’ni b o ‘sh vaqtida mashg‘u l b o ‘ladi. Endilikda h a n u zg ach a deyarli 
o ‘rganilm agan a n ’anaviy dam olish m adaniyatiga alohida e ’tib o r b erish lozim
b o ‘lm oqda. Shu sababli xalq orasida m a sh h u r bo'Igan m avsum iy d a m olish 
a n ’analari («G ul sayili», «Suv sayili», «Tog‘ sayili», «Bog‘ sayili», « G a p - 
gashtak* kabilar)ga ham da turli tarixiy jaray o n lard a m adaniy - m a ’rifiy ho rd iq
ehiqarish m askanlari (Erkaklar uyi. O tashxona, Iydgoh. S h erd a, M ad an iy
b o g la r, T arobxona, Tom oshagoh, Sayilgoh, 0 ‘yingoh, C h o y x o n a kabilar) 
tajribasi diqqatga sazovordir.
Xalq o ‘yinlari. Xalq an anaviy m adaniyati borasida so‘z b o rg an d a, y oshlar 
kam olotida m u h im o ‘rin tutadigan xalq o ‘yinlariga alohida t o ‘xtalish lozim . 
Buning sababi quyidagilardan iborat:
birinchidan, o 'y in la r - ajdodlarim izning eng qadim iy tarixiy qadriyati, 
ko‘pgina m adaniyati shakllari chashm asi - raqs, teatr, sp o rt, m aro sim la r 
kabilar aynan o kyinlar zam inida kelib ch iq q an va tarixiy jaray o n lard a o ‘yinIar 
ajdod-aviodlarim izning sog'lom lashtiruvchi vositasi b o ‘lib kelgan;
ikkinchidan, ota-bobolarim iz xalq o 'y in lari va m usobaqalari y o rd am id a 
aqlan raso, ruhan tetik, jism onan b a q u w a t b o lib kelgan;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u c h i n c h i d a n , o ‘y i n l a r m a ’n a v iy m e r o s g in a b o ‘lib q o lm a s d a n , 
z am o n d o sh larim izn i, ayniqsa, yoshlarim izni aqliy, ruhiy vajism o n iy barkam oí 
b o ‘lish id a o ‘ta m uhim o 'rin tu tad ig an m anbadir.
Biz sh u n g a alohida e ’tib o r b erib , Forish tum anida 1985-yiidan boshtab 
u n u tilg a n xalq o ‘yiniarini o ‘rganish (1985-1986-yy.), tik lash (1987-1991- 
yy.) va ta rg 'ib qilish ( ! 9 9 I -I9 9 3 -y y .) b o ‘yicha tajribalar olib bordik. Buning 
natijasid a, 100 ga yaqin o ‘y in lar tik lan d i. M azkur tajriba natijalari a n ’anaga 
a y la n ib , h a r y ili o ‘tk a z ilib k e lin a y o tg a n «X alq o 'y in la r i» b a y ra m la ri 
o lim p iad a si, q a to r film lar va om m av iy axborot vositalarida, tadqiqotlarda 
o ‘z aksini topdi. Tajriba asosida xalq o ‘yinlarini tiklash va rivojiantirish yo ‘llari 
belgilandi.
R espublikam izda xalq o ‘yin larin in g tiklanishida ham ay n an Jizzax viloyati 
F o rish tu m an in in g tajribasi diqqatga sazovor bo‘ldi. Bu yerda aw aliga bir 
m a k tab , qishloq, keyin turnan, so ‘ngra viloyat va nihoyal, respublika darajasida 
tiklangan xalq o'yinlari bo ‘yicha m usobaqalar uyushtirildi. Forishda 1994-1996- 
yillarda R espublika I - I I O lim p iad alari o ‘tkazilishi o ‘Lkamizning turli joylarida 
azaliy xalq o ‘yinlariga b o ig a n q iziq ish n i kuchaytirib yubordi.
1996-yil T ailand poytaxti B angkokda boMib o 'tg a n B u tu n dunyo xalq 
o ‘y in lari festivalida Ó ‘zb ek isto n delegatsiyasining qatnashishi, o ‘zbek xalq 
o ‘yinlarim ng «jahon milliy o ‘yinlari» guldastasida o ‘zining m unosib o ‘rin olishiga 
im k o n yaratdi.
B oysunda «Alpomish»ga b ag 'ish lan g an anjum anlar doirasida o ‘zbek xalq 
o ‘yinlari Respublika m usobaqa-tom oshalari festivalining uyushtirilishi Alpomish 
davridagi dostonlarga ko'chgan xalq o'yinlarim tiklanishida m uhim voqea bo ‘ldi.
S hu narsani quvonch bilan qayd etish kerakki, o'y in n i jo n -d ild a n sevadigan 
y o sh larim iz ajdodlarim izning o ‘yinlariga katta qiziqish b ilan qarashm oqda. 
F o rish d a o ‘tkazilgan o lim p ia d a m usobaqalarining ish tiro k ch ilari, asosan, 
o ‘spirin-yoshlardan tashkil topdi. Bu esa XX asr o ‘rtalarida unutilgan a n ’analar 
asr o x irid a tiklanganidan dalolat beradi.
X alq o ‘yinlarini tiklash ja ra y o n id a ham o ‘ziga xos m u am m o lar yo‘q emas. 
M a s a la n , a z aliy m u s o b a q a la rn in g sp o rtg a y aq in tu rla rig a k o 'p e ’tib o r 
berilm oqda. B iroq o ‘yinlam ing harakatli tom oniga e ’tibom i kuchaytirib, urg‘u 
b erib , ru h iy to m o n i unutilib q o ‘yilm oqda. Holbuki, sharq o ‘yinlarida oldingi 
o ‘rin d a ru h iy at, keyin jis m o n iy a t turgan. A jdodlarim iz foydalangan so ‘z 
o ‘yinlari, aqliy, raqsli o ‘yinlar, sujetli teatrlashtirilgan o 'y in ia r ham diqqat 
talab qiladi. X alqim izda insonni h a r tom onlam a barkam oí qiladigan a n ’analar, 
o ‘y in lar, m usobaqalar yaratilgan, u lard an nafaqat saralab, balki a n ’anaviy 
o 'y in ia r tiz im id an yaxlit shaklda foydalanm oq ham kerak.
M a d a n iy m e ro s im iz n in g u z v iy va a jralm as q ism i b o ‘lg a n , a v lo d - 
ajd o d larim izg a asrlar m o b a y n id a ru h , jo n va sog‘liq a to etib kelgan xalq 
o ‘yin larin i tiklash va ulard an foydalanish milliy qiyofam iz, m a ’naviyatim iz va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q ad riy atim izn i y uksaltirish d em akdir, U la m i k o ‘z q o ra c h ig ‘idek asrash , 
e ’zoziash va ulardan oqilona foydalanish — m a m lak atim iz h ar bir fuqarosi 
uchun m uqaddas ishdir.
* * *
A n’anaviy xalq m adaniyati va uning asosiy k o 'rin ish la ri (xalq d o n ish - 
m andligi, e ’tiqodi, pedagogikasi, a n ’analari, ijodi, d a m olish m adaniyati, 
o ‘yinlari kabilar) insoniyatning tarixiy ehtiyojlari asosida vujudga kelib, xalq 
hayotida o ‘zining m u n o sib o‘m in i topgan, a v lo d d an avlodga m eros b o ‘lib 
o ‘tgan, takom illashib, ijtim oiy taraqqiyotda m u h im o ‘rin tutgan. U lar hozirgi 
zam onda ham jam iy atn i m a ’naviy kam ol to p tirish u c h u n m u h im om il sifatida 
xizm at qiladi. Shuning u ch u n ajdodlarim izning bu b e b ah o m erosini yanada 
chuqurroq o ‘rganishim iz, tiklashim iz va kam ol to p tirish im iz u chun aql, k u ch
va g ‘ayratim izni ayam asligim iz lozim.
Xullas, asrlar osha shakllanib, avloddan avlodga m a'n av iy m eros sifatida 
o ‘tib, rivojlanib kelgan urf-odatlar, m arosim lar va b ay ram lam i saqlam asdan 
m illiy tiklanish jaray o n in i am alga oshirish qiyin. S hu sababli bu borada jid d iy
ilm iy va am aliy ishlam i am alga oshirish lozim . Ju m la d a n , Respublika, viloyat, 
tum an, shaharlar m iqyosida milliv a n ’an alam i saqlash, tiklash va rivojlantirish 
k en g ash larin i tu z ish m aqsadga m uvofiq b o i a r d i . U la r m illiy a n ’a n a la r 
m uam m olarini m u n taz am ravishda hal qilib b o rish g a o ‘z hissalarini q o ‘shib 
boradiiar.
Xalq m adaniyatiga oid vazifalar. M a'lum ki, h a y o t o lz joyida bir m aro m d a 
turm aydi. Taraqqiyot xohlaym izm i-yo‘qmi, oldim izga m uayyan m uam m olam i 
q o ‘yib turadi.
A lbatta, ijtim oiy-m a'naviy sohalam ing biri — xalq a n ’analari doirasida 
h a m yutuqlar bilan birga o'ziga xos m uam m o lar m avjud. M a ’naviyat sohasida 
vujudga kelayotgan m asalalam i hai qilm asak, u la r b o rg a n sari kattalashib va 
m urakkablashib boraveradi va taraqqiyotga to ‘sqinlik qiladi. Quyida m a ’naviyat 
sohasining eng m u h im m asalalariga to ‘xtalam iz.
Birinchisi: m adaniyat am aliyotini ravnaq to p tirish u c h u n , eng aw a lo , bu 
sohaning ilm ini rivojlantirish lozim. Shunday qilsak, m ad an iy at ilmi bu soha 
amaliyotida vujudga kelgan m uam m olam i aniqlash va ha! qilishga ko‘mak beradi. 
G ap shundaki, m adaniyat m uam m olarini bevosita ta d q iq etadigan m axsus 
m arkaz hozirgacha respublikam izda y o ‘q. Bu so h a g a yaqin tash k ilo tlar, 
muassasalar im asalan, Respublika M a’naviyat va m a ’rifat kengashi m arkazlari, 
Respublika m adaniy-m a’rifiy ishlar va xalq ijodi ilm iy-m etodik markazi, T a ’lim
m arkazi, San'atshunoslik instituti, Til va adabiyot in stitu t! va boshqalar) asosan 
o 'z yo'nalishida tashkiliy va targ'ibot ishlari, milliy g‘o y a va mafkura, m a ’naviyat 
ta rg ‘ib o ti m asa la la ri, s a n ’at, ad a b iy o t, til, x a lq ijo d i b o ‘yicha x ususiy 
tadqiqotlar bilan m ashg‘ul bo'lib, u la r bevosita m a d a n iy a t m uam m olari bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maxsus shug’ullanm aydilar. Bu ish ularning vazifalariga kirmaydi ham . Xullas, 
m adaniyatning u m u m iy va o'ziga xos m uam m olari bilan shug'ullanadigan 
maxsus ilm iy-tadqiqot m arkazi tuzilsa, u xalq m adaniyatining am aliy ravnaq 
topishiga xizm at qilg an b o i a r edi.
Ikkinchisi: m u a m m o m a'navjyatning m oddiy zam inini m ustahkam lash 
bilan b o g iiq . A yonki, m adaniyatsiz (ch u n o n ch i, u n in g tarkibiy qism lari — 
ilm , fan, m a ’rifat, axloq, din, sa n ’at kabilarsiz) m oddiy hayotni taraqqiy 
etishi qiyin b o ia d i. 0 ‘z navbatida, m adaniyat ham m oddiy zam insiz yashay 
olmaydi. Agar m a ’naviyatning m oddiy «tomiri» b o ‘sh b o is a , u yaxshi ravnaq 
to p a olm aydi. H a r b ir m a ’naviyat sohasidagi m utaxassis o ‘z kasbiga yengil 
qarasa, natijada m a ’naviyat taraqqiy etmasligi m a ’lum. M a’naviyat yaxshi 
taraqqiy etm asa, m o d d iy sohada ham rivojlanish b o ‘lmaydi. Shunday ekan, 
m a ’naviy qadriyatlar b ilan shug‘ulIanayotgan m utaxassislar m oddiy va ruhan 
qadrlab turilsa, u la rn in g asosiy vaqti va harakati m a'naviyat taraqqiyotiga 
sarflanadi.
Shuning u c h u n h a m respublikam izda m a’naviyat sohasi mutaxassislarini 
m oddiy va m a ’naviy rag ‘batlantirish ishiga jid d iy e ’tib o r qaratilm oqda.
U chinchi m u a m m o m avjud im koniyatlardan sam arali foydalanish bilan 
b o g iiq . M a’lum ki, fu q aro lam i m a ’naviy kamol toptirish uchun m adaniyat 
maskanlari tizim id an m a h o ra t bilan foydalanish kerak. Bunday tizim hali 
m ukam m al b o im a s a -d a , biroq mavjud tcatr, konsert zallari, klub, m adaniyat 
uylari, muzey, k u tubxona, istirohat b o g lari kabi m askanlar insonni m a’naviy 
kam ol toptirish u c h u n uikan im koniyatlarga ega. A m m o joylarda ularga kerakli 
darajada e ’tibor berilmayotganligi uchun ular faoliyatsizlanib qolmoqda. K o‘pgina 
teatr, klub, kutubxona v a boshqa maskanlarga odam lar deyarli kirmay q o ‘ygan. 
Xullas, joylarda ah o lin in g m a ’naviy kamol topishiga ko‘maklashish uchun, bir 
tom ondan, m adaniyat m askanlari tizim ini m ukam m allashtirish, ikkinchidan, 
mavjud m adaniy m ask an lar imkoniyatlaridan sam arali foydalanishimiz darkor.
V azirlikiar, h o k im iy a t kabi jo y la rd a m u tax assislard an tash k il to p g an
m aslahatchi k en g ash lar tuzilsa, ayni m uddao b o i a r edi. Ayniqsa, bunday 
m aslahatchi kengashlar m a ’naviyat sohasigajuda zarur.
Tarixiy ja ra y o n d a ziyoli-m utaxassislar ijtim oiy hayotni taraqqiy ettirishda 
asosiy o ‘rin tutgani barch ag a m a iu m . A jdod-bobokalonlarim iz — Xorazm iy, 
Beruniy, Ibn S ino, N av o iy , Bobur. U lug'bek, F itrat kabi buyuk m a ’naviyat 
darg‘alari ja h o n g a m a sh h u r ishlam i am alga oshirib, nafaqat vatanim iz, balki 
b u tu n insoniyat taraqqiyotiga o ‘z hissalarini qo‘shganlar. Bugungi kun ziyolilari 
ham m ustaqil 0 ‘zb ek isto n taraqqiyotiga o ‘z m unosib hissalarini qo'shadilar, 
deb um id qilam iz.
An’anaviy xalq m adaniyatini kamol toptirish yo “llari. A n’anaviy madaniyatni 
tadqiq qilishdan asosiy m aqsad, ajdodlarim iz to m o n id an yaratilgan bebaho 
merosni asrash va tara q q iy ettirishdan iborat. Shuning uchun tadqiqot natijalari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

asosida xalq m adaniyati a n ’a n a la rin i tiklash va riv o jlan tirish g a o id asosiy 
yo‘nalishlar, shoxobchalar va ijtim oiy m adaniy uslubiyatlardan tashkil topgan 
tendensiyalarni aniqlashga intildik.
A ii’anaviy xalq m adaniyatini tiklash va taraqqiy e ttirish tendensiyalari 
tarkibida u ch bosh yo'nalish m avjud:
B irinchi y o ‘nalish — o d a m la r istiq o m at qilayotgan jo y la rd a , oilalarda 
b eb ah o qadriyatlarni saqlash va rivojlantirish;
Ikkinchi yo‘nalish — davlat m ad an iy at m uassasalari - klu b . m adaniyat 
uyi, kutubxona, muzey, m adaniyat va istirohat b o g ia ri, m a d a n iy m arkazlarda 
m a ’naviy m erosni tiklash va taraq q iy ettirish;
U ch in ch i y o ‘nalish esa xalq m ad an iy ati a n ’analarini y u q o ri pog‘ona!arda
— turnan, viloyat, respublika va xalqaro miqyosda ta rg ‘ibot qilish yo‘llarini 
takom illashtirish.
U ch yo'nalish ham , o ‘z n av b atid a, uch asosiy sh o x o b ch ag a b o ‘iinadi. 
U lam ing zam inida um um iy ijtim oiy-m adaniy uslubiyat ishlab chiqildi. U to 'rt 
pog‘onali jarayondan tashkil topdi.
Xullas, a n ’anaviy xalq m ad an iy atin i saqlash, tiklash va kam ol topdirish 
u ch u n quyidagi pog‘onalarda ish o lib borish lozim:
1 X alq m adaniyati d u rd o n a la rin i tarix iy -m a ’naviy m e ro s sifatida, asi 
holida, a n ’anaviy shaklda asrash;
2 Z am onaviy (jum ladan, b o sh q a xalqlardan o ‘tgan) m a d a n iy shakllam i 
a n 'an av iy elem entlar hisobiga boyitish;
3 Xalq an'analari asosida o‘ziga xos zam onaviy milliy m adaniyat shakllarini 
bunyod qilish;
4 K e la ja k d a x iz m a t q ila d ig a n , is tiq b o lli, y a n g i e t n o m a d a n i y a t
durdonalarining yaratilishi u c h u n sh aro itlar hozirlash.
M a z k u r jaray o n a n ’anaviy x alq m ad an iy atin i keng k o ‘la m d a taraqqiy 
cttirishga sam arali xizmat qiladi.
IV B O B . M U STA Q 1L 0 ‘Z B E K IS T Ü N BADIIY M A D A N IY A TI
Amalíy sa n 'a t. Mustaqillik yillarida a n ’anaviy m adaniyatga e ’tib o r kuchayib, 
0 ‘zbekiston Prezidenti farm oni b ila n b ir q a to r yangi k o rx o n a la r vujudga 
keldi. 1997-yil «M usaw ir» Ilm iy-tekshirish m arkazi q o sh id a «H unarm and» 
Assotsiatsiyasi tashkil qilinib. respublikadagi turli h u n arm an d ch ilik d a ijod qilib 
k e la y o tg a n u s ta la m i q a m ra b o ld i. B u g u n g i k u n d a a n ’a n a v iy h u n a r- 
m andchilikm ng yo'qolish arafasida tu rg an turlarini, m ah alliy m arkazlarini 
tiklash ja ra y o n i ketyapti. H ozirgi k u n d a badiiy k u lo lch ilik , kan d ak o rlik , 
zargarlik, z a rd o ‘zlik, a n ’anaviy t o ‘qim ach ilik , k ash ta c h ilik , g ila m d o ‘zlik, 
d o ‘ppichilik, yog‘och va ganch o ‘ym akorligi, n aq q o sh lik k a b i tu rla r ju d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

r iv o jla n g a n . Y e ta k c h i k u lo lla r A .R a h im o v , S .O ta jo n o v . S h .Y u su p o v . 
R .U sm o n o v , A .Isoqov, N arzullayevlar, R .Zuhurov; kandakorlar M .M ada- 
liyev, D .H o lid o v a , G .R ahm atova, U .Aliyev, O.U m arov; zargarlar F .D ad a- 
m uham edov, G .Y o ‘ldosheva, G .T o sh ev a; ganchkorlar M .M urodov, X.Abdul- 
layev, A .M u x to r o v ; y o g ‘o c h o ‘y m a k o r la r S .X o 'jay e v , M .Ib ro h im o v .
0.F ayzuU ayev, A.Azlarov, S.R ahm atullayev; zardo‘z B.Jum ayev; kashtachi 
Z .O bloberdiycva va boshqalar sam arali ijod qilmoqdalar.
M ustaqillik davrida no an 'an av iy a m a liy b ezak san’at turlari ham rivojlanib 
kelyapti. M a sa la n , toshkentlik kulol N . Q o‘ziyevaning asarlari shu uslubda 
m o kja zg in a ishlangan. 0 ‘zbekiston zargarlik m aktabining vakillari orasida
E .G o s ty e v , U .X o lm u r o d o v , A .U I u m b e k o v a la r h o z ir d a z a m o n a v iy , 
n o a n ’anaviy yo 'n alish d a ijod qilm oqdalar.
T asviriy s a n ’a t. M ustaqillik davri rangtasvir san ’ati tu rli-tu m an uslublar 
k o 'lam in in g kengligi bilan farqlanadi. A kadem ik realizm. dekorativizm , milliy 
ro m an tizm , abstraksionizm , instalyatsiya koTinishlari k o ‘p jih a td a n ijodiy 
d u n y o q arash n in g kengayishidan d alo lat beradi. 1997-yilda 0 ‘zbekiston Badiiy 
akadem iyasining tashkil etilishi tasviriy sa n ’atning turli sohalarini rivojlanishida 
katta aham iyatga ega bo'ldi.
M ustaqillik davrida tasviriy sa n ’atn in g turli sohalari va jan rlari rivojlanib 
bordi. M a s a la n . u sh b u davr hay k altaro sh lig id a , asosan, tarixiy siym olar 
gavdalandi va ulam ing soni ko‘payishi barobarida uslub jihatlarining yangilanishi 
ham b ir q a to r a sa rla rd a k o ‘zga ta s h la n d i. A. R ah m atu llay ev , L. Ryabsev,
1. J a b b o r o v , R. M irto jiy e v , J. K u ttim u ro d o v , K. N o r x o kro z o v kabi 
haykaltaroshlar m ahobatli, A.X otam ov, E.Esanov, S.Sharipov kabi rassomlar 
esa dastgohli haykaltaroshiikni rivojlantirishga harakat qilishdi.
M ustaqillik yillarida uslubiy jih a td a n o'ziga xos rassomlar guruhi shakllandi. 
R assom lar ijodida jiddiy evrilishlar sodir b o lm o q d a. Yangi plastik izlanishlarda 
ertagu d o sto n la r, xalq og‘zaki ijodiyoti, turli xi! rasm -rusum va m arosim lar 
bilan b o g iiq belgilar ham da ram ziar ular rangtasvirining yangi bosqichini 
belgilab berdi, U shbu davrda serqirra ijod qilgan rangtasvirchilardan R. Ahmedov, 
N . Q o ‘ziboyev, R. Choriyev. M . N abiyev, A. Ikrom jonov. B. Jalolov. S. 
R axm etov, A. M irzayev, N . Shin, V. O xunov, J. Umarbekov, S. Alibekov. A. 
Isayev, J. U sm o n o v , N . S hoabdurahim ovlarni keltirib o ‘tishim iz m um kin.
Bu d av rd ag i m ah o b atli s a n 'a tn in g rivojlanishi ijodiy erk in lik , badiiy 
m erosim izni boy a n ’analariga m urojaat qilish bilan bog‘liq. Yangi m a'm uriy- 
ijtimoiy in sh o o tla r, k o ‘hna b in o larn i qayla ta'm irlash ham d a yangi shahar 
a n sa m b llarin i b a rp o etish ish la rin in g jadallashib ketishi b ilan m ah o b atli 
rangtasvirchilar ijod vositalarining yangi imkoniyatlarini qidirib topishga b o lg a n
yondashuvlari sezilarli darajada faollashdi. M ahobatli san’at sohasida ijodiy 
izlanishlar olib borgan rassomlardan A. Aliqulov, O. Xabibullin, «Sanoyi-nafisa» 
guruhi, A. Buxorboyev, A. A xm edshin kabi rassom lam i aytishim iz m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ustaqillik yillari k o ‘plab tadbirlar. x a lq aro k o krgazm alar. k o lrik -ta n lo v . 
festivallar o ‘tk azish a n ’anaga a y lan d i. 2 0 0 1 -, 2 0 0 3 -y illard an u y u sh tirila
boshlangan T oshkent Xalqaro Badiiy k o ‘rgazm asi «Biyennale» h a m k a tta
ahamiyatga ega.
K o'rgazm ada o ‘zbekistonlik rangtasvir ustalari bilan birga dunyoning k o 'p lab
m am lakatida ijod qilayotgan taniqli m o 'y q a la m ustalari o ‘z asarlari b ilan 
q atnashishdi. X alqaro anjum anda s a n 'a t ta n q id c h ila ri, om m av iy a x b o ro t 
vositalari vakillari, A Q SH , Fransiya, Y aponiya, K oreya, M isr, Shveysariya, 
G erm an iy a, Rossiya, Qozog‘iston, 0 ‘zb ek isto n , T u rk m an isto n , E sto n iy a , 
G m ziya, Q irg‘iziston va boshqa m a m la k a tla r rassom lari ishtirok etishdi.
Shuningdek, xorijlik sa n ’atshunoslar, o lim la r va tan q id ch ilar ish tiro k id a 
T oshkent X alqaro badiiy ko'rgazm asi d o irasid a «Zam onaviy badiiy ja ra y o n — 
dolzarb m u a m m o la r va yo‘nalishlar» m av zu sid a o ‘tkazilgan ilm iy -a m a liy
anjum an tasviriy sa n ’at m uam m olarini hal qilishga xizm at qildi. T o sh k e n t 
«Biyennale»si XXI asr Sharq va G ‘arb s a n 'a ti uyg‘unligidagi yangi g ‘o y alam in g
rivojlanishiga o ‘z hissasini qo‘shm oqda.
«Shu aziz V atan — barcham izniki» m avzusidagi respublika festivalida 
re sp u b lik a m iz n in g b a rch a viloyatlari va Q o ra q a lp o g 'is to n R e sp u b lik a si 
san atkorlari o 'zlarin in g san ’at va m a d a n iy a t sohasida erishgan y u tu q larin i 
n am o y o n etish d i. R espublikam iz ja m o a tc h ilig ig a ay n iq sa, Q a sh q a d a ry o , 
A ndijon, Jizzax, X orazm , T oshkent s h a h ri va q o raq alp o g ‘isto n lik la rn in g
ko‘rgazmaIari m an zu r b o id i. Jum ladan, T o sh k en t shahrining ilg'or xalq am aliy 
san ati ustalari, haykaltarosh va rassom lari, shuningdek, ishlab chiq aru v ch ilari 
m ahsulotlarining nam unalari taqdim etildi.
Mustaqillik yillaridagi ko'rgazmalarda M. Nabiyev, A Ikromjonov, R. Choriyev, 
R. A hm edov. N . Q o'ziboyev, N. S hin, B. Boboyev, J. U m arbekov, B. Jalolov, 
V. B urm akin, L. Ibrohim ov, h ay k a lta ro sh la r A. H otam ov, T. T o jix o ‘jay ev , 
D. Ro'ziboyev, M . Borodina, grafik ra sso m lar M . Kagarov, A. M am ajo n o v , 
M. Sodiqovlar, yosh rassom lar D. O xunboboyev, A. Ivanova, A. N ikoiayev, 
M. Aliyev, V. N e c h a y e v a , X. Z iy o x o n o v , X. ln o g ‘om o v a, G . A lim a to v a ,
A. N u rsh in a , K. Boboyev kabi k o ‘pIab ta n iq li san ’atkorlar ijodi barch ag a 
m anzur bo im o q d a. Shuningdek, A. N ur, V. Oxunov, G. Qodirov, G . Boym atov, 
R. Gagloyeva. J. Usm onov, A. Isayev, E. Is'hoqovlam ing yangi, qiziqarli asarlari 
tom oshabinda katta qiziqish uyg'otm oqda.
M usaw irlarim iz yangi tarixiy bosq ich d a m ad an iy aloqalarni qayta tik lash , 
yagona m a ’naviy m akon yaratishga y o ’n a ltirilg a n uslub va y o ‘n a lis h la m i 
um um insoniy tamoyillarga b o ‘ysundirishga intilm oqda.
S o‘nggi yillarda kelajak poydevorini b u g u n d a n barpo etish m aq sad id a, 
yoshlarga va o ‘sib kelayotgan yangi avlodga alohida e ’tibor qaratilm oqda. B ulam i 
bo‘lib o'tayotgan festivallar, tanlovlar, badiiy k o ‘rgazm alar m isolida k o ‘rishim iz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m um kin. A n’a n a tusiga ay lanib qolgan «San’at haftaligi», «Ustoz-shogird», 
« X a lq aro b o la la r ra sm la ri b iy en n alesi» kabi q a to r k o ‘rg a z m a la r sh u lar 
jum lasidandir.
U shbu k o ‘rgazm alam ing b arch asid a tanlovlar e ’lo n qilingan b o llib, bir- 
birlari bilan ijodiy raq o b atg a kirishgan yoshlarni m a'n a v iy rag‘batlantirish 
o rqali iqtidorlar tanlab o lin m o q d a va uJarga keng im koniyatlar yaratilm oqda.
S huni guvohi b o ‘lam izki, yosh rassom lar o ‘z qiziqishlari va intilishlariga 
k o ‘ra h am o h an g m avzu va o ‘z uslublarini tanlashlari m u m k in b o ‘lsa-da. 
akadem ik san’at poydevor vazifasini o ‘tam oqda. Yosh rassom lar ijodida o ‘ziga 
xos m illiy s a n ’at riv o jlan g a n lig i kishini qu v o n tirad i. S hu n in g d ek , ja h o n
zam onaviy san ’atining yangi shakllari va konseptual g ‘oyalari bilan m uloqotlari 
faolligini yuqori baholash m um kin.
M usiqa san’ati. M ustaqillik yillari o'zbek a n ’anaviy musiqasiga e'tibor yanada 
kuchaydi. M illiy qadriyatlar, u rf-o d a tla r va m arosim lam ing tikianishi m usiqa 
sohasida ham an ch a o ‘zgarishlarga sabab bo'ldi. Q adim iy milliy m usiqaning 
b o y b a d iiy -ta sv iriy v o s ita la ri b ila n b ir q a to rd a , yangi ja n r va tu rlarin i 
o ‘zlashtirish natijasida o ‘zbek m usiqa san ’ati yuksak darajaga k o ‘tarildi. O 'zbek 
m usiqa sa n ’ati shu kungá q a d a r ikki asosiy qatlam da yetib kelgan bo'lib, biri 
«xalq m usiqasi» yoki «m usiqiy folklor», ikkinchisi «m um toz-kasbiy» yoki 
«ust ozona» m usiqa deb yuritiladi.
M ustaqillik davridagi zam o n av iy 0 ‘zbekiston m usiqa san 'a ti o ‘ziga serqirra 
ijo d iy iz la n ish la m i q a m ra b o ig a n . A n ’anaviy m o n o d iy a q a d riy atlari va 
yevropazam in ko‘povozli m u siq a y o ‘nalishlarini o ‘zIashtirish, ularga yanada 
yangi talqin berish — d o lzarb m asalalardan biri.
0 ‘zbekistonda an 'an av iy uslubdagi xonandalardan M . U zoqov, J. Sultonov, 
K. Otaniyozov, O. Alimaxsumov, O. Otaxonov, O. ïm om xo‘jayev, F. Mamadaliyev,
B .D av id o v a; z a m o n a v iy -m illiy y o ‘nalishda k u y lo v ch ila rd an K. R ahim ov, 
S h . J o ‘rayev, G ‘. Y o q u b o v ; e s tra d a x o n a n d a la rid a n B. va F. Z o k iro v la r, 
N . Abdullayeva, O. N a zarb e k o v kabilar; sozandalardan - T. Alimatov. G ‘. 
Hojiqulov, A. Ismoilov va boshqalar; musiqali dram a, opera va balet solistlari — 
L. Sarim soqova, H. N o siro v a, S. Qobulova, K. Zokirov, G ‘. A bdurahm onov, 
N . Ahmedova, S. Yarashev, E. Y oldoshev, N. Hoshimov; dirijyorlar — M. Ashrafiy,
F. S ham siddinov, D . A b d u rah m o n o v a, Z. H aqnazarov kabilar taniqli.
M usiqali anjum anlar m a z k u r san ’at rivojiga m unosib hissa q o ‘shm oqda. 
1996-yil 27-avgust kuni Y urtboshim izning « 0 ‘zbekiston — V atanim m anim » 
q o ‘shiq bayram i haqida m axsus F a rm o n i e’lon qilindi. U n d a « 0 ‘zbekiston — 
V a ta n im m anim » q o ‘sh iq k o ‘rik-tanlovining xalqim iz m a d a n iy -m a ’naviy 
hay o tid a unutilm as v o q e a b o 'lg a n i, minglab vatandoshlarim iz tom onidan zo ‘r 
m a m n u n iy a t va ko‘tarinki ruh bilan qo'llab-quw atlanganligi qayd qilindi va 
h a r yili avgust oyining u c h in c h i yakshanbasi « 0 ‘zbekiston — V atanim manim» 
q o 's h iq bayram i kuni deb e ’lon qilindi. Xalqning q o 'sh iq q a b o ‘lgan ehtiyoji
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kuchli bo lgani va respublika rahbariyatining qo'shiqchilik san’ati rivojiga e tibori 
asosída bu b a y ra m h a r yili n is h o n la n ib k e lin m o q d a . Bu k o ‘r ik - ta n lo v
b o sqichm a-bosqich: o ‘quv yurtlari va ta sh k ilo tla rd a , m ahalla, q ish lo q va 
shaharlarda, tu m an va viioyatlarda, shuningdek, m am lakat poytaxtida k o ‘tariiik i 
m hda o'tkazilmoqda.
O 
zbek m usiqa m adaniyati jahonga yuz tu tm o q d a. «Sharq taronalari» m usiqa 
festival!, «M usiqiy-sim fonik festival» xalq m u siq a ijodiyotining turli ja n rla rig a
bag ishlangan k o 'rik -ta n lo v , festivallar d u n y o n in g tu rli m a m la k a tla rid a n
kelgan m ehm onlarda ham katta taassurot q o ld irm o q d a.
M ustaqillik yillari Toshkent viloyati B o ’sto n liq tu m an id a xalqaro a n ’an av iy
san ’at festivali, 2006-yilda C h irch iq sh a h rid a m usiqa festivali, 2 0 0 9 -y ild a 
Surxondaryoda folklor festivali b o iib o 'td i. J a h o n estrada yulduzlari Y u riy
Shatunov, Soso Pavliashvili. Kristina O rbakayte va boshqalar yurtimizga gastrol 
safarlari uyushtirdilar.
S am arqandning yuragi hisoblangan k o ‘h n a R egiston m aydonida b o 'lib
o tadigan an anaviy «Sharq taronalari» x alq aro m usiqa festivalining o b ro 'y i 
tobora oshm oqda. 0 ‘zbekiston P rezidenti Islo m K arim ov tashabbusi b ila n
asos solingan, h a r ikki yilda bir m arta o ‘tk azilay o tg an m azkur a n ’an a v iy
festival o zbek m u m to z musiqa m adaniyatini ja h o n g a yanada kengroq ta n itish , 
ayni paytda dunyo m usiqa madaniyati yangiliklarini yurtimizda namoyish etishda 
katta xizmat qilmoqda. Y U N ESK O bu anjum anni o ‘z rahnamoligiga oldi. 0 ‘tg an
davr ichida festival xalqaro hamjamiyatda katta o b r o \ nufuzga ega bo ld i. Festival 
xalqlar o rtasida m ad an iy xilm a-xillikni ta rg 'ib etish vositasiga aylandi.
Jah o n sivilizatsiyasining beshiklaridan birida o 'ta y o tg a n «Sharq taro n alari»
musiqa festivali xalqaro miqyosda e ’tib o rq o z o n ib , nafaqat Sharq, balki G *arb 
dunyosidagi ko plab san at nam oyandalarini h a m o 'z ig a jalb etayotgani m a z k u r 
anjum anning qisqa m u d d at ichida ajoyib a n ’a n a va katta nufuzga ega b o 'Iib
borayotganidan dalolat beradi.
Bu festival ja h o n ahlining o ’zaro m a d a n iy m uloqotga b o ‘lgan h a y o tiy
ehtiyojini, h a r b ir xalq, h ar b ir m illat ru h id a a z a ld an yashab kelay o tg an
yaxshilik, go zallik va nafosatga intilish hissini r o ‘yobga chiqarishda beqiyos 
vosita b o ‘lib xizm at qilm oqda.
«Yangi avlod» festivali san'atga en d i kirib kelayotgan yoshlarni k ash f etd i 
va etmoqda. Yosh talantlam ing «Nihol» ko‘rik-tanlovi esa nafaqat musiqa olam i, 
balki oddiy xalqning ham sevimli bay ram larid an biriga aylanib ulgurgan va 
katta mavqega ega. O ‘zbekiston davlat s a n 'a t institu ti talabalari ishtirokida 
«To da», «X onum a», «Halima», «R om eo va Ju letta» kabi musiqali spektakllar 
sahnalashtirildi.
T e a tr sa n ’ati. M ustaqillik davrida o 'z b e k te a trin in g turlari va ja n rla ri 
rivojlanm oqda. Y oshlar, bolalar va q o ‘g ‘irch o q te a trla ri aloliida mavqega ega.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ustaqillik sharofati b ila n tiklangan milliy qadriyatlar. jam iyat m a ’naviyati 
haqidagi yangilangan tu sh u n c h a la r, tarix va zam onaviylik m uam m olari ushbu 
te atrlar d iq q a t-e ’tib o rid a. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining « 0 ‘zbek 
te a tr sa n ’atin i riv o jla n tirish to*g‘risida»gi 1998-yil F a rm o n i m illiy te a tr 
sa n ’atining istiqbolini belgilab bergan hujjat b o 'ld i. «O 'zbekteatr» ijodiy ishlab 
chiqarish birlashm asi o ‘z faoliyatini m illiy to m o sh a va te a tr san ’atining eng 
yaxshi a n ’analarini asrab-avaylashga ham da boyitishga yo ‘naltirdi.
Mustaqillik davrida 0 ‘zbek teatr san’ati milliy qadriyatlam i tiklashga q o ‘l urdi. 
Bir zam onlar qoralangan asarlar teatrlarda sahnalashtirildi, yangi asarlar yaratish 
harakati boshlandi. Turli teatrlarda Fitratning «Abulfayzxon» tragediyasi, T o lra 
M irzoning «Amir Tem ur» dram asi, C ho'lponning «Kecha va kunduz» romani, 
«Yoiqinoy» dramasi, Abdulla Qodiriyning «Ó‘tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon» 
romanlari asosida sahna asarlari yaratildi. Um um an, o ‘zbek teatr madaniyati yanada 
rivojlandi. 0 ‘zbek san ’atkorlari xorijiy mamlakatlarga gastrollarga bormoqdalar. 
Zam onaviy o ‘zbek teatri sa n ’atiga hissa qo ‘shgan nam oyandalardan dram aturg- 
l a r - M . Boboyev, Sh. B oshbekov, E. S am andarov va boshqalar; rejissyorlar- 
d an - N. A bdurahm onov, R. Yoriyev, B. Y oidoshev, N . Otaboyev, O. Salimov, 
V. Shapiro, R. H am id o v va boshqalar; rassom lardan - G . Brim, B. Kim ,
S. Salim ov, B. T o kray ev , T . S h o rah im o v va b o sh q alar; d irijy o rlard an -
D. A bdurahm onova, E. Toshm atov, N . Xalilov, H . Shamsiddinov va boshqalar; 
raqs ustalari - G . Izm aylova, M. Is’hoqova. I. Yusupov va boshqalami ko‘rsatish 
m u m k in . T e a tr s a n ’a tin in g riv o jlan ish ig a h issa q o ‘shg an a k ty o rla rd a n
Ya. Abdullayeva, M . A bduqunduzov. T. Azizov, Sh. Azizova, Yo. Ahmedov. 
X. Boboxonova, Z. D avletm uradova, Ye. Dmitriyeva, G. Jamilova, J. Zokirov,
G. Zokirova, D. Ismoilova, M . Ixtiyorova, E. Kornilov, E. Malikboyeva, E. Nosirov,
H . N u rm ato v , M . R azzo q o v a, S. R am etova, A. R afiqov, G . R ahim ova, 
M. Teshaboyeva, N . Toshkenboyeva va boshqalami aytishimiz mumkin.
M ustaqillikning 10 yilligi arafasida O'zbek Davlat Akadem ik dram a teatrining 
yangi binosi ochildi. 0 ‘zbekiston Prezidenti Islom K arim ov taklifi bilan ushbu 
te a tr «O‘zbekiston M illiy akadem ik dram a teatri»ga aylantirildi.
0 ‘zbekiston R espublikasi V azirlar M ahkam asining « 0 ‘zbekteatr» ijodiy- 
ishlab chiqarish birlashm asi faoliyatini tashkil etish to ‘g ‘risida»gi qaroriga 
(1 9 9 8 - y il, 2 2 - m a y ) a s o s a n R e s p u b lik a d a g i m a v ju d 37 ta te a tr la r n i 
birlashtiradigan yagona tizim vujudga keldi.
Respublika va Xalqaro miqyosda festivallar, tadbirlar, ijodiy va xotira kechalari, 
teatrlarning tashkil to p g a n sanalari tantanali ravishda o'tkazildi.
M ustaqillik tufayli tarixiy qadriyatlam i tiklash, o ‘zlikni anglash, m a ’naviy 
boyliklaiga intilish o 'z b e k teatrining ham m uhim vazifasiga aylandi. Sahnam izda 
buyuk A m ir T e m u r, M irz o U lug‘bek, A lisher N avoiy obrazlari yangicha 
talqin qilindi. A l-F a rg ‘on iy , Al-Buxoriy, Jaloliddin M anguberdi, Feruz kabi 
ulug‘ ajdodlarim izga b ag ‘ishlangan asarlar keng shuhrat qozondi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Respublika teatrlari h ar yili 130 dan ziyod turli mavzu va ja n rlard a spektakllar 
sahnalashtiradi. Bular asosan tarixiy, afsonaviy m avzulardagi spektakllardir.
1998-yili X alqaro miqyosda keng nishonlangan buyuk v atan d o sh larim iz hayoti 
va faoliyati ham da «Alpomish» do sto n in in g 1000 yilligi m u n o sab ati bilan qator 
s a h n a a sa rla ri yara tild i. 0 ‘z b e k is to n M illiy a k a d e m ik d r a m a te a trid a
sahnalashtirilgan dram aturg H a y itm a t R asulning «P iri k o in o t» , F arg‘ona 
viloyati Yu. Shakaijonov nom idagi m usiqali dram a te a trid a sahnalashtirilgan 
«O sm onga sig‘m agan m uhabbat», Sam arqand viloyati H. O lim jo n nomidagi 
m usiqali dram a teatrida sa h n a lash tirilg an U sm o n Q o ‘c h q o rn in g «Im om
Buxoriy», A ndijon viloyati Y. O xunboboyev nom idagi m usiqali d ra m a teatrida 
sahnalashtirilgan «Alpom ishning qaytishi», X orazm viloyati O gahiy nomidagi 
m usiqali dram a teatrida sahnalashtirilgan Erkin S am an d aro v n in g «Jaloliddin 
M anguberdi» kabi asarlari Respublikam iz m a’naviy hay o tid a k a tta voqea bo‘ldi.
T oshkentda «Sharq va G 'a rb » , «H um o» kabi yirik x alq aro te a tr festivallari 
0
‘tkazilishi o ‘zbek rejissurasi, aktyorlik sa n ’atining yirik y u tu q lari, m ahorat 
o ^ a n i s h , tajriba alm ashinish m aktabi vazifasini o ‘ta d i. « H u m o » festivali 
m arafoni T oshkentda m uvaffaqiyatli o 'tib , G erm aniya, G ru z iy a , Rossiya va 
boshqa m am lakatlar teatr jam o ala rin in g o ‘zaro ijodiy u ch rash u v i maskaniga 
a y ian d i. 1996-yil A m ir T e m u r ta v a llu d in in g 660 y illig ig a b ag 'ish lan g a n
«N avro‘z» te a tr festivalining m uvaffaqiyati xalqaro ah am iy atg a m olik b o ‘ldi. 
«Andijon bahori», «37+1», «D ebut» te a tr festivallari sa n ’a t m uxlislari uchun 
haqiqiy tu h fa b o ‘Idi. H avaskorlik teatrlari ham riv o jlan m o q d a. T alabalar 
havaskorlik teatrlarining «Nihol» festivali katta qiziqish b ilan o ‘tkazilm oqda.
R espublikam iz teatr soh asid a h a m y oshlar u c h u n k o ‘p ish lar qilindi, 
u la r u c h u n m axsus tom oshalar q o 'y ilm o q d a , q o ‘g ‘irc h o q te a trla ri barcha 
viloyatlarda ishlab turibdi. «K attalar teatrlari bolalar u c h u n » festivali shunday 
teatrlard a bolalarga xizmat ko‘rsatishni tubdan yaxshilash ishiga xizm at qiladi.
X X I asr o ‘zbek teatrining taraqqiyotida alohida sahifa o ch d i. Qadimgi 
ko 'n g ilo ch ar milliy tom oshalar va Y evropadan kirib kelgan m axsus teatrlar 
uyg‘unligida shakllangan o'zb ek te a tri bu asrda haqiqiy o kzb ek m illiy teatrini 
vujudga keltirdi. 0 ‘zbekiston teatrlari o ‘z ijodiy-uslubiy izlanishlari, turli asarlar 
talqinlariga yangicha yondashuvlari bilan teatr san’ati uslubi va ifoda vositalarining 
takom illashuviga sabab b o ‘Imoqda.
M ustaqillik davrida teatrlarim iz faoliyatida k o ‘pgina d iq q a tg a sazovor 
o'zgarishlar yuz berdi. T eatrlam ing rep ertu ar siyosati, rejissura va aktyorlik 
s a n 'a tid a g i y a n g ilik la r, s p e k ta k lla rn in g p ro k a ti, to m o s h a b in la r b ila n
aloqalam ing yangicha m azmun, shakllari va nihoyat, ushbu m axsus teatrlam ing 
xalqaro sa n ’at va m adaniyat m ay d o n id a orttirgan tajribalari e ’tib o rg a loyiq.
M ustaqillik davrida 0 ‘zbekiston teatrlari funksiyasi o ‘zgardi. U lar o ‘z 
fao liy atlarid a tom oshabinlarga m a z m u n d o r, t a ’sirli, q iz iq a rli sp ek tak llar 
tayyorlashga aham iyat berdilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M a m la k a tim iz d a faoliyat o lib b o ra y o tg a n professional te a tr va te a tr- 
studiyalari xalqim iz m a'naviy dunyosini, tafakkurini boyitadigan sahna asarlari 
y aratm o q d alar. U shbu dargohlarda m inglab ijodiy va texnik xodim lar faoliyat 
olib b o ry ap ti. M ustaqillik davrida b iro rta ham teatr o ‘z faoliyatini to ‘xtatgani 
yo‘q. N o d a v la t va xususiy teatrlar p ay d o bo'lm oqda.
T e a trla rn in g xalqaro m iqyosda yutuqlarga erishayotgani e 'tib o m i tortadi. 
T e atrlarim iz ja m o a la ri A Q SH , T urkiya, Pokiston, G erm aniya, Polsha, Buyuk 
B ritaniya, Isro il kabi xorij m am lak atlarid a o ‘tkazilgan turli te a tr festivallarida 
qatnashib, tu rli sovrin va m ukofotlarga sazovor bo'lganligi quvonchlidir.
T e a tr ijo d k o rlari m am lakatim iz h ayotining turli jabhalarida faol ishtirok 
etm oqdalar. V atan im iz oliy organi - O liy Majlisga, viloyat, tu m an va shahar 
m ahalliy K engashlariga deputatlikka saylanm oqdalar. Bu esa te a tr ijodkorlariga 
b o ‘lgan yu k sak ishonchning dalilidir.
T e a tr s a n ’atim iz ayni kunlarda b o z o r iqtisodiyoti sharoitiga kirib borm oqda. 
0 ‘z -o ‘zini b oshqarish va ayni dam d a tom oshabinlarga sidqidildan xizm at qilish 
yo‘lida tin m ay izlanm oqda. 0 ‘zining shonli tarixiga va albatta. ertasiga ega o ‘zbek 
milliy te a tr s a n 'a ti bugungi kunda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko'tarilish 
yo‘Iida tin m a y m e h n a t qilmoqda.
R aqs s a n ’a ti. M ustaqillik davrida bale t teatrlarida milliy m avzuga e'tib o r 
kuchayib b o ry ap ti. M ahalliy b a sta k o r va baletm eysterlar m illiy baletlam i 
yevropacha klassik raqs shakllari b ilan boyitm oqda. Bu borada «Raqqosa». 
«Orzu», «Suhayl va M ehr», «Sevgi tu m o ri» , «Afsonalar vodiysida», «To‘maris* 
va bo sh q a m illiy balet spektakllarini keltirib o ‘tishim iz m um kin.
Kino s a n ’a ti. M ustaqillik yillarida ijtim oiy, siyosiy o‘zgarishlar tufayli o ‘zbek 
kinosida h a m keskin burilishlar b o id i. D avlat kinokom paniyasi tashkil etildi. 
«Inson», «Y ulduz», «iym on», «V atan», «5-studiya» kabi m ustaqil studiyalar 
yuzaga keldi. N atijada kinom ahsulotlar k o ‘paydi. Bu davrda olingan filmlarga — 
« T e m irerk ak » (1991, rej. I.Ergashev), «Kam m i» (1991, rej. J.Ayziyev), «Kim 
jin n i» (1 9 9 2 , rej. A .H am ro y ev ), «D allol» (1993. rej. B .O dilov), «Qarib 
quyulm agan» (1993, rej. M . A bzalov), «Taqdir eshigi» (1994, rej. L. Fayziyev), 
«Bom ba» (1994, rej. Z. M usoqov) va boshqalam i keltirishimiz m um kin.
0 ‘zb ek kinem atografiyasida b o la la r kinosi, ilmiy o m m ab o p va hujjatli 
film lar, m u lti plikatsion kino ham m u h im o ‘rin egallaydi.
M ustaqillik davri 
0
‘zbek kinosida uslub va ja n r im koniyatlarini kengaytirish 
borasidagi m u ay y an izlanishlar ijobiy sam aralar berayapti.
Ju m lad an :
— ijodkorlarim izda kino janrlari diapazoni, uslublar rang-barangligi, badiiy 
m ahorat, a n ‘ana va novatorlik masalalariga yondasliuvda o ‘ziga xoslik yuzaga keldi;
— turli m avzular, detektiv, k o m cd iy a, tragediya, m elodram a, fantastika 
kabi ja n rla rd a illm lar suratga olinib, kinoijodkorlarim iz uchun o 'z m ahoratini 
sinab k o 'rish g a qulay im koniyat v a sh aro itlar yaratildi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- yangi davrning o ‘ziga xos m illiy kinodram aturgiyasi shakliandi. 0 ‘zbek 
filmlariga yangi m avzu, yangi q a h ra m o n kirib kelishi kuzatildi;
- kinoijodkorlarda milliy an’analai^a m unosabat va yangicha qarashlar paydo 
b o ‘ldi.
- turli xil xususiy-tijorat k in o stu d iy alari tashkil topdi. H ozirgi k u n d a
respublikam izda kinom ahsulot ishlab ch iq aru v ch i 65 ga yaqin studiya m avjud.
Shuni e 'tir o f etishim iz lozimki, k in o sa n ’atim iz o'zin in g m illiy qiyofasi 
b ila n d u n y o g a c h iq a o ld i. M a h o r a tli s a n ’a tk o r la r im iz S h .A b b o s o v , 
R .M u h a m m a d jo n o v , Y u .R o ziq o v , Z .M u s o q o v , J.Q o s im o v va b o s h q a
rejissyorlarim izning kinofilm lari k o ‘p g in a xorij festivallarida m u k o fo t va 
sovrinlarga sazovor b o ‘ldi. «A bdullajon* (1991-yil, rejissyor Z .M u so q o v ) 
O'zbekiston K Fda «Eng yaxshi o ‘zbek filmi» O ltin Grifoni bilan m ukofotlangan. 
Y a p o n iy a d a g i c h e t d a v la tla r film la ri re y tin g id a 7 - o ‘rin n i e g a lla g a n , 
«Y ulduzingni ber, osm on» < 1995-yil, rejissy o r F. D av le tsh in ) 1995-yili 
Anqaradagi X alqaro K Fda «Musiqiy ja n ri u c h u n » Billur globus sovriniga ega 
b o lg a n , «Voiz» (1998-yil, ssenariy m uallifi va rejissyor Yu. R oziqov) 1999- 
yili A nape shahrida o ‘tkazi!gan M D H va B oltiqbo‘yi davlatlari K F d a G ra n -p ri 
bosh sovrini b ilan taqdirlangan, «Fellini» (1999-yil, ssenariy m uallifi va 
rejissyor N .A bbosov) 2000- yili «Eng yaxshi rejissyorlik ishi u chun» m illiy 
m ukofotiga ega b o lg a n . 2001-yili V arshavada «Zolotoy krest» sovrini bilan 
taqdirlangan.2003- yil Shveysariyadabosh d ip lo m la rd a n birigasazovor b o ‘ldi. 
2003-yil A vstriyaning Izburg shahrida G ra n -p ri m ukofoti bilan taq d irlan g an .
« Q o rq o 'y n id a lola» (2003-yil, rejissyor A .S hahobiddinov, Yo. T o ‘ychiyev) 
filmi 2004-yilda «Ijodiy parvoz» festivalida G ra n -p ri m ukofotini oigan. 2006- 
yilda «Orzu ortida» (2004-yil, ssenariy m uallifi va rejissyor Y o .T o 'y ch iy ev ) 
film i « Ijo d iy p arv o z» festivalida « E n g y ax sh i o p e ra to rlik ish i u c h u n »
m ukofotlangan. 2006-yilda Fransiya K F d a G ra n -p ri sovrinini oigan. 2006-yil 
Q ozog‘istondagi «Shaken yulduzlari» festivalida d ip lo m oigan.
« C h a sh m a» (2 0 0 6 -y . Ssenariy m u a llifi va rejissyor Y o .T o ‘y c h iy e v ) 
Moskvadagi Xalqaro KFda «Perspektiva nom inatsiya* b o lim id a G ran -p ri sovrini 
bilan m ukofotlangan.
Rejissyor Z . M usoqov Yaponiya, G e rm a n iy a m am lakatlari bilan ijodiy 
ham korlik o ‘rnatdi. Yu. Roziqovning «Dilxiroj» filmi dunyoning m a sh h u r 
filmlarini to‘plovchi Yaponiya kino muzeyiga q o ‘yildi, mazkur asami G erm aniya, 
Fransiya telekom paniyalari sotib oldilar, Rossiya kinoshunoslari iqtidorli o ‘zbek 
ijodkori «Yusuf Roziqov rejissurasi fenom eni»ni o'rganishga kirishdilar.
0 ‘zbek kino olamiga rejissyor-ssenaristlardan Ayub Shahobiddinov, Yolqin 
To‘ychiyev, yosh aktyorlar R a n o Shodiyeva, B obur Yo'ldoshev, F am ix S o ip o v , 
Ulug‘bek Qodirov, Dilshod Kattabekov kabi iste’dodli yosh kadrlar kirib keldi.
S iii. Mustaqillik davri zamonaviy o ‘zbek sirk san’atida ikkita yo‘nalish mavjud: 
professional va a n ’anaviy sirk. P rofessional sirk nam unalari T o sh k en t sirki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m aydonida va «Sahnadagi sirk» k o kchm a jam oalari to m o n id an nam oyish etilsa, 
an 'an av iy sirk respublikam izda keng tarqalgan bo'lib, asosan, oilaviy guruhlar 
sifatida shakllangan va boy a n ’analarga ega. Milliy sirk sa n ’ati qisqa vaqt ichida 
ravnaq topdi va xalqaro sirk m ay d o n id a m unosib o ‘rin egalladi.
«O'zbekdavlatsirk» birlashm asi, o'zb ek milliy sirk sa n ’ati ustalari qunt bilan 
m e h n a t qilganliklari ajoyib sam ara berdi. T om oshabinlar îalabiga to ‘la javob 
b era d ig an badiiy yuksak, raq o b atb ard o sh sirk a sa ría n yaratilm oqda. Sirk 
dasturlarida asosiy o 'rin tu tg a n yirik shakldagi sirk asarlari, ya’ni atlraksioniar 
sahnalashtirilib, tomoshabirüarga taqdim etilmoqda. F. Yunusovning « 0 ‘rgatilgan 
v o ‘Ibarslar»i, N.Aliyevaning «lkki pog'onali dor», K. Qarayevning «Chavandoz 
yigitlar», R. Sharabiddinovning «Tuya ustida akrobatlar» attraksionlari shular 
ju m lasid an .
S o ‘nggi yillarda «S ahnadagi sirk» repertuari b ir nech a yangi tom oshalar 
bilan boyidi. U lar orasida T. Tojiboyevning «Selirli shou>>, M . Toshkenboyevning 
« 0 ‘zb e k isto n d o rb o zlari» , B. va F. A xnazarovlarning «P olvoniik dostoni», 
T. G alim ovning «O 'rgalilgan ayiqlar»i kabilar m ashhur.
V B O B . 0 ‘Z B E K IS T 0 N - KO P M IL L A T L I 
VA D IN IY MADANIYAT D IY O R I
0 ‘zbekiston - k o ‘p m illa tli respublika. Bugun y urtim izda 16 ta diniy 
konfessiya, 136 millat va elat vakillari istiqomat qilm oqda.Tabiiyki, h arq an d ay
k o ‘p m illatli davlatning ijtim oiy-siyosiy taraqqiyoti va istiqboli m illatlararo va 
k o n fe ssiy ala raro m u n o s a b a tla r barqarorligi b ilan uzviy ravishda boglliq. 
P rezidentim iz Islom K arim ov ta 'k id la b aytganlaridek, nihoyatda ehtiyotkorlik 
b ilan yondashishni talab q iladigan bu masala ko'pm illatli davlatlar jum lasiga 
kiruvchi O'zbekiston u chun h a m ju d a dolzarbdir. Shu jihatdan m amlakatimizda 
h u k m su ra y o tg a n tin c h lik va o so y ish taü k n in g m u h im o m illa rid a n biri 
m illatlararo totuvlik bo'lsa, ikkinchisi, diniy bag‘rikenglik, desak xato bo'lmaydi. 
Z o ta n , m ustaqil rcspublikam izning buyuk kelajagini t a ’m inlash y o iid ag i ezgu 
m aqsadiarim izni ro'yobga chiqarish uchun ham yurtda b arqaror vaziyat bo'lishi 
d ark o r. Tajriba b arqaror vaziyatni izdan chiqarish, m am lakatni fuqarolararo 
va m illa tia ra ro n izo la r, fitn a -fa s o d girdobiga to rtish g a u rin ish lar, y a 'n i 
maflcuraviy tahdid. m afkuraviy xuruj kun tartibining oldingi qatoriga chiqib 
qo lg an in i qayta-qayta isbotlam oqda.
Y urtboshim iz tak ro r va ta k ro r ogohlantirib aytganlaridek, XXI asrda biz 
y a d ro poligonlaridan em as, balki mafkuraviy poügonlardan ehtiyot b o lish im iz 
k era k , mavjud xavfning o ld in i oiishim iz uchun jam iyatdagi ijtimoiy-siyosiy 
vaziyatni uzluksiz ravishda atro flich a o ‘rganib borishim iz. shuningdêk, ilmiy 
asosda c h u q u r tadqiq va tah lil etish im iz lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu jihatdan m illiy va diniy bagTikenglikni m u stahkam lashning barch a 
om illarini aniqlash va ulardan sam arali foydalanish ozod va obod V atan, 
erkin ya farovon hayot qurilishi yo‘lidagi ezgu m aqsadlarim izni ro ‘yobga 
chiqarishning ham da turli d in va millatga m ansub b o ‘Igan aholini yagona V atan 
tuyg'usi asosida birlashtirish va ulam i 0 ‘zbekistonim iz ravnaqi yolidagi ijtimoiy- 
siyosiy faolligini oshirishning m uhim sh artlarid an biridir.
O zb e k isto n d a k o ‘p millatli m adaniyat. M a ’lu m k i, sayyoram izda o 'z in in g
betakror m adaniy va m a ’naviy qadriyatiariga ega b o ‘lgan 1600 dan ortiq etn ik
guruhlar yashaydi. M ustaqil O 'zbekiston R espublikasida esa o'zbeklar bilan 
b ir qatorda o ‘z m adaniyati va a n ’analariga ega b o lg a n 130 dan ziyod m illat 
vakillari istiqom at qiladilar. U lar m am lakat aholisining 20 foizini tashkil etadi.
Shu boisdan ham mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoqjam iyatim izda 
millatlararo totuvlikni saqlab qolish va m ustahkam lashga alohida e'tibor qaratildi 
va q ato r amaliy tadbirlar am alga oshirildi.
Jum ladan, O 'zb ek isto n Respublikasi V azirlar M ahkam asining 1992-yil 
13-yanvar Q aroriga aso san R espublika b a y n a lm ila l m ad an iy at m arkazi 
(R B M M ) tashkil etilishi m illiy-m adaniy m arkazlar faoliyatiga keng yo‘l o ch ib
berdi. Bu esa m illatlararo totuvlikni m ustahkam lashda m u h im o 'rin tutm oqda.
RBM M tashkil etilgandan so‘ng m illiy-m adaniy m arkazlar faoliyati tobora 
rivojlanib, ularning m iqdori ham yildan yilga k o ‘payib borm oqda. Ju m lad an ,
1992-yilda ularning soni atigi 10 tagina bo 'lg an b o ls a . 2000- yilga kelib 110 
tad an oshdi. 0 ‘tgan yillar m obaynida m illiy -m a d a n iy m arkazlar nafaqat 
m iqdor, balki sam aradorlik jih atid an ham o 'sib , m am lakatim izdagi mavjud 
ja m o at tashkilotlari q atorida o'zlarining m uayyan o ‘rinlariga ega bo'ldilar.
Respublika baynalm ilal m adaniyat m arkazi quyidagi m uhim vazifalarni 
bajaradi:
- k o 'p millatli respublikam izda milliy m u n o sab a tlarn i uyg‘unlashtirish, 
ya’ni vatanimiz tinchligi va osoyishtaligining ju d a m u h im omillaridan biri b o lg a n
m illatlararo totuvlik va ham jihatlikni m ustahkam lash;
- mavjud m illiy-m adaniy m arkazlar faoliyatini m uvofiqlashtirish va ularga 
yetakchilik qilish;
- m am lakatim izda istiqom at qilayotgan turli m illat va elatlarning milliy- 
m a ’naviy ehtiyojlarini qondirishga, ya’ni ularning h a r biriga xos b o lg a n m illiy 
til, m adaniyat, taom il, urf-odat va a n ’analarini saqlab qolish va rivojlantirishga 
am aliy va uslubiy jih atd a n yordam berish;
- turli millatga m ansub yoshlarim iz qalbida m u q ad d as vatan tuyg‘usini 
rivojlantirish orqali vatanparvarlik, insonparvarlik va baynalm ilallik tarbiyasini 
am alga oshirish;
- milliy m adaniyatlarni rivojlantirish orqali respublika m adaniyatining 
gullab-yashnashiga m unosib liissa q o ‘shish;
- Markaziy Osiyo respublikalari va M D H tarkibiga kiruvchi respublikalarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyat k o 'rsatay o tg a n m illiy-m adaniy m arkazlar bilan ham korlik aloqalarini 
o ‘m atish va rivojlantirish;
— 
m am lakatim izdagi turli m illat vakillarining o ‘z tarixiy vatanlari bilan 
m adaniy aloqalar o ‘m atishlariga ko‘maklashish.
R B M M o ‘zin in g ish yo'nalishlarini m arkaz huzurida tashkil etilgan m axsus 
Jam oatchilik K engashi y o ‘riqlari asosida belgilaydi va am alga oshiradi. M azkur 
Jam oatchilik kengashi tarkibiga M arkaz rahbariyati, m illiy-m adaniy m arkazlar 
raislari, m utasaddi id o ralar, vazirüklar va ja m o a t tashkilotlarining vakillari, 
shuningdek, m illiy m a sa la b ilan shug‘ullanuvchi yetakchi olim lar kiritilgan.
Respublikam iz ijtim oiy hayotidagi m uhim voqealar, tantanalar va om m aviy 
bayram larga tayyorgarlik k o ‘rish va ularni nishonlashda turli millatga m ansub 
yurtdoshlarim izning faol ishtirokini ta ’m inlash m arkaz faoiiyatining m u h im
yo‘nalishlaridan b iri hisoblanadi.
M arkazning b u b o rad ag i sa'y-harakatlari tufayli eng aziz va eng ulug' 
ayyomimiz - M ustaqillik kuni, shuningdek, N av ro ‘z bayram i, Konstitusiya 
kuni, tarixim izda y orqin iz qoldirgan buyuk zotlar va ulug‘ allom alarim izning 
tavallud kunlari b ilan bog‘liq m uhim sanalam ing nishonlanishida, Prezidentim iz 
Islom Karim ov asarlariiiing taqdim otiga bag'ishlangan tantanali m arosim lar va 
yig‘ilishlam i tashkil etish va o ‘tkazishda turli m illatga m ansub yurtdoshlarim iz 
katta m am nuniyat b ila n faol ishtirok etib kelm oqdalar.
M arkaz tash ab b u si b ilan m axsus dasturlar asosida davrim izning dolzarb 
mavzulariga d o ir konferensiya, sem inar va davra suhbatlari m untazam ravishda 
o ‘tkazilib k elin m o q d a. Shuningdek, um um xalq bayram lari, festival, ijodiy 
k e c h a la r va k o ‘rg a z m a la rd a h a m d a tu rli m illa tg a m a n su b ato q li xalq
nam oyandalari h a y o ti bilan b o g iiq m uhim san ala m in g nishonlanishida faol 
qatnashish m arkaz faoiiyatining m uhim sohalariga aylanib, tobora an'anaviy 
tus olm oqda.
U la rn in g o r a s id a R a m a z o n va Q u rb o n h a y itla ri, R ojdestvo, Pasxa, 
M aslenitsa, P u rim , X ansiq, H osil bayram i, C h u so k , Yangi vil, X otira va 
qadrlash k u n larin in g a n ’anaviy tarzda bayram qilinayotganligi ham da Rus 
pravoslav cherkovi T oshkent va O 'rta Osiyo eparxiyasining 125 yiiligi. «Manas» 
eposining 1000 yiiligi, buyuk ajdodim iz A m ir T em u m in g 660 yiiligi, Im om
a l-B u x o riy va A h m a d a l- F a r g ‘o n iy , N a v o iy , J o m iy , A bay, P u sh k in , 
M a h tu m q u li, S h e v c h e n k o , Y esenin, M u x to r Avezov, C hingiz A ytm atov 
kabi m utafakkirlar yubileylarining keng nishonlanganligi alohida diqqatga 
sazovordir.
Hozirgi k u n d a R B M M , m illiy-m adaniy m arkazlar m illatlararo totuvlik va 
fuqarolar ham jihatligini m ustahkam lashdek o ‘ta dolzarb masalaga boshqa qator 
davlat va ja m o a t tashkilotlarining h am d iq q at-e'tib o rin i jalb etib kelm oqda. 
Respublika kasaba uyushm alari federatsiyasi kengashi, 0 ‘zbekiston D avlat 
te le ra d io k o m p a n iy asi, M a rk aziy Osiyo xalqlari m ad an iy ati assam bleyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston x o tin -q iz la r q o 'm ita s i, R espublika y o s h la rin in g «K am olot» 
jam g 'arm asi, 0 ‘zbekiston D avlat fan va texnika q o ‘m itasi va boshqa qator 
tash k ilo tlar o ‘rtasida im zo lan g an sh a rtn o m a la r asosida u la r bilan o ‘zaro 
ham korlikda ish olib borilm oqda. Ju m lad an , 0 ‘zbekiston Badiiy akademiyasi 
bilan birgalikda yuzlab ko‘i£ azm alar tashkil etilm oqda.
M ark az n in g resp u b lik am izd a faoliyat k o ‘rsa ta y o tg a n e lc h ix o n a la r va 
d ip lo m atik korpuslar bilan h am k o rlik d a am alg ao sh iray o tg an tadbiriari ham 
uning faoliyatida m uhim o ‘rin egallaydi.
0 ‘zbekistonim izning buyuk kelajagi, vatanim iz ravnaqi y o ‘lida sidqidildan 
xizm at qilayotgan m illiy -m a d a n iy m ark azlar faoliyati k en g ja m o atch ilik
to m o n id an yuksak baholanm oqda. Q ato r m illiy-m adaniy m ark azlar raislari 
hukum atim izning yuksak m ukofotlariga sazo v o rb o lg an lig i, u la m in g xizmatlari 
yuqori darajada e 'tiro f etilayotganligining dalolatidir.
0 ‘zb ek isto n d a diniy m a d a n ly a t. Isliq lo ln in g d a s tla b k i k u n la rid a n o q
diyorim izning barcha fuqarolari haqiqiy e ’tiqod erkinligini his eta boshladilar. 
Bugungi kunda 0 ‘zbekistonda turli d in vakillarining hech q a n d ay to ‘siqlarsiz 
o ‘z dinlariga e ’tiqod qiiishlari u c h u n barch a sharoitlar yaratiigan. Sobiq sh o ‘ro 
davrida respublikam izda bor-yo*g‘i 89 ta masjld va ikkita m ad rasa faoliyat 
ko'rsatgan b o ‘lsa, hozir 0 ‘zbekiston m usulm onlari idorasi boshqaruvi ostida 
rasmiy ro ‘yxatdan o ‘tgan, barcha qulayliklar yaratiigan 1700 d an o rtiq masjid,
10 m adrasa va T oshkent islom universiteti faoliyat k o 'rsa tib turibdi.
Shuningdek, m am lakatim izda istiqom at qilayotgan 130 d a n ziyod millat 
vakillari ham o'zlari e ’tiqod qilayotgan dinlarida em in-erkin ibodat qilmoqdalar. 
Bugun respublikam izda 15 turdagi 170 d an ziyod noislom iy d in iy tashkilotlar 
rasm an faoliyat ko‘rsatm oqda.
1999-yil tashkil etilgan T oshkent islom universiteti islom tarixi va falsafasi, 
diniy qonunchilik, iqtisod va tab iiy fan lar fakulletlariga h a r yili talabalar 
qabul qilm oqda. U niversitet q o sh id a Islom shunoslik ilm iy -tad q iq o t m arkazi, 
m anbalar xazinasi ham da akadem ik litsey faoliyat k o 'rsa tm o q d a .
Taassufki, 100 yildan ortiq d av o m etgan m ustabid tu z u m davrida m a’naviv 
ildizlarim izdan ayirish, dinni ja m ly a t hayotidan siqib c h iq arish g a urinishlar 
bo'ldi. N atijada m a'naviyat va m a 'rifa t o 'rn in i m a iu m d arajada jah o lat egallab, 
yurtdoshlarim iz fiqh, tafsir, hadis, ta s a w u f ilmlari haqida u m u m iy tushunchaga 
ham ega bo'lm ay qoldilar. H atto islom dini nim a, m u su lm o n ch ilik nim a. 
degan savollarigajo‘yali javob bera oladiganlarning soni h a m ozchilikni tashkil 
etardi. M ovarounnahr diyori a z a ld a n dinu diyonat o 'c h o g 'i, fuzalo-ulam olar 
yurti ekanligini unutib qo'ydik.
A na shunday sharoitda m intaqam izda, xususan, 0 ‘zbekistonda b a ’zi kuchlar 
d in niqobi ostida g ‘arazli m aq sad lar bilan siyosiy h o k im iy a tn i egallashga 
intildilar. Alloh, islom kabi so 'z lar q o ‘shib nom langan, eshitilishi jarangdor