1. Münaqişəyə dair elmi baxışların təkamülü
Həqiqi mübaqişə aşağıdakı yarımnövlərə ayrılır
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Münaqişəqabağı mərhələni şərti surətdə üç inkişaf dövrünə ayırmaq olar.
- İnsident tərəflərin bilavasitə toqquşmasının başlanması üçün formal bəhanədir. Yaranmış vəziyyətdə tərəflərin üç davranış variantı mümkündür
| Həqiqi mübaqişə aşağıdakı yarımnövlərə ayrılır:
a) konstruktiv- real mövcud olan ziddiyyətlər nəticəsində b) təsadüfi- anlaşılmazlıq yaxud təsadüf nəticəsində yaranan c) yeri dəyişilmiş- həqiqi səbəb gizli olan münaqişələr. Münaqişələr məqsəd və nəticələrindən asılı olaraq müsbət və mənfi, konstruktiv və destruktiv münaqişələrə ayrılır.Adətən sosial münaqişədə dörd inkişaf mərhələsi fərqləndirilir: 1. Münaqişəqabağı vəziyyət 2. Münaqişə 3. Münaqişənin həlli 4. Münaqişədən sonrakı vəziyyət. Münaqişəqabağı vəziyyət subyektlər arasında gərginliyin artması ilə təzahür edir. Lakin ziddiyətlər münaqişəyə keçməyə də bilər. Sosial gərginliyin artmasının səbəbləri: 1.İnsanların mənafe, tələbat və dəyərlərinin real sürətdə pozulması 2.Cəmiyyətdə və ya ayrı-ayrı sosial birliklərdə baş verən dəyişikliklərin qeyri-adekvat qavranılması 3.Bu və ya digər real və yaxud yalançı faktlar. Münaqişəqabağı mərhələni şərti surətdə üç inkişaf dövrünə ayırmaq olar. 1. Müəyyən mübahisəli obyektlə əlaqədar ziddiyyətlətin yaranması, etimadsızlığın və sosial gərginliyin artması 2. Öz iddialarının hüquqauyğunluğunu sübuta yetirməyə can atma 3. Qarşılıqlı fəaliyyət strukturunun dağılması, ittihamlardan təhdidlərə keçmə. İnsident tərəflərin bilavasitə toqquşmasının başlanması üçün formal bəhanədir. Yaranmış vəziyyətdə tərəflərin üç davranış variantı mümkündür: 1. Tərəflər yaranmış vəziyyəti yoluna qoymağa və kompromis əldə etməyə çalışır 2. Tərəflərin biri özünü elə aparır ki, sanki heç nə baş verməmişdir 3. İnsident açıq qarşıdurmanın başlaması üçün siqnala çevrilir. 33.İqtisadi münaqişələr. Sosial həyatın ən mühüm aspektini iqtisadi aspekt təşkil edir . Sivilizasiyanın münaqişələrin səmərəli tənzimlənməsi mexanizmini yaratmağa imkan vermiş ən böyük nailiyyətlərindən biri bazar iqtisadiyyatı olmuşdur . Yalnız XVIII əsrin sonundan etibarən mütəfəkkirlər daha çox belə suallar verməyə başlamışlar : cəmiyyətin nəyin hesabına normal « işləyir ? » Nəyə görə fərdlər öz mənafelərini güdmələrinə və çox məhdud informasiyaya malik olmalarına rəğmən xaos deyil , heyrətamiz dərəcədə mütəşəkkil cəmiyyət ortaya çıxır ? Belə mütəfəkkirlər sırasında ən uzaqgörən və böyük təsir göstərəni Adam Smit ( 1723-1790 ) olmuşdur . Smit bu fikirlə razılaşmamış və hamı tərəfindən qəbul olunmuş fikri inkar etmək üçün hökumətin dəstəyi olmadan fəaliyyət göstərən ictimai əlaqələndirmə mexanizmini kəşf və təsvir etmişdir . İqtisadi nəzəriyyə insan tələbatları və sosial nəticələr arasında əlaqələri təsbit etməklə , insan və insan cəmiyyəti haqqında ən mühüm elmlərdən biri kimi çıxış edir . O təsbit edir ki , iqtisadi fəaliyyətində insan , əsasən , rasional hərəkət edir . Kapitalist cəmiyyətinin rasionallığı ideyasını XX əsrin əvvəlində M.Veber xüsusilə ardıcıl surətdə müdafiə etmişdir . Veber sosial fəaliyyətin dörd növünü göstərmişdir : 1 ) ənənəvi ( vərdiş üzrə ) sosial fəaliyyət ; 2 ) affektiv ( emosiyalara tabe olan ) fəaliyyət ; 3 ) dəyər - rasional ( ali ədalət , gözəllik , inam ideallarına tabe olan , yəni konkret praktik vəziyyətin çərçivələrindən kənara çıxaran ) fəaliyyət ; 4 ) məqsədli - rasional fəaliyyət . . Veber məqsədli - rasional və bütün qalan fəaliyyət arasında münaqişənin tarixən necə həll olunduğunu göstərmişdir Rasionallaşdırılmış kapitalist istehsalı iki əsas tip münaqişələr doğurur . Birincisi , bu , əmtəə istehsalçıları arasında rəqabətdir . İkincisi , işəgötürənlərin və muzdlu işçilərin toqquşmasıdır . İş qüvvəsini əmtəə hesab etsək , hər iki münaqişə növü bazar adlandırılan ümumi sistemdə münasibətlərin yarımnövləridir .Müasir iqtisad elmi real münaqişələri həll edərkən intellektual axtarışı və sosial səmərəliliyi birləşdirməyə çalışanların çoxəsrlik və səmərəli zehni işinin nəticəsidir . Nəticəjə mühasibat kitabları , pul əskinasları və səhmlər , birjalar , qiymət indeksləri meydana çıxmışdır . ölkənin iqtisadi həyatının çətinlikləri : istehsalın tənəzzülü , inflyasiya , işsizliyin artımı və s . görünür. E. Mayo hələ keçən əsrin 20-30 - cu illərində göstərdi ki , insan işdə yalnız işləmir , həm də yaşayır . Buna görə də yalnız < « < insan münasibətləri » mənalı , mühüm şəxsi əhəmiyyətə malik fəaliyyət kimi əməyin uğurunu təmin edə bilər . Meyonun ideyaları F.Hersbergin << motivləşdirmə - gigiyena » nəzəriyyəsində daha da inkişaf etdirilmişdir . Onun fikrincə , əmək haqqı , həmkarlar və müdiriyyətlə münasibətlər , fiziki əmək şəraiti heç vaxt işçini tam qane edə bilməz . Bunlar yalnız gigiyenik şəraitdir . Onların normal mövcudluğuna işçi sürətlə alışır və vaxt keçdikcə onları qiymətləndirmir . Hersberq zənginləşmənin başlıca əlamətini ən yaxşı fəaliyyət üsulu haqqında işçinin özünün qərar qəbul etməsində gorur. 34.Kütləvi iğtişaşlar və kütlə fenomeni. Deyl Karneqi mənəvi rahatlığ tapmağa dair məsləhətlərində gözlənilən ən pis hadisənin baş verəbiləcəyi təqdirdə nələrin baş verəcəyini təsəvvür etməyi təklif edir. Sonra dərk olunmalıdır ki, dəhşətli hadisə baş verməyəcəkdir,öz taleyinin yaxşılaşdırmağın yolları tapılmalıdır.Sosial münaqişələrdə bu məsləhət keçərli,çünkü sosial münaqişə qızışdırılarken baş verə biləcək hadisə ən dəhşətli hadisədir: bu kütlənin özbaşınalığı yaxud da kütləvi iğtişaşlardır. Kütlə nə qədər böyükdürsə sosial qasırğa da o qədər güclü olur. “Qaragüruh”, “kütlə” anlayışı qədim dövrdən məlumdur. “Kütlə özbaşınalığı” daha çox insanların mövcudluq həddində olduqları şəraitdə yaranır.Daşqın,yaxud zəlzələ zamanı çaşqınlıq, aclığ yaxud vəba qiyamları, duz çörək vergisinin ifrat artımı ilə əlaqədar qiyamlar buna misaldır. Lebon göstərmişdir ki,kütlə içərisində insanın davranışı köklü şəkildə dəyişir: “şüurlu şəxsin yoxa çıxması, şüursuz şəxsin üstünlük qazanması və s.başlıca əlamətlərindəndir. Lebonun belə bir nəticəsidə tamamən fərqlidir: kütlə mühafizəkardır.O zorakılıq törətməklə sosial inkişafda hansısa maneəni aradan qaldıra bilər 35.Millətlərarası münaqişələrin spesifikası Milli-etnik birliklər xarakterik əlamətlərə malik olan böyük sosial qruplardır. Belə əlamətləri etnikliyin obyektiv indikatorlarına aid etmək olar. Ayrı-ayrı fərdlər, yaxud insan qrupları bu əlamətlərdən hansılarınasa malik olmaya da, lakin özlərini müəyyən etnosla eyniləşdirə bilərlər. Etnik özünüeyniləşdirmənin əsas amilini etnik mənlik şüuru müəyyən etnosa mənsubluq hissi təşkil edir. İnsan gündəlik həyatında, bir qayda olaraq, diqqəti etnik mənsubiyyətin üzərində cəmləşdirmir. Narahatlıq keçirdikdə, özünü incidilmiş, əzilmiş hiss etdikdə o, şüurlu, yaxud şüuraltı şəkildə (dəstək və müdafiə axtararaq) özünü müəyyən sosial qruplar və birliklərlə eyniləşdirir. Məsələn, ailə, dostlar, əmək kollektivi, həmkarlar, o cümlədən öz etnosu. Bu zaman etnik mənsubiyyət özünüeyniləşdirmənin ən məqbul formasıdır. İnsanın ailəsi və dostları ola da, olmaya bilər, o, kollektivdə işləyə də, işləməyə də bilər, bu və ya digər peşəyə malik ola da, olmaya da bilər, lakin istənilən halda o, özünü müəyyən etnosun nümayəndəsi hesab etməkdə davam edir.İnsan milli- etnik stereotipləri uşaqlıqdan mənimsəyir və sonradan əsasən şüuraltı səviyyəsində onların təsirini hiss edir. Buna görə də etnik (milli) münaqişələr) üçün şüursuz davranışın emosiogenlik, qeyri-məntiqilik, simvolizm və törədilən hərəkətlərin rasional dəlillərlə zəif əsaslandırılması kimi xüsusiyyətləri səciyyəvidir. Bu xüsusiyyətlərlə əlaqədar millətlərarası münaqişələrin yaranması, inkişafı və həlli cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin istənilən sahəsində və istənilən səviyyədə öz spesifikliyinə malikdir. Bütövlükdə, millətlərarası münaqişələr müxtəlif etnosların ayrı-ayrı nümayəndələri, sosial qrupları arasında baş verən münaqişələrdən və iki, yaxud bir neçə etnosun cəbhələşməsindən ibarətdir. Millətlərarası münaqişənin tipləri qismində şəxsiyyətlərarası, etnososial və terminin əsl mənasında millətəlarası münaqişələr fərqləndirilə bilər. 36.Millətlərarası münaqişələrin səbəbləri. Etnik münaqişələrin yaranmasının əsas səbəblərindən birini millətlərin qarşılıqlı ərazi iddiaları təşkil edir.Belə münaqişələr dövlətlərarası, regionlararası,yerli səviyyədə yaranır.Ərazi iddialarının motivləri fərqli ola bilər.Məsələn: -millətlərin tarixi keçmişi ilə şərtlənmə -sərhədlərin öz başına dəyişdirilməsi -əvvəllər deportasiya olunmuş millətin tarixi vətəninə qaytarılması -millətin müxtəlif dövlətlər arasında bölünməsi və.s Milli münaqişələrə islahatların ayrı-ayrı regionlarda qeyri-bərabər gedişi də səbəb ola bilər.Belə münaqişələr universal xarakter daşıyır. Millətin dəyərlərinin pozulması nəticəsində yaranan münaqişələr daha ağrılı və gərgin olur. Veberin fikrincə hər bir insan aktı yalnız dəyərlər müvafiq surətdə məna kəsb edir,insanların davranış normaları və məqsədləri dəyərlər baxımından müəyyən olunur.Lakin millətlərarası dəyər münaqişələrinin spesifikliyi mədəniyyət,din,dil və digər ictimai-mədəni xüsusiyyətləri ilə bağlı fərqlərlə şərtlənən ziddiyyətlərdə daha aydın təzahür edir. Millətlərarası münaqişələrin yaranmasının ictimai-mədəni səbəblərinə həmçinin cəmiyyədə mövcud olan normalar və dəyərlər arasındakı münaqişələri aid etmək olar. Normalar və dəyərlər arasında aşağıdakı səviyyələrdə yarana bilər: -mərkəz-region səviyyəsində -regionlararası səviyyədə -yerli səviyyədə Millətlərarası münaqişələr gözlənilmədən yaranır.onları doğuran səbəb müxtəlifdir. Münaqişənin yaranması üçün 3 amilin mövcudluğu zəruridir: 1.mənlik şüurunun səviyyəsi ilə 2.cəmiyyətdə milli varlığın bütün cəhətlərinə təzyiq göstərən problemlərin “böhran” kütləsinin mövcudluğu 3.hakimiyyət uğrunda mübarizədə ilk 2amildən istifadə etməyə qabil olan siyasi qüvvələrin mövcudluğu 37.Millətlərarası münaqişənin inkişaf xüsusiyyətləri. Millətlərarası münaqişənin inkişaf xüsusiyyətləri. Milletlerarasi münaqişə istənilən münaqişə növü ilə eyni inkişaf mərhələlərini keçir,lakin ozunun spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. Münaqişənin yaranma səbəbindən asılı olmayaraq qarşıdurmanın subyektlərini müxtəlif etnik qrupların nümayəndələri təşkil etdikdə bu münaqişə öz inkişafnnda etnik çalar kəsb edəcəkdir və müəyyən mərhələdə etnik fərqlər üstün əhəmiyyət qazana bilər. Millətlərarası muünaqişənin başqa bir xüsusiyyəti ondadır ki, onun inkişafənda müəyyən ideologiya (millətcilik,separatcılıq,kommunizm,fasizm)böyük rol oynayır.Etnik münaqişələrdə əskər xüsusiyyətlər ictimai-mədəni xarakter daşəyır. Məsələn,dil,din,norma,dəyer,adət, ənənə,təfəkkür və davranış üsullarında fərqlər və s. Bu fərqlərin hər biri cəmiyyətin böhranlı vəziyyetində milıətlərarası münaqişənin yaranması üçün səbəb, yaxud vəsilə qismində çıxış edə bilər. Öz-özlüyündə etnik xüsusiyyətlər cəmiyyətdə sabitliyi pozan daimi amil deyildir.Normal fəaliyyət göstərən sosial-siyasi və iqtisadi münasibətlər sistemində müxtəlif etnik qruplara mənsub adamlar yaxsı dil tapir. Lakin iqtisadi və siyasi qeyri- sabitlik və cəmiyyətdə böhran vəziyyəti şəraitində qruplararası, millətlərarasə münasibətlərin bütün əvvəlki tənzimləyiciləri daılır və dəyərsizləşir, yeni tenzimləyicilər isə birdən-birə yaranmır. 38.Millətlərarası münaqişənin tipləri. Bu və ya digər millətlararası münaqişənin qəti həlli mümkün deyildir. Millətlər mövcud olduqca dövri suratda onların qarşılıqh münasibətlərində ziddiyyətlərin yaranması labüddür. Buna göra do problem millatlararası ziddiyyatlari aşkara çıxarmaqdan. zorakılığın tətbiqina yol verməməkdən, mübahisəli məsələlərin nizama salınmasının səmərəli üsullarını tapmaqdan ibarətdir. Əslində, söhbət çoxmillətli cəmiyyətdə millətlərarası münaqişələrin idarə olunmasından gedir. Milli münasibətlərin idars olunması strategiyasını işloyib hazırlamaq üçün bütün çoxmillətli məkanda ümumi qarşılıqlı surətdə maqbul dəyərlər va normalar tapmaq zəruridir. Bir tərəfdən, dəyər-normativ sahəsi bütün çoxmillətli cəmiyyəti əhatə edəcək qədər kifayət qədər universal olan, digər tarafdan isa çoxmillətli məkana daxil olan etnosları xüsusi anonalarini, adatlərini, dayar va manafelərini pozmayan ümumi oyun qaydaları işləyib hazırlamaq zəruridir. Buna görə da dövlatla dövlətin tarkibinə daxil olan bütün etnoslar arasında özünəməxsus « prinsipləri: şəxsiyyətin va etnosun təhlükəsizlik təminatlarimi, hüquq barabərliyini. ziddiyyətlər yarandıqda zorakılığın tatbiqinin qadağan olunmasını, münaqişələrin dinc üsullarla həllini və s. tasbit etməlidir. Bu zaman oyun qaydaları münaqişə iştirakçılarından birinə üstünlük vermamalidir. Yalnız bu halda onlar səmərəli olacaqdır. Mübahisəli problemlərin həllində ali münsif və müqavilənin yerinə yetirilməsinin qaranlı rolu federal Mərkəzə (yaxud bu maqsadla xüsusi yaradılan hakimiyyət institutuna) verilərǝk, onun səlahiyyətləri (legitimliyi) qeyd-şartsiz tanınmalıdır. Etnik qrupların özünün submədəniyyəti çərçivəsinde özünü reallaşdırması üçün ictimai müqavilənin hamı tərəfindən qəbul olunmuş ümumi prinsiplərinə riayət olunması şərtila federal hakimiyyətin bir hissəsinin onlara verilməsi zoruridir. Lakin hakimiyyəti bölüşmak üçün dövlət (o cümladan iqtisadi cahatdan) kifayət qədər güclü olmalıdır ki. zarurat yarandıqda güc metodları ilə millətlararası münasibətlərdə separatçı və ifratçı meyllərin qarşısını ala bilsin. Millətlararası münaqişəni təşəkkül mərhələsində aşkara çıxarmaq və onun qarşısını almaq mümkün olmadıqda zorakılığın (bela hal mövcud olduqda) dayandırılması birinci dərəcəli vəzifə təşkil edir. Daha sonra tərəflərin münaqişəli münasibətini dialoq formasina keçirmək zaruridir. Dialoqun iki saviyyəsi mövcuddur: qarşılıqlı faaliyyətin məqsədi kimi dialoq va məqsədə çatılması vasitəsi kimi dialoq. Münaqişs subyektləri arasında dialoq bu va ya digər sabəblərdən mümkün olmadıqda vasitəçilərin cəlb edilməsi zərurəti yaranır. Vasitəçilik münaqişələrin nizama salınmasında üçüncü tərəfin iştirakının an yumşaq formasıdır. Münaqişənin nizama salınmasında növbəti addım qərarlarının icrası bütün münaqişə iştirakçıları üçün məcburi olan arbitraja müraciətdir. Münaqişənin nizamlanması ilə yatırılması arasında yerləşən mecburi arbitraj da mövcuddur. Millətlərarası münaqişələrin nizama salınmasının ifrat forması onların güc işlətməklə 39.Millətlərarası münaqişənin həlli yolları. Bu və ya digər millətlərarası münaqişənin qəti həlli mümkün deyildir. Millətlər mövcud olduqca dövri surətdə onların qarşılıqlı münasibətlərində ziddiyyətlərin yaranması labüddür. Buna görə də problem millətlərarası ziddiyyətləri aşkara çıxarmaqdan, zorakılığın tətbiqinə yol verməməkdən, mübahisəli məsələlərin nizama salınmasının səmərəli üsullarını tapmaqdan ibarətdir. Əslində, söhbət çoxmillətli cəmiyyətdə millətlərarası münaqişələrin idarə olunmasından gedir. Milli münasibətlərin idarə olunması strategiyasını işləyib hazırlamaq üçün bütün çoxmillətli məkanda ümumi qarşılıqlı surətdə məqbul dəyərlər və normalar tapmaq zəruridir. Bir tərəfdən, dəyər-normativ sahəsi bütün çoxmillətli cəmiyyəti əhatə edəcək qədər kifayət qədər universal olan, digər tərəfdən isə çoxmillətli məkana daxil olan etnosların xüsusi ənənələrini, adətlərini, dəyər və mənafelərini pozmayan ümumi oyun qaydaları işləyib hazırlamaq zəruridir. Buna görə də dövlətlə dövlətin tərkibinə daxil olan bütün etnoslar arasında özünəməxsus bütün məqamlarını tənzimləyə bilməsə də, əsas norma və prinsipləri: şəxsiyyətin və etnosun təhlükəsizlik təminatlarını, hüquq bərabərliyini, ziddiyyətlər yarandıqda zorakılığın tətbiqinin qadağan olunmasını, münaqişələrin dinc üsullarla həllini və s. təsbit etməlidir. Bu zaman oyun qaydaları münaqişə iştirakçılarından birinə üstünlük verməməlidir. Yalnız bu halda onlar səmərəli olacaqdır. Mübahisəli problemlərin həllində ali münsif və müqavilənin yerinə yetirilməsinin qarantı rolu federal Mərkəzə (yaxud bu məqsədlə xüsusi yaradılan hakimiyyət institutuna) verilərək, onun səlahiyyətləri (legitimliyi) qeyd-şərtsiz tanınmalıdır. Etnik qrupların özünün submədəniyyəti çərçivəsində özünü reallaşdırması üçün ictimai müqavilənin hamı tərəfindən qəbul olunmuş ümumi prinsiplərinə riayət olunması zəruridir. Lakin hakimiyyəti bölüşmək üçün dövlət kifayət qədər güclü olmalıdır ki, zərurət yarandıqda güc metodları ilə millətlərarası münasibətlərdə separatçı və ifratçı meyllərin qarşısını ala bilsin. Millətlərarası münaqişəni təşəkkül mərhələsində aşkara çıxarmaq və onun qarşısını almaq mümkün olmadıqda zorakılığın dayandırılması birinci dərəcəli vəzifə təşkil edir. Millətlərarası münaqişələrin nizama salınmasının ifrat forması onların güc işlətməklə yatırılmasıdır . Qan axıdılmasına və vətəndaş müharibəsinə son qoymaq üçün keçmiş Yuqoslaviya ərazisində mərhələli surətdə vasitəçilik, arbitraj, məcburi arbitraj və qismən güc işlətməklə yatırma (serblərin döyüş mövqelərinin NATO aviasiyası tərəfindən bombardman edilməsi və güc işlətməklə hədələmə) tətbiq olunmuşdur. Osetin-inquş hərbi münaqişəsi də güc metodu ilə dayandırılmışdır. 40.Dövlətlərarası münaqişələrin xüsusiyyətləri və növləri. Beynəlxalq münaqişələrin əsas subyektlərini dövlətlər təşkil edir. Bunlar: - dövlətlərarası münaqişələr. - milli - azadlıq müharibələri. - müstəmləkəçilik əleyhinə, irqçilik əleyhinə, habelə demokratiya prinsiplərinə zidd fəaliyyət gös- tərən hökumətlərin əleyhinə. - beynəlmiləlləşmiş daxili münaqişələr. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|