1. Sahibkarlıq haqqında nəzəriyyələrin yaranması Sahibkarlıq fəaliyyətinin mahiyyəti və məzmunu

Mövzu 8. Sahibkarlıq qərarları və kommunikasiya

1. İdarəetmə qərarlarının mahiyyəti və təsnifatı
2. Qərarların qəbul edilməsi texnologiyası
3. Qərarların həyata keçirilməsi
4. Sahibkarlıq qərarlarının qəbul edilməsində kommunukasiyanın rolu
5. Sahibkarlıq fəaliyyətinin informasiya təminatı
1. Sahibkarlıq fəaliyyəti öz mahiyyəti etibarı ilə qərarların qəbul edilməsi, onların həyata keçirilməsi və nəticələrin qiymətləndirilməsi prosesidir.
Qərarlar-sahibkarın konkret məqsədinə nail olmaq üçün təhlilin, proqnozlaşdırmanın və variantlar çoxluğundan ən alternativlərin seçilməsinin nəticəsidir.
Qərarların hazırlanması prosesi isə ardıcıl işlərin aparılması – problemin mahiyyəti, məzmunu, onun reallaşdırılması planının hazırlanmasına qədər aparılan əməliyyatlardan ibarətdir. Qərarların hazırlanması prosesi konkret nəticə ilə qurtaran mərhələlərdən ibarət olmalıdır. Qərarların hazırlanması prosedurasını tənzimləyən vahid sənəd yoxdur.
Qərarların keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün onların təhlilini aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləşdirmək əsasında yerinə yetirmək təklif olunur:
- əmtəənin həyat tsiklinin mərhələləri;
- menecment sisteminin altsistemləri;
- fəaliyyət sahəsi (texniki, iqtisadi və başqa cərəyanlar);
- məqsəd (kommersiya və qeyri-kommersiya qərarları);
- idarəetmə səviyyəsi (zirvə, orta, aşağı);
- miqyaslılıq (kompleks və xüsusi qərarlar);
- fəaliyyətin davamiyyəti (strateji, taktiki, əməli qərarlar);
- təsir obyekti (xarici və daxili);
- idarəetmə metodları (mətn, qrafik, riyazi);
- təsvir olunma formaları (plan, proqram, əmr, sərəncam, göstəriş, müraciət);
- mürəkkəblik (standart və qeyri-standart);
- ötürülmə üsulları (şifahi, məktub, elektron).
Qərarlar insanlar tərəfindən qəbul edildiyindən, bu qərarı qəbul edən menecerin xarakteri qərarların xüsusiyyətlərində öz izini qoyur. Bununla əlaqədar olaraq qərarlar müvazinətli, impulsiv ( qeyri-iradi), ətalətli, riskli və ehtiyatlı olur.
Müvazinətli qərarları qəbul edən menecerlər irəli sürdükləri fərziyyəyə, onların yoxlanılmasında öz hərəkətlərinə diqqətli və tənqidli yanaşırlar. Adətən, onlar qərar qəbul etməmişdən əvvəl dürüst ifadə edilmiş cari ideyaya malik olurlar:
İnpulsiv qərarların müəllifləri saysız miqdarda ən müxtəlif ideyaları təklif edərək onları yoxlamaq, dəqiqləşdirmək və qiymətləndirmək iqtidarında olmurlar. Odur ki, fikirləşmədən qəbul edilmiş qərarlar qeyri –iradi və etibarsız sayılır.
Ətalətli qərarlar –ehtiyatlı axtarışın nəticəsi sayılır. Əksinə, nəzarət və dəqiqləşdirici təsirlər yeni ideyalara nisbətən çox yer tutduğundan ətalətli qərarlarda yenilik, orjinallıq tapmaq çətindir.
Riskli qərarlar-onunla fərqlənir ki, onların müəllifləri öz fərziyyələrinin əsaslandırılmasına ehtiyac duymurlar, əgər özlərinə inanırlarsa, heç bir təhlükədən çəkinmirlər.
Ehtiyatlı qərarlar-bütün variantların menecer tərəfindən diqqətlə yoxlanılması, işə həddən artıq tənqidi yanaşması ilə xarakterizə olunur. Onlar ətalətli qərarlara nisbətən daha az yeniliklərə və orijinallığa malikdir. Sadalanan qərarlar əsasən heyətin əməli idarə edilməsi prosesində qəbul edilir.
Menecment sisteminin istənilən altsisteminin strateji və taktiki idarə edilməsi üçün təhlilin, əsaslandırmanın, optimallaşdırmanın iqtisadi metodları əsasında səmərəli qərarlar qəbul edilir.
2. Müasir şəraitdə idarəetmə qərarlarının hazırlanması və qəbul edilməsi texnologiyasının əhəmiyyəti xeyli dərəcədə artır. Qərarların qəbul edilməsi texnologiyası alternativ variantların şəxsi imkanlar və məqsədlərlə müqayisəsi vasitəsi ilə bir variantın seçilməsinə əsaslanan xüsusi fəaliyyətdir. Sahibkar öz qərarlarını intuisiya əsasında və real metodların köməyilə qəbul edə bilər.
Qərarların qəbul edilməsi ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:
1-ideyanın məzmunu;
2, 3-ideyanın həyata keçirilməsi variantları;
5-sahibkarlar;
4, 6-layihə variantlarının həyata keçirilməsi üçün lazım olan ehtiyatların üzə çıxarılması;
7- göstərilən layihələrə uyğun olaraq daxili imkanların qiymətləndirilməsi;
8, 9-tələb olunan ehtiyatlarla daxili imkanların müqayisəsi;
10-alternativ variantlardan birinin seçilməsi;
11, 12-hər bir layihə variantı üzrə gözlənilən səmərənin müəyyən edilməsi;
13-nariantın həyata keçirilməsi üçün zəruri olan fəaliyyətin müəyyən edilməsi və onların dəyər nöqteyi nəzərindən qiymətləndirilməsi;
14-ən pis halda əldə olunan səmərənin müəyyən edilməsi.

2


3


6

1

4


8




5

9






7

10





12

11

14

13

Qərarların qəbul edilməsi konsepsiyası idarəetmənin informasiya problemləri üzrə məhşur mütəxəssis olan Q.saymon tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Qərarların qəbul edilməsində olan müxtəlifliyə baxmayaraq, ədəbiyyatların çoxunda qərarların qəbulu prosesini aşağıdakı əsas mərhələlərə ayırmaq məqsədəuyğun sayılır.

1. Məqsədin müəyyən edilməsi.
2. Məsələnin (problemin) təhlili.
3. Alternativlərin (variantların) təhlili.
4. Qərarların (həllərin) seçilməsi.
5. Qərarların reallaşdırılması.
6. İcranın qiymətləndirilməsi.
İstənilən prosesin layihələndirilməsi təhlillər istehsallararası, istehsaldaxili, texnoloji, funksional ixtisaslaşdırmaların dərinləşdirilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanmasına əsaslanır.
3. Firmanın idarəetmə fəaliyyətinin növlərinə iki nöqteyi nəzərdən yanaşmaq olar:
a) sahibkarın (menecerin) həll edəcəyi məsələlərin tipləri;
b) məsələlərin həllinin ardıcıllığını müəyyən edən prosedurlar.
Sahibkarın qarşısında duran birinci tip problem: istehsal edəcəyi məhsulu təyin etmək və bu məhsulu satmaq üçün bazarı və ya istehlakçını seçmək. Firmanın nə istehsal etmək məsələsi haqqında qərar qəbul etməsi strateji problem sayılır. İkinci problem firmanı təşkil etməkdir. Bunun üçün təşkilatın üzvləri arasında qərarların qəbulu üçün səlahiyyətləri və məsuliyyətləri və bölüşdürmək, hissə və məmulat axınlarını müəyyən etmək, avadanlığı yerləşdirmək, informasiya sistemlərini və hesabatı təşkil etmək lazımdır.Bu məsələləri inzibati məsələlər adını alaraq, ikinci tip idarəetmə məsələlərini təşkil edir.
Üçüncü tip məsələlərə əməli məsələlər aid edilir. Arzu olunan çıxış vektorunu almaq üçün müəyyən edilmiş inzibatçılıq münasibətlərindən istifadə edərək, istehsal əməliyyatlarını vaxta görə planlaşdırmaq, qiymət siyasətini işləyib hazırlamaq, tədqiqat proqramını həyata keçirmək, reklam yaratmaq, verilmiş hesabları realizə etmək lazımdır. Bu işləri daha səmərəli həyata keçirmək əməli idarəetmənin məsələləridir.
Firmanın rəhbərliyi (menecer) tərəfindən strateji, inzibati və operativ idarəetmə qərarlarının qəbul etməsi prosedurasını 11 müstəqil mərhələyə bölmək olar:
1. Təşkilatın fəaliyyət məqsədinin müəyyən edilməsi.
2. Məqsədin cari və gələcəkdə dəyişməsi daxil olmaqla, problemin və imkanların dərk edilməsi və təşkilatın məqsədinin cari və perspektiv təkmilləşdirilməsi.
3. Təşkilatın problemlərinin və imkanlarının diaqnozu.
4. Problemin müxtəlif həlli variantlarının işlənib hazırlanması və ya imkanların istifadə edilməsi.
5. Göstərilən hər bir variantın mümkün nəticələrinin təhlili.
6. Ən məqsədəuyğun həll variantının seçilməsi.
7. Planlaşdırma-tapşırıqların icraçılar arasında bölüşdürülməsi.
8. Rəhbərlik və təşkilatların əməkdaşları arasında əlaqələrin yaradılması.
9. Ayrı-ayrı nəticələrin ölçülməsi və proqnozlaşdırılması, onların nəzərdə tutulmuş məqsədlə müqayisə edilməsi.
10. Təşkilatın daxilində və xaricində baş verən ən mühüm dəyişikliklərin və meyllərin qiymətləndirilməsi.
11. Bütün tsiklin və ya onun ayrı-ayrı mərhələlərinin təkrar edilməsi.
Yuxarıda göstərilən üç sinif problem və on bir mərhələdən ibarət olan qərarların qəbul edilməsi prosedurası idarəetmənin məzmununu tam açmağa imkan verir. Lakinidarəetmə əməyinin həcmi, qəbul edilən qərarların miqdarı ayrı-ayrı firmalar və məsələlər üzrə müxtəlif ola bilər. Bu hər şeydən əvvəl idarəetmədə mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş sistemin tətbiqindən asılıdır.
Sahibkar tam istehsal nöqteyi nəzərindən öz diqqətini onun ayrı-ayrı mərhələləri və elementləri üzrə cəmləşdirir. Bu elementləri özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqləndirən idarəetmə sektorları adlandırırlar. Həmin sektorlar qərarların qəbul zonaları kimi təsəvvür edilir. İstehsal prosesinin belə sektorlara bölünməsi hər sektorun ayrılıqda öyrənilməsi üçün sahibkara daha səmərəli imkanlar verir.