1. Ъяряйанларын гаршылыглы тясири

44. De-Broyl hipotezi.

- De Broyl dalğaları — 1923-cü ildə fransız fiziki Lui de Broyl fotonun dalğa-korpuskul dualizm xassəsinin maddənin bütün zərrəciklərinə-elektron, proton, neytron və atomlara da xas ola bilmə hipotezini iəli sürür. Onun ideyasına görə, hər hansı bir zərrəcik E enerjiyə, eləcə də, p impulsuna malik olarsa, belə halda həmin zərrəciyin hərəkətinə tezliyi ν={\displaystyle E:h}  və dalğa uzunluğu λ={\displaystyle h:p}  olan dalğaya uyğun gəlir. Belə dalğalara de Broyl dalğaları deyilir.

Məlumdur ki, "hissəcik (korpuskul) – dalğa" dualizmi işığın təbiətini öyrənərkən 

müəyyən edilmişdir. Belə ki, XX əsrin  əvvəllərində optikada paradoks kimi görünən, 

lakin təcrübələrlə təsdiq olunan bir vəziyyət yaranmışdı: bir sıra hadisələr (interferensiya, 

difraksiya) zamanı  işıq özünü dalğa, digər hadisələr (fotoeffekt, Kompton effekti və s.) 

zamanı isə hissəcik (korpuskul) kimi aparır. Bununla yanaşı işığın qayıtması və sınması 

(Ё14), Dopler effekti (Ё13) və s. kimi hadisələr həm dalğa nəzəriyyəsi, həm də 

korpuskulyar nəzəriyyə  əsasında müvəffəqiyyətlə izah olunurdu. Bu isə  işığın hansı 

təbiətə malik olması haqqında qəti fikir söyləməyə imkan vermirdi. "Korpuskul-dalğa" 

dualizmi ilə  əlaqədar olaraq yaranmış bu çətin vəziyyətdən çıxmağa cəhd göstərərək 

fransa fiziki Lui-de-Broyl 1924-cü ildə belə bir cəsarətli hipotez irəli sürdü ki, dualizm 

yalnız işığa aid olmayıb, universal əhəmiyyət kəsb edir və materiyanın ümumi 

xüsusiyyətidir. De-Broyl məsələni belə qoyurdu: optikada yüz illərlə korpuskulyar 

təsəvvürlər nəzərə alınmamış  və dalğa nəzəriyyəsinə üstünlük verilmişdir; maddənin 

nəzəriyyəsində isə  əksinə olmuşdur, yəni "hissəcik" təsəvvürlərinə  həddən artıq fikir 

verilmiş və dalğa mənzərəsi unudulmuşdur. Əgər işıq və elektromaqnit şüalanması üçün 

ümumiyyətlə kvant hadisələri dalğa xassələri ilə yanaşı korpuskulyar xassələrin də 

mövcud olmasından ibarətdirsə, onda maddənin hissəcikləri (elektronlar, protonlar, 

neytronlar, atomlar, molekullar) üçün kvant hadisələri korpuskulyar xassələrlə yanaşı 

dalğa xassələrinin də mövcud olmasından ibarətdir. 

Maddənin korpuskulyar, atomar təbiəti çoxlu sayda hadisələr, xüsusi halda Broun 

hərəkəti vasitəsilə tam aydınlıqla isbat olunur. Bundan başqa Vilson kamerasında və ya 

müasir cihazlardan istifadə etməklə xüsusi fotoqrafik emulsiyalarda hissəciklərin izinin 

fotoşəkilləri də maddənin korpuskulyar təbiətə malik olduğunu sübut edir. Çünki bütün 

bu fotoşəkillər tam yəqinliklə göstərir ki, iz, uçan hissəcik tərəfindən yaradılmışdır. Lakin 

bütün bunlara baxmayaraq de-Broyl dalğa-korpuskul dualizminin maddənin 

mikrohissəciklərinə də aid olması haqqında fərziyyə irəli sürmüşdür. 

Maddə hissəciklərinin dalğa xassəsinə malik olması haqqında hipotezi irəli sürərkən 

 

365

Lui-de-Broyl həm də  aşağıdakı mülahizələrə  əsaslanmışdır. XIX əsrin 20-ci illərində 

Hamilton həndəsi optika ilə mexanika arasında müəyyən oxşarlığın olmasını müəyyən 

etmişdir (Ё64). Məlum olmuşdu ki, fizikanın bu iki müxtəlif oblastının  əsas qanunları 

eyni riyazi formada ifadə oluna bilir. Bu, o deməkdir ki, potensialı u(x,y,z)  olan sahədə 

maddi nöqtənin hərəkəti  əvəzinə  sındırma  əmsalı uyğun  şəkildə seçilmiş  n(x,y,z) olan 

optik qeyri-bircins mühitdə işıq şüasının yayılmasına baxmaq olar və əksinə. Lakin yaxşı 

məlumdur ki, həndəsi optika işığın heç də bütün xassələrini izah edə bilmir. İşığın 

interferensiya və difraksiya kimi xassələrini izah etmək üçün daha ümumi əhəmiyyət kəsb 

edən dalğa optikasından istifadə etmək lazım gəlir; həndəsi optika isə dalğa optikasının 

çox kiçik dalğa uzunluqlarına (