A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

ve Muhtelif Mede-
niyetlerin Türkis-
tanda Teması

kistanda kısmen müstevli Aryanîlere tâbi bulunanlarının beraberce başladıkları anlaşılan bu büyük teşebbüs, bu Aryanîler hâkimiyetini tamamen ortadan kaldırmak gayesine müteveccih idi. Aryanîlerin istilâsı zamanında Çin ve Moğolistan sınırına sığınmak mecburiyetinde kalan Türkistanlılar ^al) bu sefer Hun=Kun, Oğuzların idaresi altına girdiler

ve bu zamanda müstevli Aryanîlerin kendi aralarında çıkan kargaşa- Iıklardan istifade ederek Batı Türkistandaki eski mevkilerini istirdada kalkıştılar. Neticede İskenderin halefleri tarafından kurulmuş olan «Grek-Baktriya» devleti yıkıldı (milâttan önce 126). Çin ve Moğolistan sınırından kalkıp gelen Turanlıların çoğu, önce de bazı türk ka- vimlerine vatan olan şimdiki Doğu Avrupa ^{74 75}) taraflarına geçti. Cenubî Türkistanda eski yurtlarını geri alan Turanlıların Şimalî Afganistan ve Çamirde, Hazar Denizi doğusu çöllerinde göçebe olarak yaşıyan bölümleri kendi milliyetlerini sakiıyabildilerse de, o vakit mahsuldar, mâmur ve medenî ülkelerde kalabalık olup yerleşen Aryanî kavimlere, Mâverâünnehirde Soğdlara, cenupta Baktriyalılara karışarak oturanları ve bilhassa Siyistan ve Bülücistan taraflarına geçenleri dil ve milliyetlerini kaybettiler. Bu vak’alaı* sonunda Çin-Baktriya ,ve Çin-Iran ticaret yolları açıldı. Çin-Baktriya yolu Balkh, Pamir, Yarkend, Khoten tarafları birçok Hind unsurunu cezbetti. Ülkede hâkimiyeti Aryanî unsurların elinden alan Turanlılar Şimalî Hind ülkelerinin ahalisiyle ihtilât ettiler. Gerek bu yolla ve gerek eski zamanda Türkîstana gelen Hind tüccarları vasıtasrçda Türkistanda Budizm ve -Grek-Budist sanatı intişar etti. ,

Merv, Bukhara, Semerkand. Uratepe (Usruşeni), Fergane, Kaş- gar üzerinden geçen ve pek kârlı olan büyük Çin-Iran ticaret yolu ise milâttan sonra, bilhassa Sasânîîer devrinde, tacir İran unsurunu celbetti; ve İrandaki sınıf ve mezhep mücadelelerinde mağlûp olan İran unsurları ve Önasya kavimleri daha pek eskidenberi din işlerinde müsamahakârlıkları ile temayüz eden Türklerin ülkelerine sığınarak muhacirlerin sayılalım çoğalttılar. Aynı zamanda Türkistanda hıristiyanlık ve manihaizm gibi Önasya ve Mezopotamya mezheplerini, Bukhara civarlarında zerdüştlüğü yaydılar. Bu dinlerin Türkistanda birbirieriyle temas etmesi neticesinde doğu ve batıya ait insanlık medeniyetinin temelleri kuruldu. Grek-Romen sanatiyîe Uzakdoğu, Hind ve Türkistanmyerli sanatı burada birleşti¹*). Türklerin evvelce kullandıkları runik yazılar yerine, Soğdlularm batıdan getirdikleri bir samı yazı doğu Türkistan Türklerinde daha Budizniin yayılmasından Önce bildiğimiz «Uygur yazısı» şeklini aldı, fakat Çin usulünde fırçayla yazıldı. Zikrolunan büyük kara ticaret yolunun açılmasrve muhtelif kavimlerin Türkistanda temasa gelmesinin maddî medeniyet hususunda da ehemmiyeti büyük olmuştur. Çinliler Ferganeden üzüm ve yonca ziraatini buradan ve Hijttelândan güzel at terbiyesini; Ferganeliler ise Çinlilerden altın ve gümüş zarflar ve demirden silâh yapmasını, çinicilik ve cam sanayiini öğrendiler. Umum Türkistana böylece Çinlilerin ipek sanatı girdi. Milâdın altıncı asrında Soğd ipeği pek meşhurdu. Çin çiniciliği ve cam sanayii ve Soğd ipeği Doğu ve Batı Asya arasında esas ticaret maddesi olmuştu ^{76 77}). Sonraları Iranlılar bunu Türkistandan öğrenerek yavaş yavaş Türkistan iktisadiyatına hâkim oldular. On ve on birinci asırda arap kaynaklarında olduğu gibi, beşinci asrın çin menbalarında dahi bir «Türkmen Ülkesi» tesmiye olunan Talaş ve Çu nehirleri, havzasında (, ki diğer ismi «Argu» dur) milâdî 424-452 yıllarına ait bir çin kaydına göre, o zaman dört yüz kadar şehir ve kasaba bulunmuştur ⁷⁸).