A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

III FƏSİL.
Biznes strategiyasının elmi təməl mərhələləri
____________________________________________
3.1. Biznesin inkişafında strateji planlaşdırma
və onun həyata keçrilməsi mərhələləri

Strateji planlaşdırma – bu, idarəetmə funksiyalarından biri olaraq, təşkilat tərəfindən məqsədlərin və onlara nail olmaq yollarının seçilməsi prosesini özündə əks etdirir. Strateji planlaşdırma bütün idarəetmə qərarlarının əsasını təmin edir, motivasiya və nəzarət funksiyalarının, təşkilatın strateji planlarının hazırlanmasına yönəlib. Strateji planlaşdırma prosesi şirkətin üzvlərinin idarə olunmasının əsasını təşkilat tərəfindən təmin edir. Aparılmış bütün təhlillərdən görmək olar ki, bütün yazılmış kitablar və elmi məqalələr, biznesin inkişaf strategiyasına uyğun vəziyyətin reallıqlarını göstərməklə ölkəmizdə strateji planlaşdırmanın vəziyyətini, həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində korporasiyalar ilə bağlı təcürbəni öyrənməklə, bu məsələnin sərt rəqabətə girən indiki Azərbaycan iqtisadi mühiti üçün getdikcə daha aktual olduğunu təsəvür etmək o qədər də çətin deyil.

Bu baxımdan, təhlil edəcəyimiz ilk məsələ, bazar iqtisadiyyatında strateji planlaşdırma ilə bağlıdır.
Strateji planlaşdırma, bütün idarəetmə qərarlarının əsasını təmin edir. Şirkətin funksiyaları, motivasiya və nəzarət biznesdə inkişaf strategiyasının planlarının hazırlanmasına yönəlib. Ümumilikdə, şirkətin biznesinin inkişafı üçün strateji planlaşdırma üstünlüklərindən istifadə etmədikdə və ayrı-ayrı adamların dəqiq üsulu, qiymətləndirmə məqsədləri və istiqamətləri olmadığından korporativ müəssisələrin imkanlarından məhrum olacaqlar. Strateji planlaşdırma prosesi şirkətin üzvlərinin səmərəli idarə olunması üçün əsası təmin edir.
Biznesin inkişaf strategiyasını planlaşdırmaq və biznesin istiqamətini müəyyənləşdirməyə və inkişaf tempi müəyyən etməyə, səhmdarlar cəmiyyət­lərində menecerlərin şirkətin bazarda, qlobal tendensiyaları müəyyənləşdirməyə və başa düşmək imkanı verir, bu zaman hansı təşkilati struktur dəyişikliyi olmalıdır ki, o şirkət rəqabətqabiliyyətli və davamlı inkişafda ola bilsin. Nə zaman, biznesin hansı inkişaf strategiyadan istifadə etməklə onun alətləri ilə onun üstünlüyünü və uğurlu inkişafını təmin etmək olar?
Son vaxtlaradək strateji planlaşdırmadan, əsasən, böyük beynəlxalq konsernlər daha çox istifadə edirdi. Lakin aparılan sorğular göstərir ki, orta biznesi təmsil edən şirkətlərin çoxu son zamanlar, strateji planlaşdırma məsələləri ilə məşğul olmağa başlamış. Bura "planlaşdırma" məqsədləri və onlara nail olmaq yollarının müəyyənləşdirilməsi daxildir. Qərbdəki şirkətlərin fəaliyyətinin planlaşdırılması, maliyyə, istehsal və satınalınmalar kimi mühim istiqamətlər üzrə həyata keçirilir.
Biznesin inkişaf strategiyası zamanı lazımi məsələlərdən biri də strateji planlaşdırmanın mərhələləridir. Məlum olan bazarlarda şirkət üçün strateji planlaşdırma prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir:
1. Missiya və şirkətin məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi.
2. Şirkətin güclü və zəif tərəflərinin təhlilini özündə birləşdirən məlumatların toplanması mühitinin təhlili, onun potensial imkanları, eləcə də mövcud xarici və daxili informasiya əsasında olması;
3. Biznesin inkişaf strategiyasının seçimi:
4. Biznesin inkişaf strategiyasının yerinə yetirilməsi;
5. Strategiyanın yerinə yetirilməsinə nəzarət və qiymətləndirmə.
Bazarda missiya və şirkətin məqsədlərinin müəyyən edilməsi bu gün aktual məsələlərdəndir və "məqsədli funksiya şirkətin missiyasının yaradılması ilə başlayır, onun mövcudluğunun mənasını, fəlsəfəsini ifadə edir".
"Missiya – bu hansısa sahibkarlıq subyektinin biznes konsepsiyasının müəyyən istiqamətdə hərəkət etmək niyyətidir". Adətən burada şirkətin statusu, onun fəaliyyətinin əsas prinsipləri, ali rəhbərliyin gələcək fəaliyyətlə bağlı fikirləri təsvir olunur, eyni zamanda, sahibkarlıq subyektinin ən mühim təsərrüfat xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi verilir. Missiya gələcəyə meyil edir, onu göstərir ki, bu sahibkarlıq subyektinin səyləri, hansı dəyərləri gələcək dövrdə prioritet olacaq. Ona görə də, şirkətin missiyası cari vəziy­yətindən asılı olmamalıdır. Missiyada əsas məqsəd kimi şirkətin yaradılması mənfəətin alınmasına göstəriş verilməsi demək deyil, halbuki, mənfəət əldə edilməsi şirkətin fəaliyyətinin ən mühim amildir. "Bu formada şirkətdə, onların həyata keçirilməsi prosesinin idarə olunması üçün sadə - konkretləşdirmə missiyasının məqsədləridir". Məqsədin əsas xarakteristikası aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Dəqiq təhsildə müəyyən zaman intervalı;
2. Konkretlik və ölçülmə qabiliyyəti;
3. Digər tapşırıqlarla və sərvətlər ilə əks olmaması və uyğunluğu;
4. Ünvanlılığı və nəzarətliliyi.
Şirkətin missiya və fəaliyyət məqsədlərinə əsaslanaraq biznesin yeni inkişaf strategiyası qurulur, şirkətin gələcək siyasəti müəyyən edilir.
Biznesdə strateji təhlil anlayışı önəmli olduğundan bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Strateji təhlil və ya onun kimi yenə də "portfel təhlili" strateji planlaşdırmanın əsas elementidir. Ədəbiyyatlarda qeyd olunur ki, "onun köməyi ilə şirkətin ali rəhbərliyi müəyyən strateji idarəetmənin aləti kimi çıxış edir, portfel təhlili və onun daha gəlirli və perspektivli istiqamətlərinə vəsait qoymaq məqsədilə öz fəaliyyətini qiymətləndirir".
Strateji təhlil 60-ci illərin sonundan başlayaraq həyata keçirilir və o dövrdən iri şirkətlərin əksəriyyəti bu kompleks tədbirləri, müxtəlif növ məhsul buraxılışı ilə məşğul olan bir çox əmtəə bazarları və meydançaları özündə birləşdirən orduya çevrilmişdir.
Lakin artımın bütün bazarlarda eyni olmadığına baxmayaraq artım bu gün də davam edir və bəzilərinin isə vaxtında öz biznesləri üçün yeni strategiya seçmədikləri üçün perspektivləri olmur. Bu fikir iqtisadi, siyasi və sosial şəraitin dəyişməsi, artan rəqabət və sürətlə yeniləşmə texnologiyaları tələb edirdi və bu vəziyyət doyma dərəcəsində fərq səbəbindən yaranmışdı. Aydın oldu ki, irəliləyiş şirkətin yeni sahələrə müdaxilə etməklə öz strateji problemlərini həll etməyə kömək etməyəcək və bu zaman bütün potensialını istifadə etmək lazım gələcək. Belə vəziyyətdə sahibkar, görmə bucağı əsasında radikal dəyişiklikləri idarə edə bilirdi. Belə şəraitdə isə ekstropolyasiya meydanına strateji planlaşdırma və portfel təhlili gəldi.
Portfel təhlil vahidi "strateji ərazilərin təsərrüfatçılığı" (SƏT) sayılır. SƏT özündə elə bazarı birləşdirir ki, onun bir bazarı var və bir şirkət tapmağa cəhd edir. Hər SƏT müəyyən texnologiya növünü tələb edir, eləcə də onunla səciyyələnir. Əvəz edərkən bir texnologiyadan sonra digəri gəlir, burada problem texnologiyaların şirkət tərəfindən gələcək biznes üçün hansı strategiyanı seçməsi olur. Portfel təhlili zamanı şirkət öz fəaliyyətinin bu və ya digər istiqamətdə olan perspektivlərini qiymətləndirir.
Portfel təhlilinin əsas metodu ikiölçülü matrislərin qurulması adlanır. Belə matrislərin köməyi ilə məhsulların, istehsalın, bölgü proseslərinin müqayisəsi müvafiq meyarlar üzrə həll edilməsi mümkün olur. Matrislərin formalaşmasının üç metodu var:
1. Cədvələ uyğun yanaşma, onun nəzdində müxtəlif şəkildə göstərilən parametrlərin əhəmiyyətli olub müxtəlif adda olan bu parametrlərin meydanda getdikcə artığı üçün, bu zaman portfelin təhlili sağ alt və sol üst künc tərəfindən aparılır.
2. Koordinat yanaşma, onun nəzdindən nə qədər aralandıqdan kəsişmə nöqtələrinin koordinatlarının şəklini dəyişdirdikcə parametrlərin əhəmiyyəti artır. Nəticənin düzgünlüyü üçün portfelin təhlili sağ üst və sol alt əsas olan hərəkətlər burada aparılır.
3. Məntiqi yürüş zamanı sol yuxarı və aşağı küncündən sağ tərə­findən, portfelin təhlili aparılır. Belə yanaşma beynəlxalq təcrübədə ən çox vüsət alanıdır.
Ətraf mühitin təhlilinin həyata keçirilməsində strateji təhlil zəruridir, çünki onun əsasında şirkətin cari vəziyyəti barədə informasiya almaq, bazarda isə onun qiymətləndirilməsinin nəticəsini müəyyən etmək olar. Müasir bazar iqtisadiyyatı ətraf mühitin təhlilini, əsasən, onun üç tərkib hissələrindən öyrənilməsini nəzərdə tutur:
1. Xarici mühit;
2. Bilavasitə ətrafında;
3. Şirkətin daxili mühiti.
Xarici mühitin təhlili iqtisadiyyatın hüquqi tənzimlənməsi və idarəetmə, siyasi proseslərin və ehtiyatların, cəmiyyəti təşkil edən, sosial və mədəni təsirin, təbii mühitin, cəmiyyətin, elmi-texniki və texnoloji inkişafın, infrastrukturun öyrənilməsi bura daxildir. Xarici mühitin təhlili mühüm nəticələr əldə etməyə kömək edir. O zamanki, dövrdə gözlənilməz hallar planın tərtibi və erkən xəbərdarlıq sisteminin işlənib hazırlanması üçün, imkanlarının proqnozlaşdırılması və yeni strategiyaların hazırlanmasına, istənilən əlverişli imkanlar təhlil olunmalıdır. Əvvəlki təhlükələrə cavab verə bilən bir dövr üçün mümkün tədbirlərin görülməsi çətin məsələdir, lakin bu indiki dövr üçün tələblərə cavab verir. "Bu təhlükələrin qiymətləndirilməsi baxımından imkanların rolu­nun təhlili xarici mühitin strateji planlaşdırma prosesində üç konkret məsələnin mahiyyəti aşağıdakı suallara cavablardan ibarətdir:
1. Şirkət indi harada yerləşir?
2. Burada ali rəhbərliyin fikrincə, şirkət gələcəkdə necə olmalıdır?
3. Rəhbərlik nə etməlidir ki, şirkətin bundan sonrakı vəziyyəti rəhbərliyin görmək istədiyi vəziyyətdə olsun?
Şirkətin üzləşdiyi təhlükə və imkanlar ,adətən, yeddi sahəyə ayrılır. Bu sahələrə iqtisadiyyat, siyasət, bazar, rəqabət, texnologiya, beynəlxalq vəziyyət və sosial davranış daxildir