A21 Avezbayev S

31 

---

3. Yer tuzish loyihalari klassifikatsiyasi 
Yer tuzish loyihalari turlarining k pligi- bilan boshqa muhan-
dislik loyihalaridan ajralib turadi. Loyihalarning tarkibi, tuzish us-
lubiyati ularning q yilgan tarmoqlararo va tarmoqlar ichidagi yer 
tuzish, yer maydonlarini va ishlab chiqarishni tashkil qilish, yer-
dan foydalanish bilan bo liq vazifalarga, hamda yer tuzish ishlari 
turlariga qarab aniqlanadi. 
Loyihalarning mazmuni q yilgan siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, 
tashkiliy, x jalik, ekologik va muhandislik vazifalariga qarab aniq-
lanadi. Shuning uchun ham yer tuzish k p turli b lib, har xil 
maqsadga, mazmunga va tkazilish y llariga ega b lishi mumkin. 
Yer tuzish 2 turga b linadi: x jaliklararo va x jaliklarda ich-
ki yer tuzish. Yer tuzish turlari asosida amaliyotda yer tuzish loyi-
halarini 3 katta guruhga b lishadi: 
— x jaliklararo yer tuzish loyihalari; 
— x jaliklarda ichki yer tuzish loyihalari; 
— yerlardan foydalanish va muhofaza qilish bilan bogiiq 
ishchi loyihalari. 
Birinchi katta guruhga kiruvchi x jaliklararo yer tuzish loyi-
halari z navbatida yana ikkita kichik guruhga b linadi. Ulardan 
bittasi qishloq x jalik yerlarini taqsimlash, tashkil qilish, qayta 
tashkil qilish va ularda yerdan foydalanishni takomillashtirish bi-
lan bogiiq yer tuzish loyihalarini z ichiga oladi. Ikkinchisi esa 
qishloq x jaligidan boshqa tarmoqlar (energetika, sanoat, tran-
sport, rmon va suv x jaliklari, dam olish joylari, shaharlar, 
qishloqlar va boshq.) uchun yer ajratish bilan bogiiq yer tuzish 
loyihalarini z ichiga oladi. 
Birinchi kichik guruhga kiradigan loyihalarni tuzishda q yi-
ladigan asosiy talablar — x jalikda yuqori samarali qishloq x ja-
lik ishlab chiqarishini tashkil qilish va atrof-muhitga zarar yetkaz-
magan holda kam xarajat sarflab, k p mahsulot ishlab chiqarish 
uchun yerdan intensiv foydalanishga hududiy sharoit yaratishdir. 
Ikkinchi kichik guruhga kiradigan loyihalarning maqsadi 
boshqacharoq boiib, qishloq x jaligidan boshqa tarmoqlarni joy-
lashtirish va ularning muvaffaqiyatli ishlashi uchun zamin 
yaratishdir. Ular uchun ajratilgan yer maydonlari shu tarmoqda 
ishni ilmiy asosda tashkil qilish va il or texnologiyalarni q Uash 
b yicha q yilgan talablarga javob berishi kerak. Shu bilan bir 
vaqtda, tarmoqlarga yer ajratish qishloq x jaligiga zarar yetkaz-
32 

---

•'masligi, buning iloji boimaganda esa, salbiy ta'sir juda kam miq-
dorda boiishini ta^minlashi kerak. Har bir yer tuzish loyihasini 
ishlovchi mutaxassis qattiq amal qilishi zarur boigan tamoyil — 
qishloq x jaligining yerdan foydalanishdagi ustuvorligini ta'min-
lashdir. \ 
Ikkinchi katta guruh loyihalari mavjud va yangi tashkil etila-
yotgan x jaliklar ucKun tuziladi. U birinchi guruh loyihalariga 
xshab. zining har xilligi bilan ajralib turmaydi. Sababi, u faqat 
qishloq x jalik korxonalari uchun tuziladi. Ammo yer tuzish ish-
lari tarkibi va ularni amalga oshirish yoilari x jaliklarning ixti-
sosliklariga, asosiy va q shimcha tarmoqlariga, tabiiy sharoitiga, 
umuman, yer maydonlarining ziga xos xususiyatlariga (relefi, 
tupro i, yer turlari tarkibi, eroziyaga uchrash xavfi, iqlimi va 
sh. .) hamda aholi yashash joylari soni va ularning joylashuviga 
qarab bir-biridan farq qiladi. Shu sababli, ayrim vaqtlarda x ja-
liklarda ichki yer tuzish loyihalari toia, ya'ni ularda loyihaning 
hamma asosiy tarkibiy qismlari qishloq x jaligi talablariga javob 
beradigan aniqlikda yechiladi. Boshqa vaqtlarda esa, ular bir 
maqsadga qaratilgan boiib, faqat shu maqsadni amalga oshirish 
bilan bogiiq masalalargina yechiladi. Masalan: asosiy e'tibor 
tuproq eroziyasini t xtatishga yoki su oriladigan yerlardan sama-
rali foydalanishga qaratilishi mumkin. 
lchki yer tuzish loyihasida yangi texnika va texnologiyalarni 
joriy etish, xo"jalikning tabiiy va iqtisodiy sharoitlariga mos 
tushadigan yer turlarini, almashlab ekish va dehqonchilik tizimla-
rini tashkil etish, hamda x jalik yuritishning zamonaviy uslubi-
yatlarini ishlab chiqarishga tatbiq qilish b yicha tadbirlar ishlana-
di. Loyiha korxonalarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish (biznes) 
rejalarini ishlash uchun asos boiib xizmat qiladi. Unda yerning 
har xil er ziyalariga qarshi va tabiatni muhofaza qilishga qaratil-
gan tadbirlar ham muhandislik loyihalariga xos aniqlikda keltirila-
di. 
Keyingi vaqtlarda yer tuzish ishlari tarkibiga ishchi loyihalarni 
tuzish kirib kelmoqda. Ishchi loyihalar asosan tuproq eroziyasiga 
qarshi tadbirlarni loyihalash, su oriladigan madaniy yaylovlarni 
yaratish, yerlarni rekultivatsiya qilish (buzilgan yerlarni tildash), 
butalardan, toshlardan tozalash, tabiiy yaylov va pichanzorlarni 
tubdan yaxshilash, qiyaliklarda terrasalar tashkil qilish, jarliklarni 
tugatish, irrigatsiya va melioratsiyalash ishlarini amalga oshirish, 
bogiar, uzumzorlar va boshqa daraxtlarni ekish ishlari uchun ish-
2 — Yer tiuishni loyihalash 33 

---

lanadi. Bulardan tashqari x jalikdagi y Uarni va boshqa muhan-
dislik inshootlarini qurish uchun ham ishchi loyihalar ishlanishi 
mumkin. 
Bu Ioyihalarda ko"zda tutilgan ishlar uchun smetalar tuziladi. 
Loyiha-smeta hujjatlarida bajariladigan ishlarning t ia 
texnologiyasi, ularni amalga osliirish uchun sarflanadigan xarajat-
lar, zarur mashina, mexanizmlar va boshqalar k rsatiladi. 
Yer tuzish loyihalari bajarilish tartibiga qarab bir bosqichli, ik-
ki bosqichli va kompleks loyihalarga b linadi. Tayyorlanish dara-
jasiga qarab esa loyiha oldi ishlari (chizmalar, texnik-iqtisodiy 
asoslashlar va boshqa hisobiashlar). eskiz va texnik loyihalarga 
b linadi. 
Yer tuzish ioyihalarining xilma-xilligini hisobga olgan holda, 
ularni guruhlashda quyidagilardan tbydalanish mumkin: 
— yer tuzish turlan; 
— loyihalashning bosqichiiligi: 
— loyihaning to*lalik darajasi; 
— yer tuzish ishlarrning turi; 
— yer tuzishning hududiy ziga xosligi. 
Shu bilan bir qatorda avrim hollarda guruhlashning boshqa 
usullari ham q llanilishi mumkin. Masalan, guruhlash uchun asos 
sifatida xo*jalik yuritishning iqtisodiy xususiyatlari oiinsa. ver 
tuzish loyihalarini quyidagi turiarga b lish mumkin: 
— qishloq x jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar 
xomashyo mintaqalariga kirgan x jaliklarda yer tuzish; 
— har xil ixtisoslikdagi x jaliklar uchun yer tuzish; 
— su oriladigan va su orilmaydigan yerlarda yer tuzish; 
— xo*jaliklararo korxonalar, agrosanoat birlashmalari, hissa-
dorlik jamiyatlari va boshqalarda yer tuzish. 
Loyihalashda yangi texnoiogiya va usullarni sinab ko"rish 
uchun eksperimental loyihalar ishlanadi. Bu loyihalar yordamida 
yer tuzish loyihalariga yangi tarkibiy qismlar va elementlar kiritish 
zarurati aniqlanadi. Bunday zarurat asosan keng hajmdagi yer is-
lohoti tkazilayotganda tu iladi.. 
34 

---

---

---