Ahlak Temizliğine Duyulan İhtiyaç Ahlak Temizliğinin Etkileri ve Önemi Şeyh Hüseyin Behrani

Şahsiyet nedir

Henüz psikologlar, şahsiyetler hakkında ortak ve tek bir tanım elde edebilmiş değillerdir. Ama kesin olduğu miktarıyla, “Bütün psikolojik araştırmaların nihai hedefidir. O halde psikolojide şahsiyet tanıtımında bir rolü olmayan hiçbir bulgu söz konusu değildir.”¹

“Yeni psikolojide şahsiyet; ne geleneksel olguda yanlarında yer alan psikolojik bölümlerden bir bölümdür ve ne de şahsi zevk hasebiyle bölüm ve konuların bulgularının sade bir toplamı, telifi veya terkibidir.”²

Kur'an'ın bu konu hakkındaki teorisine gelince, önce şahsiyeti ne olduğuna bakmamız gerekir. Bu önemli husus için İslami görüşlerden de istifade etmem mümkündür. Bu amaçla da özet olarak bazı önemli başlıkları incelemek gerekir. Önce psikologların tanımlarını beyan ederek Kur'an'ın görüşünü elde etmeye çalışalım.

Psikolojide Şahsiyet Tanımı

Şahsiyet ve şahsiyetin şekillenme niteliği hakkındaki görüşler farklı ekollerde kendi bakış açıları esasınca farklılık arz etmektedir. Bu yüzden şahsiyet hakkında bir çok görüşler ortaya konmuştur. G. W. Allport bu konuda elli tane farklı tanımlar saymıştır. Ama bu farklılıklar şahsiyet konusunun aslı ile ilgili değildir. Aksine ondan üretilen kavramlara yöneliktir.

A- R. Meili'nin tanımı

Oldukça sade tanımlardan biri R. Meili'nin tanımıdır. O şöyle diyor: “Şahsiyet; özel bir insanı belirleyen psikolojinin tümüdür. Şahsiyet hakkında psikoloji sürekli bireysel farklılıkları göz önünde bulundurmaktadır. Hedefi ise bu farklılıkları en doğru şekilde tanımlamak ve tayin etmektir.”

R. Meili şahsiyeti oluşturan öğeler hakkında da şuna inanmaktadır: “Şahsiyet mefhumu geniş anlamda göz önünde bulundurulacak olursa karakteriyle özel boyutları açıklayan huy, mizaç ve kabiliyet gibi kavramları da içine almaktadır.”¹

B- Erik From'un Tanımı

Erik From R. Meili'nin tam tersine şahsiyet tanımı hakkında şöyle diyor: “Şahsiyet; ferdi özelliklerinden sayılan ve insanı kendine has bir birey kılan kalıtımsal ve edinilmiş nitelikler toplamıdır.”²

Erik From bu tanımı izah ederken şöyle diyor: “Kalıtımsal ve edinilmiş nitelikler arasındaki fark; bir taraftan mizaç, kabiliyetler ve zati niteliklerin tümü ve bir taraftan da karakter arasındaki fark denklemidir.”

Eric From bu konudaki belirsizliği ortadan kaldırmak için mizaç ve karakter arasındaki farkı açıklamakta ve özetle şöyle demektedir: “Mizaç tepkinin niteliğine delalet etmektedir. Zatidir ve değişmezdir, ama karakter şahsi tecrübelerin özellikle de hayatın ilk yıllarındaki tecrübelerin bir sonucudur ve bir ölçüye kadar da inziva ve yeni tecrübelerle değişkenlik arz etmektedir. Örneğin eğer bir kimse “ateş mizaçlı” ise tepkilerinin niteliği sert ve güçlüdür. Ama onun bu tepkilerinin hangi şeye oranla sert ve güçlü olduğu ise karakter ile ilgilidir. Eğer adalet ve sevgi karakteri üzere ise aşk tepki verir; eğer sinirli ise adaletsizlik sebebiyle sert ve güçlü tepkiler gösterir. Eğer tahrip edici ve sadistlik karakterine sahip ise yıkıcılık ve şiddette sert ve güçlü tepki gösterir. ¹

From bireyin karakterinin şekillenmesi hususunda hayatın ilk yıllarına dayanmak hususunda Freud'un teorisinin etkisi altında kalmıştır. Ama sonraki yıllarda az bir etkilenmesini ise From'un Freud'un görüşlerinde düzelttiği görüşlerin bir parçası saymak mümkündür. Dikkat etmek gerekir ki diğer şahsiyet psikologları örneğin Alport; hayatın ilk yıllarına dayanma inancını savunmamaktadır. Hatta çocukluk yılları için erginlik esnasında daha az bir role inanmaktadırlar. Bu iki dönemin farklı ihtiyaçlara, motivelere ve tecrübelere sahip olduğunu kabul etmektedirler.

From sadece karakter davranışının ahlakın bir parçası olduğunu ve mizaç ile ilgili olan şeylerin ise ahlaki bir boyuta sahip olmadığını savunmaktadır. ¹

Eric From karakter hakkında meşhur romancı ve edebiyatçı Balzac'ın sözünü şaşkınlık içinde nakletmektedir: “Karakter incelemesi sevk sebebi insan olan güçlerle ilgilidir.” Ardından şöyle demektedir: “His ve düşüncenin pratik yolları büyük ölçüde şahsın karakterinin hususiyeti vesilesiyle tayin edilmektedir. Realist olaylara mantıklı cevapların salt bir sonucu değildir. Başka bir açıklamayla insanın karakteri kendi kaderidir.”²

O halde karakter sadece bazı konumlarla uyumlu olarak geliştirilmiş mantıksal davranışlar değildir; bundan daha fazlasıdır. Zira bazen amel ve davranışlar; ortaya çıkan ve şahsın icra hususunda her an fikir, düşünce ve karar alma durumunda olmadığı konumlarla uyumlu ve çok hızlı geliştirdiği cevaplardır.

“Karakteri nispeten daimi olan bir kalıp olarak düşünmek mümkündür ki bu kalıp içinde insanın enerjisi toplumsal oluş ve uyum sürecinde kanalize edilmektedir.”³

“İnsanın karakter düzenini hayvanın içgüdüsel sisteminin yerine geçmiş olarak kabul etmekte mümkündür. Enerji bir yola kanalize edilince gerçekleşen amel karakter açısından yerinde düşünülmektedir.”¹ Her ne kadar ahlaki bir amel olmasa da bu böyledir.

C- Cordon Wilard Alport'un tanımı

Alport karanlık Freudçuluk¹ gözlüğünü gözünden çıkaran ve sade davranışçılık² (Behaviorism) görüşlerini kenara iten şahsiyet hakkındaki ilk teorisyenlerden biridir.

Hayatın ilk yılların ve çocukluk dönemini oldukça önemli sayan Eric From'un tam tersine Alport, erginlik dönemini nisbeten bağımsız saymaktadır. Şahsiyetin gelişiminde daha çok şahsi niyet ve hedeflerin rolü olduğuna inanmaktadır. ¹

Alport “belirgin sıfatlar” tabirinden istifade etmektedir ki bütün özgün nişaneleri veya şahsiyette betimlenmiş sıfatları da içersin. Yani yüzeysel davranışlar ve maslahata dayalı adetlerden şahsın hayat çizgisini belirleyen en derin ve deruni değerlere kadar her şeyi kapsamaktadır. Alport'a göre bir kasıt ve niyet taşımak; her bireyin kendi hidayeti için gelecekte göz önünde bulundurduğu ilk metodun göstergesidir. Bireyin niyet ve maksatları hareket ettiricileri kendi lehine bir araya getirmekte ve seçim türünü belirlemektedir. Yasaklanmış hususları belirginleştirmekte ve gelişim sürecinde bir çok etkiler yaratmaktadır.

Verstehndepsychologie (Anlayış psikolojisi) her bireyin kendi hayatında sahip olduğu özel felsefenin insanın şahsiyetinin başlıca sıfatını teşkil ettiği üzerinde ısrar etmektedir. Yani bireysel değerler sistemi kastedilmektedir. Bu nükteyi Profesör Pulvis ise başka bir şekilde beyan ederek şöyle demektedir: “Biz şahısları tanımaktayız. Zira onların peşinde oldukları geleceği bilmekteyiz.”

Endüstriyel psikoloji ise uzun dönemli hedeflerin faydalı algılamalara neden olduğunu ve işçinin kendi işinden hoşnut olmasına sebep olduğunu elde etmiş bulunmaktadır. Alport yukarıdaki unsura dayanarak şöyle demektedir: “Şahsiyette bileşimsel bilimlerin en kapsamlısı bireyin niyetleri ve hedefleridir ve onlar da geleceğe yöneliktir. Bu sıfatlar her insan için şahsına münhasırdır ve kendisiyle uyumlu saha sade öğeleri kendine cezp etmeye sürekli hazırlık içindedir. Onlara kılavuzluk etmekte veya ortaya çıkışlarını engellemektedir. Bu önemli ve şahsına münhasır sıfatlar fazla ve sayısız değildir. Aksine her birey büyüklük çağında bunlardan çok azına sahiptir. Bu da karakterolojistleri (Characterologist) şu anda kullanılan şeylere oranla daha özgün ve uygun olması için yeni metotlar bulmaya teşvik etmektedir. Sonunda şahsiyet bireyin elinde olan bir şey değildir. Aksine gelişimin seçkin ürünü şahsiyet olarak adlandırılmaktadır. ¹

Eğer Alport'un bu sözlerini özetlemek istersek bireylerin şahsiyetindeki en seçkin öğe; ferdin değerleri, niyetleri ve hedefleridir. Eğer bir şahsın nasıl davranacağını bilmek istiyorsak onun hedeflerini, niyetlerini ve uzun müddetli amaçların bilmek zorundayız. Yani herkes başlıca strüktürünü adetlerin ve deruni değerlerin teşkil ettiği şekillenmiş şahsiyeti esasınca amel etmektedir. Ona göre eğer bir çaba var ise bu sadece söz konusu değerlere, hedeflere ve maksatlara ulaşmak içindir. Elbette asla onlara kâmil bir şekilde ulaşamayız. ²