Ahmet Akgündüz Bilinmeyen Osmanlı

56. Hür kadınlar varken cariyelerle evlenmek dinen caiz midir? Ayrıca Cariyelerle nikâhsız yaşamalarının şer'î dayanağı nedir?

Kur'ân-ı Kerim, hür erkeklerin cariyelerle nikâh yaparak evlenmelerini, Müslüman hür kadınlarla ile evlenebilme gücü ve imkânı bulunmama şartına bağlamaktadır. Bu şart gerçekleşmesi halinde de, ayrıca cariyelerin Müslüman veya ehl-i kitap olmaları şartı aranmaktadır. Hanefi hukukçular, hür bir erkeğin câriye ile evlenebilmesi için, hür bir kadınla evlenmeye imkânının bulunmamasını, aksi takdirde evlenmenin gayr-ı sahih ve bazılarına göre de mekruh görüldüğünü beyân etmektedirler. Bir kısım hukukçular, bu durumun hür erkeğin birinci Hanım'ının hür bir kadın olması halinde söz konusu olduğunu, halbuki hür bir kadınla evlenme imkânı varken câriye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduğunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduğundan dolayı, Osmanlı Padişahları, hür bir kadınla evlenme imkânları bulunmasına rağmen, cariyelerle evlenmeyi âdet haline getirmişlerdir.

Osmanlı Devletinin resmî Kanun-ı Umûmîsi sayılan Mültekâ'daki ifade aynen şöyledir:

"Hür bir erkeğin, daha evvel evlendiği hür bir kadın yoksa, ehl-i kitap veya Müslüman olan bir câriye ile evlenmesi, hür bir kadınla evlenme imkânı bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hür bir kadınla evli olan hür erkeğin bir câriye ile evlenmesi ise sahih değildir. Zira Hz. Peygamber, "Hür bir kadın üzerine câriye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmuşlardır. Bu hususda İmâm Mâlik, hür kadının rızasıyla böyle bir evliliğin caiz olacağını ifade ederken, İmâm Şâfi'î de kocanın köle olması halinde böyle bir evliliğin caiz olduğunu söylemektedir".

Fâtih Sultân Mehmed'den sonra, nasıl devlet ve kapıkulu kadroları, devşirme erkeklere bırakılmışsa, Harem'deki kadınlar saltanatı da devşirmeler ve dışarıdan satın alınan değişik milletlere mensup cariyelere terk edilmiştir. Fâtih devrinden Osmanlı Devletinin yıkılışına kadar, kahir ekseriyetle Osmanlı Padişahları, nikâh akdiyle ve hür kadınlarla evlenmeyi terk etmişler ve bunun yerini cariyelerle ve nikâh akdi yapmadan karı-koca hayatı yaşama usulü almıştır. İslâm Hukukuna göre, cariyelerle nikâh akdi ile evlenmek caiz ise de, nikâh akdi yapmadan istifrâş hakkını kullanarak yine karı-koca hayatı yaşamak mümkündür.

İslâm Hukukunun câriye kabul ettiği kadın kölelerin bir statüsü de, eş statüsündeki veya istifrâş hakkı bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlaşılacağı üzere, köle veya hür başka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki şekilde Padişahlar ile karı-koca hayatı yaşayabilirler:

Birincisi; Padişahın eli altındaki cariyesi ile nikâh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki şekilde olur;

a) Padiş.r bu durumda >>¦ kadınla evli olmasp, d&ti meşine mânı! evlendiği diğer araştırmacılara göre, t takdim edilenı ve Fâtih zam.' bozmuştur. AncaK âzâd edip som b) Câriy-

lenir. Bu durı

kadınla evli ise, I

hükmü gereği r

nı ifade etrr

Müslüman olu

evlilik akdi I

ğan çocukları i

kurtulamadığı!

lklnciıi)t

yesi ile heı olan bu hakka İ Kur'ân, "Onlırİ lar. Çünkü i yanağını açıkl ifadesiyle ı delere bağlat istifrâş hakkmı| cariyenin ı bazı cüz'i f ma poligam leme sürt me konu» etkileme

ÖnemJj'J yaptığı takı ile kan-kı istifra; hal tedir. ( hakkı I ya

İMANLI

BİLİNMEYEN OSMANLI

113

(i ile ve

İhı ka-

10la-

I, Os-

tlerle

My-

a) Padişah evlenmeden önce cariyesini âzâd eder yani hürriyetine kavuşturur ve bu durumda hür bir kadınla evlenmiş olur. Böyle bir evlilik halinde, daha evvel hür bir kadınla evli olması, dört sınırını aşmamış olmak şartıyla, cariyesini âzâd ederek evlenmesine mâni teşkil etmez. Bu durumda, âzâd ederek evlendiği câriye ile hür olarak evlendiği diğer hanımları arasında hiçbir hüküm ve statü farkı mevcut değildir. Bir kısım araştırmacılara göre, Kanunî Sultân Süleyman, bir akın sırasında esir edilerek Padişah'a takdim edilen Hürrem Sultan'ı önce âzâd etmiş ve sonra da nikâh akdi ile eşliğine almış ve Fâtih zamanından beri devam eden cariyelerin nikâhsız istifraş edilmesi kaidesini bozmuştur. Ancak çoğu tarihçiler, bu kaidenin Sultân İbrahim'in Telli Haseki'yi önce âzâd edip sonra da nikâh akdi ile onunla evlenmesi ile bozulduğunu ifade etmektedirler.

b) Cariyesi câriye statüsünde kalmakla beraber, Padişah nikâh akdiyle onunla evlenir. Bu durumda nikâh ihtiyatî bir nikâh olacaktır. Ayrıca efendi daha evvel hür bir kadınla evli ise, bazı hukukçular câriye ile olan nikâh akdinin, Nisa Süresindeki âyetin hükmü gereği mekruh olacağını ve bir kısım hukukçular ise bu akdin sahih olmayacağını ifade etmişlerdir. Eğer Padişah hür bir kadınla evli değilse, o zaman ehl-i kitap veya Müslüman olmaları şartıyla câriyesiyle nikâh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik akdi ihtiyatî bir akittir ve hukukî sonuçlarını tam doğurmaz. Her ikisinde de doğan çocukları hür olarak doğar. Hürrem Sultân'ınkinin bu gruba girdiği ve cariyelikten kurtulamadığı daha evvel ifade olunmuştu.

İkincisi; İslâm hukukuna göre, Padişah, başka bir erkek ile evli olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikâh akdi olmadan karı-koca hayatı yaşayabilir. Efendi için sabit olan bu hakka istifraş hakkı denmektedir. Asıl câriye hukuku burada söz konusudur. Kur'ân, "Onlar namuslarını korurlar; sadece eşleri ve cariyeleri ile ilişki kurarlar. Çünkü bunu yapanlar ayıplanmazlar" buyurarak, istifraş hakkının şer'î dayanağını açıklamaktadır. Ancak önemle belirtelim ki, bu istifraş hakkı da, Kur'-an'ın ifadesiyle zinaya yol açmaması ve gizli metres hayatına dönüşmemesi için önemli kaidelere bağlanmıştır. Hatta öylesine kaideler konulmuştur ki, hür ve evli bir kadın ile istifraş hakkına dayanılarak karı-koca hayatı yaşanan câriye arasındaki en önemli fark, cariyenin efendisinin mirasından istifâde edememesidir. Miras münâsebetinin dışında bazı cüz'i farklar da vardır. Mesela istifraş hakkı ile bir câriye ile karı-koca hayatı yaşama poligami = birden fazla kadınla evlilik sınırına tâbi olmama, iddet ve boşamada bekleme sürelerinin yarıya indirilmesi ve daha önce de ifade ettiğimiz gibi cariyenin örtünme konusunda hür kadınlar gibi olmaması gibi farklar, aile içerisindeki statüyü fazla etkilemeyen hallerdir.

Önemle ifade edelim ki, Padişah, kendi cariyesi dışında bir câriye ile nikâh akdi yaptığı takdirde birden fazla evlenmenin sınırına riâyet edecektir. Ancak istifraş hakkı ile karı-koca hayatı yaşaması halinde, böyle bir sınır mevzubahis değildir. Efendi'nin istifraş hakkına dayanarak cariyesi ile karı-koca hayatı yaşamasına teserrî de denmektedir. Osmanlı Padişahları bir kısım cariyeleri ile nikâh akdi yapmasına karşılık, istifraş hakkı bulunan bir kısım cariyeleri ile de teserrî yani nikâh olmadan karı-koca hayatı yaşamıştır. Bu sebeple birden fazla evlenme konusundaki sınıra riâyet edilmeye ihtiyaç kalmamıştır. Osmanlı Padişahlarının aile hayatlarında ri'âyet ettikleri hukukî statü çoğunlukla budur. Bu sebeple özellikle Kadın Efendiler, Padişahların zevceleri yani eşleri olarak takdim edilmiştir ve doğru olan da budur.

114

BİLİNMEYEN OSMANLI

BİLİNMEYEN OSMANLI

57. tstifrâş Hakkı veya teserrî denilen câriye ile yaşamanın hukukî statüsü ve sınırları nelerdir?

îstifraş hakkının ve buna dayanılarak teserrî yani câriye ile karı-koca hayatı yaşamanın hukukî statüsü ve sınırları şu şekilde özetlenebilir:

Padişah ile karı-koca hayatı yaşayan câriye, Padişahın karısı gibi olur. Efendisi dışında kimse ile karı-koca hayatı yaşayamaz. Hanefi hukukçulara göre, efendi, Müslüman veya ehl-i kitap olan câriye ile istifrâş hakkına dayanarak karı-koca hayatı yaşayabilir. Böyle bir cariyenin Padişah ile yaşadığı karı-koca hayatının akıbetini de ikili bir ayırıma giderek izah edelim:

a) İstifrâş hakkına dayanarak karı-koca hayatı yaşadığı cariyesinden efendi çocuk sahibi olunca, câriye de ümm-i veled statüsüne geçer. Bu durumda, Efendi'nin cariyeden doğan çocuğu hür olarak dünyaya gelir. Ayrıca Efendi'nin ölümüne bağlı olarak annesini de hürriyetine kavuşturur. Kısaca ifade etmek gerekirse, İslâm hukuku, câriye statüsünü bile köle kadınların hürriyetlerine kavuşmaları için vesile kılmıştır. Bu kaideye uygun olarak Osmanlı tarihinde Padişah'dan hâmile kalan bir câriye, daha önceden olmasa bile, hemen Kadın statüsüne geçer, Padişahların zevceleri gibi sayılırdı. Padişahın zevceleri gibi dememizin sebebi, tam zevce olarak kabul edilmemeleridir. Zira tam zevce kabul edilince, dört kadın sınırı söz konusudur. Halbuki bu statüde olunca, Kadın Efendilerin sayısı yediye kadar çıkmıştır.

b) Padişah, karı-koca hayatı yaşadığı cariyesinden çocuk sahibi olmayabilir. Bunun yolu azldir. Çocuk sahibi olmadan karı-koca ilişkisini devam ettirebilir. Ancak bunun da bazı kaideleri vardır. Padişah, iki kız kardeşi câriye olarak eli altında ve bu statüde bulundaramaz. Böyle bir cariyenin başka biriyle karı-koca münasebetine girişmesi zina sayılır. En önemlisi de, böyle bir cariyeyi başka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifrâş hakkını elde edebilmesi için, ayrılığın üzerinden iki hayız müddetinin geçmesi gerekir. Şayet câriye hamile ise, birinci şıkta belirttiğimiz ümm-i veled hükümleri devreye girer. Hamile değilse, bekleme süresi bitince yeni efendi ile karı-koca hayatı yaşamaya başlayabilir. Padişahların kendileriyle cinsi münâsebette bulundukları ikballer ve son zamanlarda ortaya çıkan gözdeler ve peykler bu statüdedirler.

O halde Osmanlı Padişahlarının Fâtihden itibaren beraber oldukları kadınları, dört gruba ayırmak mümkündür:

Birinci Grup: Nikâh akdi yaparak eş kabul ettikleri kadınlardır ki, bunların sayısı mahduttur. Nikâh akdi yaparak evlendikleri hemen kadın efendi unvanını alırlar.

İkinci Grup: Nikâh akdi yapmadan beraber oldukları ve ancak ümm-i veled statüsündeki yani çocuk sahibi oldukları Kadın Efendilerdir. Bunların sayıları, en fazla sekize çıkmıştır. Ayşe Osmanoğlu'na göre bunların çoğu nikâh ile alınmaktadır. Nikâh ile alınması, evlenilen kadın câriye de olsa, aynı anda dört kadından fazla olanı haram haline getirir. Ancak birisinden boşandıktan sonra diğerini nikahlayabilir. Halbuki bir anda dörtten fazla câriye ile Kadın Efendiler olarak hayat yaşayan Padişahlar vardır. Bu duruma göre, böyle bir iddia bütün kadın efendiler için doğru değildir. Kadın Efendi demek, mutlaka nikâh ile evlendiği câriye demek değildir. Ancak dört kadın sınırını zorlamadıkça kadın efendiler ile nikâh akdi yaptığı da doğrudur.

Üçüncü Grup: Beraber karı-koca hayatı yaşadıkları ve ancak genellikle çocuk sa-

f

hibi olmadıkları cariyelerdir ki. başlamıştır. İkballer ço< bazan da nikâh akdi ile /

Dördüncü Grup: i ikbal adayları demek olan ^ dörttür. Yani Padişahların | cariyelerin sayılan siniri

Osmanlı Padişahlarının! çok azdır. Her birinin ayn I dediğimiz daha İyi anlaşıl)

58. Fâtih döneminden i meyi neden terk < cih etmişlerdir? girme fırsatı eldd i

Bu soru, farklı <

1- Bugün Türkiye'de» hadise devleti yönetenleri»! nn eşlerinin adlan, olmasa bile, yakınlarınııt(| dır.

Bugün böyle oldujjuj nan Hürrem Sultân'uij mektedir. Aynı şey.' konusudur. Osmanlı! ve amcalardan I tinin yıkılış sebepleı mektedir. Bazı O™ lardır.

2- Osmanlı l geniş bir ülkeyi we Bunun için de Paı da yolu Harem'd mektir.

3- Birden I devletin kaçınma sel» düğünlerde hedlptl

56 Kur'ân, İM vd.; OsmanoJM Çağatay, Harem j) Akgündüz, Osman» S

(ANLI İRltü-

BİLİNMEYEN OSMANLI

115

hibi olmadıkları cariyelerdir ki, bunlara ikbal adı verilmiştir ve II. Mustafa'dan itibaren başlamıştır. İkballer çocuk doğurdukları zaman çoğunlukla Kadın Efendi olmuşlar ve bazan da nikâh akdi ile zevce haline getirilmişlerdir.

Dördüncü Grup: Her Padişahın olmamakla birlikte, son zamanlarda görülen ve ikbal adayları demek olan gözdeler, peykler ve has odalıklardır. Bunların azami sınırı da dörttür. Yani Padişahların Kadın Efendi ve İkballer dışında karı-koca hayatı yaşadıkları cariyelerin sayıları sınırlıdır.

Osmanlı Padişahlarının aynı anda dört beş kadın ile beraber olanları ve yaşayanları çok azdır. Her birinin ayrı ayrı hanımlarını ve çocuklarını liste halinde inceleyince, bu dediğimiz daha iyi anlaşılacaktır56.

58. Fâtih döneminden itibaren Osmanlı Padişahları hür kadınlarla evlenmeyi neden terk etmiş ve Cariyelerle aile hayatı yaşamayı neden tercih etmişlerdir? Böylece Türk olmayan unsurlar Osmanlı Sarayına girme fırsatı elde ederek Türkler dışlanmamış mıdır?

Bu soru, farklı şekillerde cevaplandırılmıştır. Bizce bazı sebepleri şunlardır:

1- Bugün Türkiye'de ve başka dünya devletlerinde, devletin başını en çok ağrıtan hadise devleti yönetenlerin ailesi ve hanedan söylentileridir. Dünyada bazı başbakanların eşlerinin adları, Mafya liderlerinin isimleriyle birlikte telaffuz edilmektedir. Böyle olmasa bile, yakınlarının işe karıştığı ve devlet pastasından pay talep ettikleri bir vakıadır.

Bugün böyle olduğu gibi, Osmanlı tarihinde de böyle olmuştur. Nikâh akdiyle alınan Hürrem Sultân'ın devletin başına açılan ilk ve en büyük gaile olduğu çok iyi bilinmektedir. Aynı şey Sultân İbrahim'in nikâh akdi ile aldığı Hümaşah Hanım için de söz konusudur. Osmanlı Padişahları, devleti, kayınbiraderlerden, yeğenlerden, dayılardan ve amcalardan korumak için böyle bir riske girmemeyi tercih etmiştir. Osmanlı Devletinin yıkılış sebeplerinin başında, Padişah kızları ile evlenen damadların suiistimali gelmektedir. Bazı Osmanlı Padişahları, bu tür hanedan görüntülerinden açıkça yakınmış-lardır.

2- Osmanlı Devleti'nin sınırları bir zamanlar 24 milyon km2yi bulmuştur. Böylesine geniş bir ülkeyi idare etmek devlet sırlarının dışarıya sızmamasını gerektirmektedir. Bunun için de Padişah'ın ailesinin taşra ile alakasının olmaması gerekmektedir. Bunun da yolu Harem'den başka varacağı yer olmayan cariyelerle aile hayatını devam ettirmektir.

3- Birden fazla evli olan Osmanlı Padişahlarının nikâh ve düğün yapmamaları, devletin bütçesini sarsacak düğün ve nikâh masraflarından ve yapılacak israflardan kaçınma sebebini de ihtiva etmektedir. Düğün törenlerine yapılacak masraflar ve bu düğünlerde hediye adı altında dönecek dolapları da bir hesaba katarsanız, neden dev-

56 Kur'ân, Nisa, 25; Mü'minûn, 5-6; Buhari, Itk, 49; Damad, Mecma'ül-Enhür, c. I, sh. 328 vd.; 364 vd.; 542 vd.; Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultân Abdülhamid, İstanbul 1994; Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügati, sh. 121; Uluçay, Çağatay, Harem II, Ankara 1992, sh. 38-42; Padişahların Kadınları ve Kızları, sh. 34-35; Harem II, sh. 40-41; Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Pakalın, Tarih Deyimleri, c. II, 126-127.

116

BİLİNMEYEN OSMANLI

BİLİNE

şirme yani câriye usulüne dönüldüğünün sebebini kolay anlarsınız. Bunun en acı misâli, I. İbrahim'in Telli Haseki ile yaptığı evliliktir ve maalesef devlet para darlığı içinde olmasına rağmen, en az bir sefer masrafı kadar düğün için masraf yapılmıştır. Lale devrinde yapılan düğünlerin çoğu bu dediklerimizi teyit edecek mahiyettedir.

4- Bu arada, çevrede beylik ve fethedilecek memleketin kalmaması, yakın devlet olarak İran ve benzeri Osmanlıların sevmediği sülalelerin bulunması da, eski bey ve kral kızları ile evlenme âdetini ortadan kaldıran sebepler arasında sayılabilir

Dolayısıyla Osmanlı Padişahlarının özellikle câriye asıllı hanımlarla evlenmesinin sebebi, Türk unsurunun Saray'dan uzaklaştırılması değildir. Ancak böyle bir siyâset, tenkit edilebilir. Zira böyle davranmaları Allah'ın ve dinin emri değil, devlet siyâsetinin gereğidir57.

59. Fâtih devrinden itibaren Osmanlı devlet teşkilâtında "devşirme ve mühtediler partisi" ile "Türk aristokrat partisi" arasında tam bir mücadele yaşandığını; Fâtih'in daima Türk aristokrasisinin aleyhinde yetkilerini kullandığını ve dönme asıllı paşaların devletteki Türk unsurları temizlediğini ileri süren yazarlar var. Bu iddialar doğru mudur?

Saltanatın, devlet idare etmenin ve özetle menfaat ve yetkinin paylaşılmasının bulunduğu her yerde, bazı mücadelelerin bulunması reddedilemez bir gerçektir. Ancak sadece Osmanlı Devleti'ni tenkit uğruna, Fâtih'den itibaren Osmanlı Devleti'nin bir kanun ve anane haline getirdiği devşirme sisteminin (gılmân sistemi ve kapıkulu sistemi de denmektedir) veyahut bir diğer ifadeyle haremden ve kapıkulundan çıkanların devlet idaresinde Türk ve şehirlü olanlara tercih edilmesinin yanlış yönlere çekilmesini doğru bulmuyoruz.

İbn-i Kemal konuyu açıklarken, kapıkulu sisteminin devletin istikrar ve devamını sağlayan bir müessese olduğunu; tarihde bir çok devletlerin kendilerine tabi olan aristokrat beylerin isyanlarıyla yıkıldıklarını verdiği misâllerle anlatmaktadır. İbn-i Kemal'e göre, Abbasîler, bu manadaki aristokratların isyanıyla; Sîman-oğulları Devleti bir asilzade olan Mahmûd Sebüktekin'in isyanıyla ve Büyük Selçuklu Devleti de Harizm-şah'ların isyanlarıyla yıkılmışlardır. İbn-i Kemal'e göre, Kul sistemiyle aristokrat bir sınıf kabul etmeyen Osmanlı Devlet sisteminde, kapıkulu sistemi ile, her şerefi devlette bulmuş olan köle asıllı kişilerin devlete isyan edemedikleri ilave olunmaktadır.

Koçibey de, iç oğlanlarının ve Enderun'a alınan insanların eskiden beri devşirme veyahut gerçekten köle asıllı olanlardan seçildiğini; kendi zamanında, daha evvel kapıkulu arasına alınması caiz olmayan Türkler, Kürdler ve Araplar gibi Müslüman unsurlar yanında, gayr-i müslimlerden de alınmaları yasak olan Yahudi ve Çingenelerin alınmaya başlandığını; bunlardan birisinin vali veya benzeri memuriyete geldiklerinde nasıl isyan ettiklerinin gayet iyi bilindiğini açıkça beyan etmektedir. Koçi Bey'e göre, eğer bu grupları kapıkulu sınıfına dahil etmek caiz olsaydı, selefdeki devlet adamları zikredilen kanunu koymazlardı.

biri

be!! etr-

ayn bağı. bir,,

Zad

tay»-

rrc in1 I-2-m.

57 Akgündüz, Ahmed, İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesesi ve Osmanlı'da Harem, 4. Baskı, İstanbul 1997, sh. 315 vd.; BA, İbnül-Emin Saray, nr. 939; Uluçay, Padişahın Kadınları ve Kızları, sh. 61-62; Harem II, 40-41; Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, c. III, Sh. 16-17, 37-39, 131, 141.

İMANLI

BİLİNMEYEN OSMANLI

117

itelet ley ve

e ve

Itnü-

O halde bu sistem, Türk düşmanlığından değil, devletin devam ve bekasının böyle bir sistemde görülmesinden kaynaklanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, Veziriazam Karamanı Mehmed Paşa ile İshak Paşa veya Cem Sultân ile II. Bâyezid arasındaki mücadeleyi, Türk aristokrasi partisi ile devşirmeler arasındaki mücadele gibi göstermek doğru değildir. Devlet adamları arasında her zaman görüş ayrılığı bulunabilir. Karaman? Mehmed Paşa'nın yeniçeriler tarafından katledilmesini, söz konusu partilerin mücadelesi gibi göstermek de mümkün değildir. Muteber tarihçilerin ittifakla beyanına göre, Karamanî Mehmed Paşa, bazı irsâdî vakıfları neshederek tîmara çevirmesi ve yeni vergiler koyarak hazineyi güçlendirmeye çaılşması sebebiyle, halk ve asker tarafından sevilmemektedir. Bu sevilmeyişi, Sultân Cem'i tahta çıkarma ve hatta Fâtih'i zehirletme isnadlarının yapılmasına sebep olmuştur. Bu isnadlar sonucunda Yeniçerilerin ellerinden kurtulamamıştır. Âşıkpaşa-zâde, Karamanî Mehmed Paşa'yı sevmediğini her ifadesiyle belli etmesine rağmen, onun son derece namuslu olduğunu ve rüşvet yemediğini kabul etmektedir.

Osmanlı şöyle düşünmüştür: devletin belkemiğini teşkil eden Müslümanlar ayrı ayrı milletlerden ve kabilelerden olabilirler. Ancak aralarında binbirler adedince birlik bağları vardır. Yaratanları bir, Rezzâkları bir, peygamberleri bir, kıbleleri bir, kitapları bir, vatanları bir... Bu kadar bir birler, kardeşliği, muhabbeti ve birliği iktiza etmektedir. Zaten Kur'ân da aynı hakikati beliğine şöyle ifade etmektedir:

"Sizi, taife taife, millet millet, kabile kabile yarattık. Ta birbirinizi tanımalısınız. Ve birbirinizdeki sosyal hayata ait münasebetlerinizi bilesiniz ve birbirinize yardım edesiniz. Yoksa, sizi, kabile kabile yaptım ki, yek diğerinize karşı inkâr ile yabanî bakasınız, husumet edesiniz diye değildir"

Müslümanlar indinde ve yanında din ve milliyet, bizzat müttehiddir; bunları birbirinden ayırmak mümkün değildir. Aralarında itibarî ve arızî bir ayrılık var. Belki din, milliyetin hayatı ve ruhudur. Şarklılar, garplılar gibi değildir. İçlerinde ve kalblerinde hâkim olan din duygusudur. Kaderin çoğu peygamberleri şarkta göndermesi işaret ediyor ki, şarkı uyandıracak ve terakki ettirecek sadece ve sadece din duygusudur. Asr-ı saadet ve Osmanlı dönemi bunun en bariz misâlidir.

Bu hakikati bir asır önce gören büyük âlim Bediüzzaman, meseleyi çok açık bir şekilde takdim etmektedir: "Sultân Selim'e bî'at etmişim, onun ittihâd-ı İslâm'daki fikrini kabul ettim. Zira o, şark vilâyetlerini ikaz etti, onlar da ona bî'at ettiler. Şimdiki şarklılar, o zamandaki şarklılardır"58.

60. Fâtih Sultân Mehmed'in bazı vakıfları iptal ettiği ve ancak oğlu II. Bâyezid Sultân olunca babasının bu tasarruflarını iptal yoluna gittiği söylenmektedir. Bunun aslı nedir?

Tek nüshası Bursa Şer'iye Sicilleri, A 3/3, sh. 303/b'de bulunan ve 885/1480 tarihinde yazılan Fâtih'e ait bir ferman, söz konusu sorunun gündeme gelmesine sebep olmuştur.

58 Kur'ân, Hucurât Suresi, Âyet 13; tbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osman, I. Defter, vrk. 5/b; Şerâfettin Turan neşri, sh. 27-29; Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, c. X, Koçi Bey Risalesi, md. 80; Mürsel, Safa, Bediüzzaman Said Nursi ve Devlet Felsefesi, İstanbul 1985, sh. 285; Yücel, Ya'şâr, "Reformcu Bir Hükümdar Fâtih Sultân Mehmed", sh. 79-86. Bazı farklı yorumları için bkz. Yılmaz, Mevlüt Uluğtekin, Osmanlı'nın Arka Bahçesi, Muhtelif yerler; Meram, Padişah Anaları, Muhtelif yerler.

118

BİLİNMEYEN OSMANLI

BU:

Maalesef bu fermanın hukukî tahlili, başlangıçta hatalı yapıldığı için bütün efkâr-ı âmmede de aynı yanlış kanâat devam etmekte ve "Fütuhat için çok askere ihtiyâcı olan Fâtih'in bir çok vakıfları "mensûh" sayarak tımara çevirdiği ve bunların, oğlu Bâyezid Veli devrinde tekrar vakfa verildiği" ısrarla belirtilmektedir. Hâdiseler doğrudur, ancak te'vil ve fermandaki açık izaha rağmen vakıf kelimesinin bütün vakıflara teşmîl edilmesi yanlıştır. Konunun ayrıntılı izahını, Osmanlı Kanunnâmeleri adlı eserimizin 1. cildinde "Osmanlı Kanunnâmelerinde Şer'îliği Tartışmalı Olan Mes'eleler" başlığı altında yaptık. Burada sadece özetleyeceğiz.

Bilindiği gibi, İslâm hukukunda vakfın bir şartı da, vakfedilen malın mülk olmasıdır. Devlete ait bir mal veya menfaatin vakfedilmesi sahih değildir. Ancak Eyyubî Devleti zamanında, sorulan bir suâl üzerine İbn-i Ebî Asrûn isimli bir âlim, diğer mezheplerin görüşlerini esas alarak, devlete ait vergi gelirlerinin, beytülmaldan istihkakı bulunan hayır cihetlerine vakıf adıyla tahsis edilebileceğine fetva vermiştir. İslâm hukukçuları da, gayr-ı sahih vakıf, irsadî vakıf veya tahsisat kabilinden vakıf dedikleri bu çeşit vakfın, gerçek anlamda bir vakıf olmadığını ve bir kamu tahsisinin adı olarak devamında da sakınca bulunmadığını kabul etmişlerdir. Ancak bu çeşit vakıfların da en önemli şartı, tahsis edilen cihetin beytülmaldan istihkakı bulunan bir hayır ciheti olmasıdır. Bu şarta riâyet edilmediği takdirde, yapılan tahsisin gayr-ı sahih tahsis olacağı ve bunun iptal edilmesi gerektiği ifâde edilmiştir. Nitekim 1382 yılında Sultân Berkuk'un huzurunda toplanan İslâm hukukçuları da, bu tür tahsisatın iptal edilebileceğini kabul etmişlerse de, iptaline cesaret edememişlerdir.

İşte Fâtih Sultân Mehmed'in de iptal etmek istediği ve ettiği, sahih vakıflar değil, belki gayr-ı sahih yani tahsisat kabilinden vakıfların da sahih olmayan tahsis kısmıdır. Osmanlı Kanunnâmeleri adlı eserde neşrettiğimiz Kanun metni de bunu isbat etmektedir. Zira I. maddede bağ, bahçe, değirmen ve kısaca müsakkafât yani çatılı mal türünden vakıflara müdâhale edilemeyeceğini hükme bağlamaktadır ki, bunlar aslı mülk mal olduğundan sahih vakıflardır. 2. maddede ise, köy ve yer yani arazi ve akar (burada arsa kasdedilmektedir) nev'inden olan tahsisat kabilinden vakıfların mensûh sayılmasını emretmektedir. Bilindiği gibi Anadolu Arazîsi tamamen mîrî arazidir. Vakıf köy ve yerlerin vakfından kasıt, buralardan elde edilen vergi gelirlerinin vakfı yani gayr-ı sahih yahut tahsisat kabilinden vakıfdır. Zaten mülk bir arazinin değil, ancak mîrî arazinin tımara çevrilebileceği de unutulmamalıdır.