Anemiyalar

Patogenez. İnsanda hemoqlobinin tərkibi-HbA (α2 β2), HbA₂ (α2 δ2), HbF-dən (α2 γ2) ibarətdir. Hər bir hemoqlobin də 4 zəncirdən ibarətdir. Ho­mo­zi­qot ta­las­se­mi­ya zamanı qlobin zəncirlərdən biri az miqdarda sintez olunur və ya ta­ma­milə sintez olunmur. Normada qlobin zəncirlərin sintezi ba­lan­salaşdırılıb. α zən­­­cirin və qeyri α zəncirin (β, γ, δ) miqdarı eynidir və normada sərbəst qlobin zən­ciri olmur. Qlobin zəncirlərindən birinin sintezinin pozulması bu balansın də­yiş­mə­si ilə nəticələnir. Nor­madan artıq sintez olunan zəncir erit­rositlərdə toplanır. Talas­se­mi­yanın klinik əla­mət­lə­rinin çox hissəsi də bununla bağlı olur. Anomal və ya artıq miq­darda sintez olunan he­moqlobin molekulu eritrositlərin tərkibində presipitasiya olun­muş tetramerlər yaradırlar. Bu isə hücey­rələrin vaxtından əvvəl zədələnərək re­ti­ku­loendotel sistem tə­rə­findən eliminasiyasına səbəb olur. Eritrositlərin yaşama müddəti qısalır, müxtəlif də­rəcəli anemiya yaranır. Xəstəliyin ağır formasında kompensator olaraq eritroid hi­per­plaziya yara­nır, qanyaranma sahələri artir, ekstra­me­dul­yar qanya­ran­ma ocaqları əmə­lə gəlir.

α talassemiya α zəncirin sintezinin pozulması nəticə­sində yaranır. α zənciri he­moq­lobinin hər üc fraksiyasının tərkibinə daxil olduğu ücün bu zəncirin sintesinin po­zulması zamanı artıq qalmış β və γ tetramerlərdən ibarət hemoqlobin yaranır.

α talassemiya zamanı 16-cı xromosomda yerləşən α zəncirin sintezinə ca­vab­deh olan genin delesiyası baş verir. Bu genlər 2 cüt olur. α zəncirin olmaması dö­lün ödeminə və bətn­daxili ölümünə səbəb olur. 4 gendən birinin delesiyası (ge­nin bir his­səsinin itirilməsi) α zəncirin yüngül defisitin yaradır. 2 gendə delesiya zamanı isə klinik əlamətləriki gendən hansının funksiyasının pozulmasından asılıdır. α zən­ci­ri­n sintezinə cavabdeh 2 cüt genin 1 cütü (α1) əsas, 1 cütü (α2) 2-ci dərəcəlidir. Xəstəliyin klinikası 4 gendən hansı iki­sin­də gedən mütasiyadan asılıdır - iki əsas, və ya iki ikinci dərəcəli, yaxud bir əsas, bir ikinci dərəcəli.

Dörd gendən ücünün disfunksiyası H hemoqlobi-nopa­ti­ya­sı əmələ gətirir. H he­moq­­­lobini 4β zəncirindən ibarətdir. O ­çox davamsızdır və aqreqasiya olunaraq ağır he­­mo­li­tik anemiya yaradır. Anemiyaya səbəb həm eritrositlərin peri­fe­riyada par­ca­lan­ma­sı, həm də qlobin sintezinin pozul­masıdır. β zəncirinin artiq sintezi zamanı HbF və HbA₂ aza­lır və ya tamamilə olmaya bilər. Bəzi hallarda HbA₂-nin miqdarı norma həd­dində olur.

β talassemiyanın patogenezi daha mürəkkəbdir. β zən­ciri kodlaşıdıran gen 11 xro­mosomda yerləşir və 60000 nukleo­tiddən ibarətdir. Bu xromosomda onunla ya­na­şı ε, γ və δ zəncirlərini də kodlaşdıran gen yerləşdiyinə görə bəzən müştərək mutasiyalar da yaranır. Nöqtəli mütasiyaya daha çox rast gəlinir, lakin bəzi ailələrdə genin de­le­si­ya­sı da aşkar olunur. β talassemiyanın yaranmasına səbəb olan 200-dən artıq mu­ta­si­ya haqqında məlumat var.

Mutasiya genin promotor hissəsində yerləşəndə xəstəli­yin yüngül forması β⁰ ta­las­semiya yaranır və HbA tamami ilə olmur. β⁺ talassemiyada HbA-nın miqdarı aza­lır.

Klinik əlamətlərin patogenezində artıq miqdarda sintez olunan qlobin zəncirinə da­ha cox əhəmiyyət verilir. Belə ki, β talassemiyada β zəncirin sintezinin pozulması nə­­ticəsində çox­lu miqdarda sərbəst α zəncirlər əmələ gəlir. Əgər bu artıq zəncirlər fe­­­tal və A₂ hemoqlobinin tərkibinə daxil olmursa, onda onlar qeyri-stabil olduqları üçün aq­re­qa­si­ya olu­nur və çöküntüyə çevrilirlər.

β talassemiyada qeyri-effektiv eritropoezin əsas səbəbi α zəncirin artıq miqdarda sin­tezidir. Sümük iliyində eritroka­riositlər məhv olur, nəticədə kəskin qı­cıq­lanmış sü­mük iliyi ilə az miqdada artan retikulositlər arasında nisbət pozulur. Ho­mo­ziqot for­ma­da sümük iliyində eritrokariositlərin, peri­ferik qanda və dalaqda re­ti­ku­lo­sit və erit­ro­sitlərin parcalan­ması qanazlığına səbəb olur. Qara ciyər və dalaqda qır­mı­zı qan­yaran­ma ocaqları əmələ gəlir. Qanyaranmanın artması sümüklərin de­for­ma­si­yasına, aşkar hi­poksiya isə uşağın inkişafının pozulmasına səbəb olur.

Müəyyən edilmişdir ki, fetal Hb-nin səviyyəsi yüksək olduqda hücey­rələr daha az parçalanırlar. Bu onunla əlaqə­dardır ki, artıq miqdarda olan zəncir sərbəst deyil və γ zən­cirlə birləşmiş şəkildə fetal hemoqlobinin tərkibində olur.

Bəzən homoziqot formada olan xəstələrdə ağır klinik əlamətlər yaranmır. Agır ane­mi­­ya müşahidə edilmədiyi ücün, xəstələrin daimi transfuziyaya ehtiyacları da ol­mur. Be­lə hal­da xəstəlik klinikasına görə talassemiya mayor deyil, talasssemiya in­ter­me­dia kimi qiymətləndirilir.

Bəzən heteroziqot β talassemiya çox ağır gedişatlı olur. Hesab edilir ki, he­te­roziqot formanın ağırlığı hüceyrələrin artıq miqdarda olan α zəncirlərdən azad oluna bil­məməsidir. Adətən heteroziqot β talassemiyada kompensator olaraq α zəncirlərin proteolizi artır.