Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

İBRAHİM PEYĞƏMBƏRin (Ə.S) HEKAYƏSİ VƏ ŞƏXSİYYƏTİ

Bu Mövzu Quranı, Elmi, Tarixi və… Məlumatlar

İşığında Ələ alınmaqdadır:

1- Quranda İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) Hekayəsi

İbrahim (ə.s) uşaqlığından yetkinlik çağının ilk dövrlərinə qədər

soydaşlarının cəmiyyətindən ayrı yaşayırdı. Sonra ortaya çıxaraq atasının

yanında yaşamağa başladı. Bu sırada atasının və soydaşlarının

bütlərə qulluq təqdim etdiklərini gördü. Atasının və soydaşlarının bu

davranışlarını xoş qarşılamadı. Tərtəmiz və təmizlənmiş fitrəti, uca Allah

tərəfindən haqqın göstərilməsi və hər şeyin mələyi idinin müşahidə-

456 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lendirilmesi surətiylə dəstəkləniyirdi. Haqq söz və saleh əməl işığında

hərəkət etməsi təmin edilirdi.

Əvvəl atasıyla, bütlərə qulluq təqdim etmə oxunda mübahisə/müzakirəyə başladı.

Onu bütlərə qulluq təqdim etməyi rədd etməyə, tək və ortaqsız Allaha qulluq

təqdim etməyə dəvət etdi. Şeytanın dostluğundan qurtarması və hidayətə

çatdırması üçün özünə təbii/tabe olmasını istədi. İbrahim bu mövzuda

davamlı atasıyla mübahisə et/müzakirə etdi. Nəhayət atası onu qovdu və bütlərə pis

sözlər söyləməkdən və onlardan üz çevirməkdən imtina etməməsi

vəziyyətində özünü daşlayaraq öldürməklə təhdid etdi.

Amma İbrahim (ə.s) ona qarşı nəzakətli və şəfqətli davrandı. Çünki yüksək

bir əxlaqa sahib idi. Heç bir zaman incidici sözlər söyləməzdi. Buna görə

özünü təhdid edən və qovan/şan atasına salam verdi, özü üçün Allahdan

bağışlanma diləyəcəyini; bu vaxt onu və soydaşlarını, Allah'-

dan başqa qulluq təqdim etdikləri saxta ilahları tərk edəcəyini vəd etdi.

(Məryəm, 41-48)

Bu vaxt bəzi qruplarla bütlərə tapınma barəsində mübahisə et/müzakirə etdiyi kimi (Ənbiya,

51-56; Şuəra, 69-77; Saffat, 83-87) başqa qruplarla da günəşə, aya və

ulduza tapınma barəsində mübahisə et/müzakirə edirdi. Deyərkən onun bütlərdən və digər

saxta ilahlardan uzaqlaşdığı xəbəri cəmiyyətdə yaxşıca yayıldı.

(Ən'am, 74-82) Bir gün soydaşları toplu ibadət üçün şəhərin xaricinə çıxdıqlarında,

o xəstə olduğunu irəli sürərək şəhərdə qaldı, onlarla birlikdə

toplu tapınma mərasiminə qatılmadı. Soydaşlarının şəhərin xaricində

olduqları bu sırada putevine girdi və bir baltayla bütlərini paramparça

etdi. Yalnız böyük olanı buraxdı. Ki gəlib nələr olub bitdiyini ondan öyrənsinlər.

Soydaşları şəhərə geri döndüklərində tanrılarına edilənləri

gördülər. Bunu edənə böyük bir hirs duy/eşitdilər. Dedilər ki: "İbrahim

adında bir cavanın onlar haqqında irəli geri danışdıqlarını duy/eşitdik."

İbrahimi çağırdılar. Onu yoxlamaları üçün insanların önünə çıxardılar.

Ona, "Ey İbrahim, tanrılarımıza bunu sənmi etdin?" deyə soruşdular.

İbrahim onlara bu cavabı verdi: "Xeyr; amma, bu böyük olan büt

etmişdir. Onlara problem/sualın əgər danışsalar, sizə cavab versinlər." İbrahim

böyük bütü parçalamamış, baltanı da onun boyuna və ya başqa

bir yerinə asmışdı. Beləcə, digər bütləri böyük bütün qırdığı görü

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 457

nümünü vermişdi.

İbrahim bunu söyləyərkən soydaşlarının özünü təsdiqləməyəcəklərini

bilirdi. Çünki onlar bütlərin buna güc çatdıra bilməyən cansız

varlıqlar olduqlarını bilirdilər. Lakin, "Əgər danışsalar, onlardan

problem/sualın." demək surətiylə, onların ağızından açıqca bütlərin cansız

varlıqlar olduqlarına bağlı bir etiraf al/götürmək istəyirdi. Soydaşlarının

bütlərin cansız və duyğusuz varlıqlar olduqlarını etiraf etmələrini

gözləyirdi. Necə ki soydaşları İbrahimin bu sözlərini duy/eşitdiklərində

dərhal öz içlərində, "Sizlər həqiqətən zalımlarsınız." dedilər.

Sonra təkrar köhnə pozğunluqlarına geri döndülər. Dedilər ki: "Sən onların

danışa bilməyəcəklərini bilirsən." Bunun üzərinə İbrahim onlara

belə dedi: "Siz Allahı bir tərəfə buraxaraq sizə bir zərər və bir fayda

verə bilməyən şeylərəmi tapınırsınız? Yuh olsun sizə və Allahın xaricində

tapındıqlarınıza! Siz heç ağılınızı istifadə etməzsinizmi? Öz əllərinizlə

yonduğunuz şeylərəmi qulluq təqdim edirsiniz? Sizi də, onları

də yaradan Allahdır."

Dedilər ki: "Onu atəşə atın, ilahlarınıza kömək edin!" Bunun üzərinə

onun üçün bir bina etdilər, orada böyük bir atəş yandırdılar. Bütün xalq

əməkdaşlıq edərək onu yandırmaq üçün işlə/çalışırdı. Onu bu böyük atəşin ortasına

atdılar. Allah, atəşin ona qarşı sərin və salamatlıqlı olmasını təmin etdi.

Onların İbrahimə qarşı qurduqları tələs(n)i boşa çıxardı. (Ənbiya, 57-

70, Saffat, 88-98) Bu vaxt kralın hüzur/dincliyinə də çıxmışdı. Xalq ona da

tapınır, onu da bir rəb hesab edirdi. Kral, İbrahimlə rəbbi haqqında

mübahisə et/müzakirə etmişdi. İbrahim ona demişdi ki: "Mənim Rəbbim dirildən və

öldürəndir." Kral demaqoqluq edərək, "Mən də dirildərəm və öldürərəm."

demişdi. Məsələn bir məhbusu öldürər, birini də sərbəst buraxaram. Amma

İbrahim bu səfər demaqoqluq etməsinə icazə verməyəcək bir sübut et

karışsına çıxmışdı: "Allah günəşi şərqdən qərbə gətirir, sən də onu

qərbdən gətir. Bu söz qarşısında küfrə sapan adam söyləyəcək söz

tapa bilmədi." (Bəqərə, 258)

Allah onu atəşdən qurtarınca, insanları hanif dininə, tövhid inanc sisteminə

dəvət etməyə başladı. Kiçik bir qrup ona iman etdi. Uca Allah

bunlar arasında Lutun adını verər. Bunlar arasında özüylə birlikdə

hicrət edən arvadı da vardı. Məmləkətindən çıxmadan və müqəddəs

458 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

torpaqlara getmədən əvvəl onunla evlənmişdi. 1

Sonra özü və soydaşları arasından iman edənlər soydaşlarıyla əlaqələrini

kəsdilər. Özü də ata deyə çağırdığı; amma öz atası olmayan

Azarla əlaqəsini kəsdi. 2 Bərabər/yoldaşı və Lut ilə birlikdə müqəddəs torpaqlara

köç etdi. Orada zalım soydaşlarından heç bir zorbanın maneəsiylə qarşılaşmadan

Allaha qulluq etmək istəyirdilər. (Mumtəhinə, 4; Ənbiya, 71)

Burada uca Allah ona İsmayılı, İshakı və arxasından Yaqubu müjdələdi.

Qoca idi, yaşı yaxşıca irəliləmişdi. Deyərkən İsmayıl doğuldu, ardından İshak

doğuldu. Allah ona, oğullarına və oğullarının soyundan gələnlərə

bərəkət bəxş etmişdi.

Sonra Rəbbinin əmri istiqamətində Məkkəyə getdi. Ora heç bir əkinə

əlverişli olmayan qupquru bir vadi idi. Oğulu İsmayılı oraya yerləşdirdi.

İsmayıl hələ kiçik bir uşaq idi. Müqəddəs torpaqlara geri döndü. İsmayıl

orada böyüdü, oralarda yaşayan Ərəb qəbilələri ətrafında birləşdilər.

Burada Məkkə şəhəri quruldu.

Məkkə Şəhərinin və Beytin qurulmasından əvvəl və sonra zaman zaman

İsmayılı ziyarət edirdi. Kəbə daha sonra edildi. (Bəqərə, 126,

İbrahim, 35-41) Sonra İsmayılın da köməyiylə Kəbəni etdi. Kəbə insanlar

üçün bir ibadət yeri olaraq Allah tərəfindən qurdurulan ilk ev idi.

Aləmlər üçün bir bərəkət qaynağı idi. Orada açıq-aşkar ayələr və İbrahim-

'en mövqes(n)i var. Oraya girən etibardadır. (Bəqərə, 127-129;

Al/götürü İmran, 96-97) İnsanlar arasında həccin fərz qılındığını elan etdi və

həccə xas ibadətləri qanuniləşdirdi. (Həcc, 26-30)

Sonra uca Allah, oğulu İsmayılı qurban etməsini əmr etdi. Bunun üzərinə

ibadət məqsədiylə oğuluyla birlikdə evdən çıxdı. Oğuluyla birlikdə say

edilən mövqeyə varın tərəfindən dedi ki: "Balacığım, yuxumda səni boğaz-

---------------------------

1- Soydaşlarından bir qrupun özünə iman etdiyinin dəlili bu ayədir: "İbrahimdə

və onunla birlikdə olanlarda sizin üçün gözəl bir nümunə vardır; onlar qövmlərinə, 'Biz

sizdən və sizin Allahdan başqa tapındıqlarınızdan uzağıq.' demişlər idi." (Müm-tehine, 4)

Müqəddəs torpaqlara getmədən əvvəl evləndiyinin dəlili də Rəbbindən saleh övlad istəməsidir:

"Dedi ki: Mən Rəbbimə gedəcəyəm, O məni doğru yola çatdıracaq. Rəbbim, mənə

yaxşılardan bir uşaq lütf et." (Saffat, 99-100)

2- Bu nəticənin İbrahim Surəsində ondan nəql edilən duadan çıxdığını daha əvvəl ifadə etmişdik.

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 459

ladığımı görürəm." Oğulu dedi ki: "Atacığım, sənə əmr ediləni et.

İnşaallah məni səbr edənlərdən tapacaqsan." Hər ikisi də Allahın əmrinə

təslim olunca, ona belə səslənildi: "Ey İbrahim, sən doğru bir yuxu

gördün və yuxunu təsdiqlədin. Allah onu böyük bir qurbanlıqla qurtardı."

(Saffat, 101-107)

Quranın onun hekayəsiylə əlaqədar olaraq ən son köçürdüyü isə, Məkkəyə

gəlişlərində etdiyi dualardır. Bunlara da İbrahim Surəsində yer verilmişdir.

(İbrahim, 35-41) Bu duaların ən sonunda İbrahim Peyğəmbər-

'en bu sözləri iştirak edər: "Rəbbimiz, məni, ana-atamı və möminləri hesabların

görüləcəyi gün bağışla!"

2- İbrahimin Allah Qatındakı Mövqes(n)i və Qulluq Rəftarı

Uca Allah, kitabında İbrahim Peyğəmbərə ən gözəl tərifləri yönəltmişdir.

Onun Allah yolunda dözmüş olduğu çətinliklərdən bəhs edərkən

onu ən gözəl təriflə ucaltmışdır. Onu altmış küsər yerdə adıyla

anmışdır. Ona bəxş etdiyi bir çox neməti və lütfü söz mövzusu etmişdir.

Bunlardan bir neçəsini bura al/götürürük: "Allah ona daha əvvəl doğul-ruyu

göstərmişdi." (Ənbiya, 51) "And olsun ki, biz onu dünyada bəyənib seçmişdik,

axirətdə də o yaxşılardandır. O zaman ki Rəbbi ona, 'İslam ol.'

demişdi. O da, 'Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum.' demişdi." (Bəqərə,

130-131) Yüzünü bir hanif olaraq Rəbbinə çevirən odur. O müşriklərdən

deyildi. (Ən'am, 79) Onun ürəyi Allah ilə mütmain olmuşdu, Allah-

'ın özünə göstərdiyi göylərin və yerin mələyi idi sayəsində qəti

məlumata, katışıksız inanca çatmışdı. (Bəqərə, 260; Ən'am, 75)

Allah onu dost əldə etdi. (Nisa, 125) Rəhmətini və bərəkətini onun, ailəsinin

üzərinə etdi; onu sözündə duran, vəfalı olaraq xarakterizə etdi.

(Nəcm, 37) Yumşaq xasiyyətli, içli, romantik və çox tövbə edən biridir deyə

ona təriflər düzidi. (Hud, 73-75) Allahı birleyerek ONA könüldən

boyun əyən bir ümmət olaraq onu təriflədi. Onun müşriklərdən olmadığını,

Allahın nemətlərinə şükr etdiyini ifadə etdi. Onu seçdiyini, dümdüz

yola çatdırdığını, dünyada ona yaxşılıq verdiyini, axirətdə də onu salehlərdən

etdiyini vurğuladı. (Nəhl, 120-122)

O, doğru şifahi/sözlü bir peyğəmbər idi. (Məryəm, 41) Allah onu mömin

qullarından, muhsinlerden saydı və onun üzərinə salam etdi. (Saffat,

83-111) İbrahim Peyğəmbər Allahın əl və bəsirət sahibi kəslərdən

460 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

111) İbrahim Peyğəmbər Allahın əl və bəsirət sahibi kəslərdən saydığı

bir nəbidir. Qiyamətə qədər xatirəsi təzə qalacaq. (Sad, 45-46)

Allah onu insanlar üçün bir imam, bir öndər etdi. (Bəqərə, 124) Özlərinə

kitab və şəriət verilən beş cığır bucaqçı (ululazm) peyğəmbərdən biri

etdi. (Əhzab, 7; Şura, 13; AL/GÖTÜRə, 18-19) Allah ona elm, hikmət, kitab, mülk

və hidayət verdi. Onu geridə qalanlar arasında qalıcı bir mesaj etdi.

(Nisa, 54; Ən'am, 74-90; Zuxruf, 28) Peyğəmbərlik və kitabı onun soyuna

verdi. (Hədid, 26) Digər insanlar arasında onu bir düzgünlük dili etdi.

(Şuəra, 84; Məryəm, 50) Bunlar uca Allahın ona bəxş etdiyi ilahi və qulluq

mövqeləridir. Quranda başqa heç bir peyğəmbərin xüsusiyyətləri və

üstünlükləri bu qədər detallı olaraq izah edilməmişdir.

İbrahim Peyğəmbərin üstün üstünlükləriylə əlaqədar detallı şərhlər

üçün bura qədər etdiyimiz şərhlərə və irəlidə yeri gəldikcə edəcəyimiz

şərhlərə baxıla bilər. Onun üstün üstünlüklərini bütün

detallarıyla burada ələ alacaq olsaq, araşdırmamızın məqbul sərhədlərini

aşmış olarıq.

Uca Allah bu dini İslam olaraq adlandırmaq surətiylə İbrahimin

hörmətli həyatını və dini şəxsiyyətini qorumuşdur. Necə ki bu dini bir çox

yerdə ona nisbət etmişdir: "Atanız İbrahimin dini, o sizi əvvəldən

Müsəlmanlar olaraq adlandırdı." (Həcc, 78) Bir başqa ayədə də belə

buyurmuşdur: "Də ki: Rəbbim məni dümdüz bir yola çatdırdı; insanların

xeyirinə olan hər şeyi bünyəsində saxlayan bir dinə, Allahı birleyen

(hanif) İbrahim,ın dininə. O, (Allaha) ortaq qaçanlardan deyildi.

(Ən'am, 161)

Uca Allah İbrahim Peyğəmbərin etdiyi Kəbəni aləmlər üçün universal

qiblə etdi. Həcc ibadətlərini qanuniləşdirdi. Bunlar gerçəkdə onun oğulunu

və anasını oraya yerləşdirməsini, oğulunu qurban edişini, Rəbbi

üçün say edişini, ona yönelişini, əziyyətlərə və çətinliklərə katlanışını

simvollaşdırma edən davranışlardan başqa bir şey deyil. Necə ki daha

əvvəl (təfsirimizin birinci dərisində), "Hanı biz Beyti (Kəbəni) insanlar

üçün mərci və güvən yeri etdik." (Bəqərə, 125) ayəsini təfsir edərkən bu

xüsuslar üzərində dayanmışdıq.

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................... 461

3- İnsanlıq Aləminə Təsirləri

Heç şübhəsiz, İbrahim üçün ən böyük övünç, harada olsa və kimin

tərəfindən təmsil edilsə edilsin, tövhid dininin ona nisbət edilməsidir.

Bu gün tövhid dinləri olaraq xarakterizə edilən dinlərdən biri Yəhudilikdir.

Bu din İmran oğulu Musaya (ə.s) söykən/dözər. Onun soyu da bir başqa

adı İsrail olan Yaquba söykən/dözər. Yaqub isə İbrahim Peyğəmbərin oğulu

İshakın oğuludur. Xristianlıq Məryəm oğulu İsaya nisbət edilər. O da

İbrahimin soyundan gələn bir peyğəmbərdir. Və İslam dini və bu dinin

təbliğçisi Rəsulullah Məhəmmədin (s. a. a) soyu İbrahimin oğulu

qurbanlıq İsmayıla söykən/dözər. Bu halda dünyadakı tövhid dini onun müqəddəs

təsirinin bir göstəricisidir. İslam şəriətinin daxilində onun qoyduğu

qaydalardan namaz, zəkat, həcc, bəzi böyük baş heyvanların halal

qılınması, Allah düşmənlərindən əlaqəni kəsmək, salam, hanif dininin

ön gördüyü on təmizlik kuralı1 -ki bunların beş dənəsi başda, beş

dənəsi də bədəndədir. Başda olanlar; bığları qısaltmaq, saqqalları

salmaq, saçları daramaq, dişləri misvaklamak və aralarını təmizləmək...

Bədəndə olanlar isə; kreslo altı və ətək təraşı etmək, sünnə

olmaq, dırnaqları kəsmək, cenabetten yuyunmaq və su ilə təmizlənmək-

bütün bunlar İbrahimin şəriətinin İslam şəriətindəki əks olunmalarıdır.

Bu gün ediləcək doyurucu bir araşdırma insanlıq aləmindəki doğru

inancların bütününün, səhih əməllərin bütününün mütləq peyğəmbərlik

missiyasının təsiriylə meydana gəldiyini ortaya qoyacaq. Əvvəlki hissələrdə

dəfələrlə buna toxunduq. O halda bilsinlər və ya bilməsinlər, İbrahim

Peyğəmbərin (ə.s) bütün insanlar üzərində müsbət təsirləri vardır.

4- Bu günki Tövratda İbrahimin Hekayəsi

Tövrat deyir ki: "Yetmiş yaşından sonra Terahın (İbrahimin atası),

Avram, Nahor və Haran adlı oğulları oldu. Terah soyunun əhvalatı:

Terah; Avram, Nahor və Haranın atası idi. Haranın Lut adlı bir oğulu

oldu. Haran, atası Terah hələ sağkən, doğulduğu ölkədə,

1- Mecma'ul-Beyan'da Tefsir'ul-Kummi'den canlı rəvayət edilər.

462 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Keçəldənilərin Ur Şəhərində öldü. Avramla Nahor evləndilər. Avramın

arvadının adı Saray, Nahorunkunun adı Milka idi. Milka Yiskanın atası

Haranın qızı idi. Saray sonsuz idi, uşağı olmurdu. Terah, oğulu

Avramı, Haranın oğulu olan nəvəs(n)i Lutu və Avramın arvadı olan Sarayı

yanına al/götürdü. Kənan ölkəsinə getmək üzrə Keçəldənilərin Ur Şəhərindən

ayrıldılar. Harrana gedib oraya yerləşdilər. Terah iki yüz/üz beş il

yaşadıqdan sonra Harranda öldü."

Tövrat deyir ki: "Rəb Avrama, 'Ölkəni, qohumlarını, ata evini burax,

sənə göstərəcəyə(i)m ölkəyə get.' dedi, 'Səni böyük bir xalq edəcəyəm,

səni müqəddəs hesab edəcək, sənə ün edəcəyəm. Bərəkət qaynağı olacaqsan.

Səni müqəddəs hesab edənləri müqəddəs hesab edəcək, səni lənətləyəni lənətləyəcəyəm. Yer üzündəki

bütün xalqlar sənin vasitəçiliyinlə müqəddəs hesab ediləcək.' Avram Rəbb-

'en buyurduğu kimi yola çıxdı. Lut da onunla birlikdə getdi. Avram Harrandan

ayrıldığı zaman yetmiş beş yaşında idi. Arvadı Sarayı, qardaş(bacı) oğlus(n)u

Lutu, Harranda qazandıqları malları, əldə etdikləri xidmətçiləri yanına al/götürüb

Kənan ölkəsinə doğru yola çıxdı. Oraya var idilər."

"Avram ölkə boyunca Şekemdəki Bənövşəyiyə palıdına qədər irəlilədi. O

günlərdə orada Kənanlılar yaşayırdı. Rəb Avrama görünərək, 'Bu

torpaqları sənin soyuna verəcəyəm." dedi. Avram özünə görünən

Rab-ba orada bir sunak etdi. Oradan Bəydəlin şərqindəki dağlıq

bölgəyə doğru getdi. Çadırını qərbdəki Beytellə şərqdəki Ay Şəhərinin

arasına qurdu. Orada Rəbbə bir sunak edib Rəbbə yalvardı. Sonra

qon/qoyula köçə Negevə doğru irəlilədi."

"Ölkədəki şiddətli qıtlıq üzündən Avram keçici bir müddət üçün Misirə

getdi. Misirə yaxınlaşdıqlarında arvadı Saraya, 'Gözəl bir qadın olduğunu

bilirəm.' dedi, 'Olar ki Misirlilər səni görüb, 'Bu onun arvadı' deyərək

məni öldürər, səni sağ buraxarlar. Lütfən 'Onun bacısıyam' da ki,

sənin xatirin üçün mənə yaxşı davransınlar, canıma toxunmasınlar."

"Avram Misirə girincə, Misirlilər arvadının çox gözəl olduğunu fərq etdilər.

Qadını görən fironun adamları, gözəlliyini firona təriflədilər.

Qadın saraya alındı. Onun xatiri üçün firon Avrama yaxşı davrandı.

Avram davar, mal, kişi və dişi eşşək, kişi və qadın kölə, dəvə sahibi

oldu."

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 463

"Rəb Avramın arvadı Saray üzündən fironla ev xalqının başına

qorxunc fəlakətlər gətirdi. Firon Avramı çağırdaraq, 'Nədir mənə bu

etdiyin? Niyə/səbəb Sarayın qarın/arvadın olduğunu söyləmədin? Nə üçün 'Saray

bacım.' deyərək onunla evlənməmə icazə verdin? Al/götür qarını,

get!' Firon Avram üçün adamlarına buyruq verdi. Beləcə Avramla

arvadını sahib olduğu hər şeylə brlikte göndərdilər."

Tövrat davamla bunu söyləyir: "Avram, arvadı və sahib olduğu hər

şeylə birlikdə Misirdən ayrılıb Negevə doğru getdi. Lut da onunla birlikdə idi.

Avram çox zəngin idi. Sürüləri, qızılları, gümüşləri vardı.

Negevdən başlayıb bir yerdən o birisinə köçərək Bəydələ qədər getdi.

Beytellə Ay Şəhəri arasında daha əvvəl çadırını qurmuş olduğu yerə

vardı... Avramla birlikdə köçən Lutun da davarları vardı. Malları elə

çox idi ki, torpaq birlikdə yaşamalarına əlverişli olmadı; yan-yana yaşaya bilmədilər...

Bir-birlərindən ayrıldılar. Avram Kənan torpaqlarında qaldı.

(Burada Kənanılar və Ferizliler yaşayırdı.) Lut düzənlikdəki şəhərlərin arasına

yerləşdi, Sodoma yaxın bir yerə çadır qurdu."

Tövrat deyir ki: "Bu vaxt Şinar Kralı Amrafel, Ellesar Kralı Aryok,

Elam Kralı Kedorlaomer və Goyim Kralı Tidal; (beş müttəfiq olan)

Sodam Kralı Beraya, Gomora Kralı Birşaya, Adma Kralı Şina-va,

Seviyom Kralı Şemeverə və Bala -Solo- Kralına qarşı döyüş açdı...

(və hər iki ordu) Siddim Vadisində döyüş nizamına girdilər. (Sodam

Kralı və müttəfiqləri ağır bir uduzma al/götürdülər.) Siddim Vadisi zift çuxurlarıyla

dolu idi. Sodom və Gomora kralları qaçarkən adamlarından

bəziləri bu çuxurlara düşdü. Sağ qalanlarsa dağlara qaçdı. Dörd kral,

Sodom və Gomoranın bütün malını və yeməyini al/götürüb getdi. Avramın

qardaş(bacı) oğlus(n)u Lutla mallarını da apardılar. Çünki o da Sodomda

yaşayırdı."

Tövrat bunları deyir: "Oradan qaçıb xilas olan biri gəlib İbrani Avrama

vəziyyəti bildirdi. Avram Eşkolla Xatırlayarın qardaşı Amorlu Mamrenin

palıdlığında yaşayırdı. Bunların hamısı Avramdan yanaydılar. Avram

qardaş(bacı) oğlus(n)u Lutun məhbus alındığını eşidincə, evində doğulub çat/yetişmiş üç yüz/üz

on səkkiz adamını yanına al/götürərək dörd kralı Dana qədər qovdu. Adamlarını

qruplara ayırdı, gecə hücum edib onları təxribata uğradaraq

Şamın şimalındakı Hovaya qədər qovdu. Yağmalanan bütün malı,

464 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

qardaş(bacı) oğlus(n)u Lutla mallarını, qadınları və xalqı geri gətirdi."

"Avram Kedorlaomerlə onu dəstəkləyən kralları təxribata uğradıb dönüncə,

Sodom Kralı onu qarşılamaq üçün Kral Vadisi olan Şave Vadisinə

getdi. Uca Tanrının kahini olan Şalem Kralı Melkisedek çörək

və şərab gətirdi. Avramı müqəddəs hesab edərək belə dedi: 'Yeri göyü yaradan

Tanrı Avamı müqəddəs hesab etsin. Düşmənlərini onun əlinə təslim edən Tanrıya

təriflər olsun.' Bunun üzərinə Avram hər şeyin onluğunu Melkisedekə

verdi."

"Sodam Kralı Avrama, 'Adamlarımı mənə ver, mallar sənə qalsın.'

dedi. Avram Sodam Kralına, 'Yeri göyü yaradan Tanrı Rəbbin qarşısında

sənə aid heç bir şey, bir iplik, bir çarık bağı belə al/götürməyəcəyə(i)mə and içərəm.'

deyə cavab verdi: Belə ki, 'Avramı zəngin etdim.' demeyesin.

Tək, adamlarımın yedikləri bunun xaricində. Bir də məni dəstəkləyən

Xatırlayar, Eşkol və Mamre paylarına düşəni al/götürsünlər."

Davamla bunları söyləyir: "Arvadı Saray Avrama uşaq verə bilməmişdi.

Sarayın Həcər adında Misirli bir nökəri vardı. Saray Av-rama, 'Rəb

uşaq sahibi olmamı maneə törətdi.' dedi, 'Lütfən nökərimlə yat. Bəlkə bu

yoldan bir uşaq sahibi ola bilərəm.' Avram Sarayın sözünü dinlədi. Saray

Misirli nökəri Həcəri əri Avrama qarı/qazancı/arvad olaraq verdi. Bu hadisə

Avram Kənanda on il yaşadıqdan sonra oldu. Avram Həcərlə yatdı,

Həcər hamilə qaldı."

Ardından bunları söyləyir: "Həcər hamilə olduğunu anlayınca, xanımını

kiçik görməyə başladı. Saray Avrama, 'Bu haqsızlıq sənin üzündən

başıma gəldi!' dedi, 'Nökərmi qoyunula soxdum. Hamilə olduğunu

anlayınca məni kiçik görməyə başladı. İkimiz arasında Rəb qərar

versin.' Avram, 'Nökərin sənin əlində.' dedi, 'Nəyi uyğun hesab etsən

et.' Beləcə Saray nökərinə sərt davranmağa başladı. Həcər onun

yanından qaçdı. Rəbbin mələyi Həcəri səhra/çöldə bir mənbənin, Şur yolundakı

mənbənin başında tapdı. Ona, 'Sarayın nökəri Həcər, haradan gəlib

hara gedirsən deyə?' deyə soruşdu. Həcər, 'Xanımım Saraydan

qaçıram.' deyə cavabladı. Rəbbin mələyi, 'Xanımına dön və ona boyun

əy.' dedi, 'Sənin soyunu elə çoxaldacağa(ı)m ki, kimsə saya bilməyəcək.

İşdə hamiləsən, bir oğulun olacaq, adını İsmayıl qoyacaqsan. [İsmayıl,

'Tanrı eşidər.' mənasını verər.] Çünki Rəb çətinlik içindəki yalvarışını

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................... 465

eşitdi. Oğulun çöl eşşəyinə bənzər bir adam olacaq. O hər kəsə, hər kəs

də ona qarşı çıxacaq. Qardaşlarının hamısıyla çəkişmə içində yaşayacaq.'

Həcər Avrama bir oğlan doğurdu. Avram uşağın

adını İsmayıl qoydu. Həcər İsmayılı doğurduğunda, Avram səksən altı

yaşında idi."

Tövrat deyir ki: "Avram doxsan doqquz yaşındaykən Rəb ona görünərək,

'Mən Hər şeyə Gücü Çatan Tanrıyam.' dedi, 'Mənim yolumda get,

qüsursuz ol. Səninlə etdiyim andlaşmağı davam etdirəcək, soyunu ala bildiyinə

çoxaldacağam.' Avram üzüstə yerə bağlandı. Tanrı, 'Səninlə

etdiyim andlaşma budur:' dedi: Bir çox xalqın atası olacaqsan. Artıq

adın Avram deyil, İbrahim olacaq. [Avram; 'Uca Ata', İbrahim:

İbranice Avraham, 'Çoxların atası' mənasını verər.] Çünki səni bir çox

xalqın atası edəcəyəm. Səni çox məhsuldar edəcəyəm. Soyundan

xalqlar doğulacaq, krallar çıxacaq. Andlaşmamı səninlə və soyunla qurşaqlar

boyunca, sonsuza qədər davam etdirəcəyəm. Sənin, səndən sonra da

soyunun Tanrısı olacağam. Bir xarici olaraq yaşadığın torpaqları,

bütün Kənan ölkəsini sonsuza qədər mülkünüz olmaq üzrə sənə və

soyuna verəcəyəm. Onların Tanrısı olacağam."

Tövrat davamla deyir ki: "Tanrı İbrahimə, 'Sən və soyun qurşaqlar boyu

andlaşmama bağlı qalmalısınız.' dedi, 'Səninlə və soyunla etdiyim

andlaşmanın şərti budur: Aranızdakı kişilərin hamısı sünnət olacaq.

Sünnət olmalısınız. Sünnə aramızdakı andlaşmanın əlaməti olacaq.

Evinizdə doğulmuş ya da soyunuzdan olmayan bir xaricidən satın

alınmış kölələr daxil səkkiz gündəlik hər oğlan sünnət ediləcək...'

İbrahim sünnət olduğunda, doxsan doqquz yaşında idi. Oğulu İsmayıl

on üç yaşında sünnət oldu... İbrahimin evindəki bütün kişilər

onunla birlikdə sünnət oldular."

Tövrat deyir ki: "Tanrı, 'Qarın/arvadın Saraya gəlincə, ona artıq Saray deməyəcəksən.'

dedi, 'Bundan belə onun adı Qucaqlaya olacaq. [Qucaqlaya; 'Pren-ses'

mənasını verər.] Onu müqəddəs hesab edəcək, ondan sənə bir oğul verəcəyəm.

Onu müqəddəs hesab edəcəyəm, xalqların anası olacaq. Xalqların kralları onun soyundan

çıxacaq.' İbrahim üzüstə yerə bağlandı və gülidi. İçindən,

'Yüz/üz yaşında bir adam uşaq sahibi ola bilərmi?' dedi, 'Doxsan yaşındakı

Qucaqlaya doğura bilərmi?' Sonra Tanrıya, 'Kaş ki İsmayılı varisim

466 ........................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

qəbul etsəydin!' dedi."

"Tanrı, 'Xeyr. Amma qarın/arvadın Qucaqlaya sənə bir oğul doğuracaq, adını His-haqq

qoyacaqsan.' dedi. [İshak; 'Gülər' mənasını verər.] 'Onunla və soyuyla

andlaşmamı sonsuza qədər davam etdirəcəyəm. İsmayıla gəlincə, səni eşitdim.

Onu müqəddəs hesab edəcək, məhsuldar edəcək, soyunu ala bildiyinə çoxaldacağam.

On iki beyin atası olacaq. Soyunu böyük bir xalq edəcəyəm. Ancaq

andlaşmamı gələcək il bu zaman Qucaqlayanın doğuracağı oğulun İshakla

davam etdirəcəyəm.' Tanrı danışmasını İbrahimlə bitirincə ondan ayrılıb

yuxarıya çəkildi."

Sonra Tövrat, Rəbbin iki mələklə birlikdə Sodom xalqını və Lut qövmünü

həlak etmək üzrə endiklərini, bu vaxt İbrahimə qonaq olduqlarını,

özləri üçün boğazladığı buzovun ətini, özlərinə ikram etdiyi

süd və sürüşməkdən yediklərini izah edir. Tövratın dediyinə görə bu

sırada onu və Sarayı İshakla müjdələdiklərini, bunun yanında Lut

qövmünün vəziyyətini izah etdiklərini, İbrahimin onların həlak edilməsi

barəsində onlarla mübahisə et/müzakirə etdiyini, lakin onların İbrahimi razı saldıqlarını,

bundan sonra da Lut qövmünün həlak edildiyini izah edir.

Ardından İbrahimin Gərər deyilən bölgəyə daşındığını, orada özünü

tanıtmadığını və bölgənin kralı olan Avimelekə arvadı Qucaqlaya üçün,

"Bu qadın bacım." söylədiyini, kralın da Sarayı ondan al/götürdüyünü,

bunun üzərinə Rəbbin gecə xülyasında kralı ayıbladığını, deyərkən

kralın İbrahimi hüzur/dincliyinə çağıraraq, niyə/səbəb Qucaqlayanın bacıs(n)ı

olduğunu söyləyərək özünü yanıltdığını söyləyərək danladığını,

bundan ötəri İbrahimin öldürülməkdən qorxduğu üçün bunu söylədiyini

etiraf etdiyini, "Qucaqlaya ata tərəfindən mənim qardaşım, analarımız

ayrıdır." dediyini, bunu duy/eşidən kralın Sarayı özünə geri

verdiyini və onlara bir çox mal verdiyini (Firon hekayəsinə bənzər

ifadələrlə) izah edir.

Tövrat deyir ki: "Rəb verdiyi söz uyğun olaraq Saraya yaxşılıq etdi və sözünü

yerinə yetirdi. Qucaqlaya hamilə qaldı; İbrahimin yaşlılıq dövründə, tam

Tanrının ifadə etdiyi zamanda ona bir oğlan doğurdu. İbrahim

Qucaqlayanın doğurduğu uşağa İshak adını verdi. Tanrının özünə buyurduğu

kimi oğulu İshakı səkkiz gündəlikkən sünnət etdi. İshak doğulduğunda

İbrahim yüz/üz yaşında idi. Qucaqlaya, 'Tanrı üzümü güldürdü.'

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................... 467

dedi, 'Bunu duy/eşidən hər kəs mənimlə güləcək. Kim İbrahimə, Qucaqlaya uşaq

əmizdirəcək dərdi/deyərdi? Bu yaşında ona bir oğul doğurdum.' Uşaq böyüdü.

Süddən kəsildiyi gün İbrahim böyük bir mərasim verdi."

"Nə var ki Qucaqlaya, Misirli Həcərin İbrahimdən olma oğulu İsmayılın lağ/alay

etdiyini görüncə İbrahimə, 'Bu nökərlə oğulunu qov.' dedi, 'Bu nökərin

oğulu, oğulum İshakın mirasına ortaq olmasın.' Bu, İbrahimi çox

üzdü, çünki İsmayıl da öz oğulu idi. Tanrı İbrahimə: Oğulunla nökərin üçün

kədərlənmə, dedi. Qucaqlaya nə dərsə/desə onu et. Çünki sənin soyun İs-hakla

sürəcək. Nökərin oğulundan da bir xalq yaradacağam, çünki o da

sənin soyun."

"İbrahim səhər erkəndən qalxdı, bir az yemək, bir dəri də su hazırlayıb

Həcərin çiyininə atdı, uşağını da verib onu göndərdi. Həcər

Beer-Şeva Səhra/çölünə getdi, orada bir müddət gəzdi. Dəridəki su tükənincə,

oğulunu bir çalın/oğurlanın altına buraxdı. Təxminən bir ox atımı uzaqlaşıb,

'Oğulumun ölümünü görməyim' deyərək onun qarşısına oturub hıçqıra

hıçqıra ağladı. Tanrı uşağın səsini duy/eşitdi. Tanrının mələyi göylərdən

Həcərə, 'Nən var, Həcər?' deyə səsləndi, 'Qorxma! Çünki Tanrı

uşağın səsini duy/eşitdi. Qalx, oğulunu qaldır, əlini tut. Onu böyük bir xalq

edəcəyəm.' Sonra Tanrı Həcərin gözlərini açdı, Həcər bir quyu

gördü. Gedib dərisini doldurdu, oğuluna içirdi. Uşaq böyüyərkən Tanrı

onunla idi. Uşaq səhra/çöldə yaşadı və oxçu oldu. Pulun Səhra/çölündə yaşayarkən

anası ona Misirli bir qadın al/götürdü. "1

Tövrat deyir ki: "Daha sonra Tanrı İbrahimi sınadı. 'İbrahim!' deyə

səsləndi. İbrahim, 'Buradayam!' dedi. Tanrı, 'İshakı, sevdiyin biricik

oğulunu al/götür, Bənövşəyisiyə bölgəsinə get.' dedi, 'Orada sənə göstərəcəyə(i)m bir

dağda oğulunu yakmalık sunu olaraq təqdim et.' İbrahim səhər erkəndən

qalxdı, eşşəyinə palan vurdu. Yanına xidmətçilərindən ikisini və oğulu

İshakı al/götürdü. Yakmalık sunu üçün odun yardıqdan sonra, Tanrının özünə

ifadə etdiyi yerə doğru yola çıxdı. Üçüncü gün gedəcəyi yeri uzaqdan

gördü. Xidmətçilərinə, 'Siz burada, eşşəyin yanında qalın.' dedi, 'Tapınmaq

üçün oğulumla birlikdə oraya gedib dönəcəyik.' Yakmalık sunu

----------------

1- Müsəlmanların rəvayətlərində, İsmayılın Yeməyin Ərəblərindən olan Curhum qəbiləsindən

bir qızla evləndiyi ifadə edilər.

468 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

üçün yardığı odunları oğulu İshaka yüklədi. Atəşi və bıçaqı özü al/götürdü.

Birlikdə xərclərkən İshak İbrahimə, 'Ata!' dedi. İbrahim, 'Bəli, oğulum?'

deyə cavabladı. İshak, 'Odla odun burada, amma yakmalık sunu

quzusu harada?' deyə soruşdu. İbrahim, 'Oğulum, yakmalık sunu üçün

quzunu Tanrı özü təmin edəcək.' dedi. İkisi birlikdə getməyə davam

etdilər."

"Tanrının özünə ifadə etdiyi yerə varın tərəfindən İbrahim bir sunak etdi,

üzərinə odun düzdü. Oğulu İshakı bağlayıb sunaktaki odunların üzərinə

yatırtdı. Onu boğazlamaq üçün uzanıb bıçaqı al/götürdü. Amma Rəbbin mələyi

göylərdən, 'İbrahim, İbrahim!' deyə səsləndi. İbrahim, 'İşdə buradayam!'

deyə cavab verdi. Mələk, 'Uşağa toxunma.' dedi, 'Ona heç bir

şey etmə. İndi Tanrıdan qorxduğunu anladım, biricik oğulunu məndən

əsirgəmədin.' İbrahim ətrafına baxınca, buynuzları sıx kollara

ilişmiş bir qoç gördü. Gedib qoçu gətirdi. Oğulunun yerinə onu yakmalık

sunu olaraq təqdim etdi. Oraya 'Yahve yeyərə (Rəb təmin edər)' adını verdi.

Rəbbin dağında təmin ediləcək.' sözü buna görə bu gün də deyilir.

Rəbbin mələyi göylərdən İbrahimə ikinci dəfə səsləndi: 'Rəb deyir ki,

öz üzərimə and içirəm. Bunu etdiyin üçün, biricik oğulunu əsirgəmədiyin

üçün səni çoxuyla/çox müqəddəs hesab edəcəyəm; soyunu göylərin ulduzları,

sahillərin qumu qədər çoxaldacağam. Soyun düşmənlərinin şəhərlərini

mülk əldə edəcək. Soyunun vasitəsilə yer üzündəki bütün xalqlar

müqəddəs hesab ediləcək. Çünki sözümü dinlədin.' Sonra İbrahim xidmətçilərinin yanına

döndü. Birlikdə yola çıxıb Beer-Şevaya getdilər. İbrahim BeerŞevada

qaldı."

Tövrat, ardından Hz. İbrahimin oğulu İshakı Keçəldənilərdən öz tayfasına

mənsub bir qızla evləndirməsini, sonra Qucaqlayanın yüz iyirmi yeddi

yaşında Habronda ölməsini, ardından İbrahimin Ketura adlı qadınla

evlənməsini, bu qadından bir neçə oğulunun dünyaya gəlməsini, ardından

İbrahimin yüz yetmiş beş yaşında vəfat etməsini, İshak və İsmayılın

onu Makpela mağarasına dəfn etmələrini, buranın bu günki əl-

Xəlildə olduğunu izah edər.

İbrahim Peyğəmbərin hekayəsinin və həyatının Tövratdakı xülasəs(n)i bundan

ibarətdir. (Yaradılış kitabı, 11. və 25. hissə) Bu xülasə üzərində araşdırma

edib burada izah edilənlərlə Quranda izah edilənləri müqayisə etmək

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 469

də araşdırmaçılara düşməkdədir.