Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

bərabər/yoldaşıma və xalamın qızına toxunmasına icazə vermə.' Bunun üzərinə

kralın əli Saraya çat/yetişmədiyi kimi geri də gəlmədi. Kral ona dedi ki:

'Yoxsa, bunu sənin ilahınmı mənə etdi?' İbrahim ona dedi ki: 'Bəli.

Və mənim ilahım gayurdur, haramdan xoşlanmaz. Səni etmək istədiyin

haramdan saxlayan Odur.' Kral ona belə dedi: 'İlahına dua et,

əlim mənə geri gəlsin. Əgər ilahın sənin duanı qəbul etsə, bir daha

bərabər/yoldaşına yönəlməyəcəyəm.' İbrahim dedi ki: 'Allahım, ona əlini geri ver

ki, bərabər/yoldaşımdan imtina etsin.' Allah ona əlini geri verdi. Kral bir dəfə daha

gözləriylə Sarayı süzdü. Sonra əlini ona uzatdı. Bunun üzərinə İbrahim

səyindən ötəri yüzünü bir tərəfə çevirdi və 'Allahım, onun əlinin

bərabər/yoldaşıma toxunmasına icazə vermə.' deyə dua etdi. Dərhal kralın əli

qurudu və bir daha geri gəlmədi."

"Kral İbrahimə dedi ki: 'Sənin ilahın gayurdur, sən də gayursun. İlahına

dua et, əlimi mənə geri versin. Əgər əlimi mənə geri versə, bu

davranışımı təkrarlamayacağam.' İbrahim dedi ki: 'Bunu ONdan istəyəcəyəm.

Amma bir daha davranışını təkrarlasan, məndən təkrar dua

etməmi istəyə.' Kral, 'Bəli.' dedi. Bunun üzərinə İbrahim belə dedi:

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 477

'Allahım, əgər doğru söyləyirsə, əlini ona geri ver.' Sonra kralın əli

köhnə halına döndü."

"Kral bu səyi və əlində meydana gələn bu möcüzəvi təsirlənməyi

görüncə, İbrahimə (ə.s) böyük bir hörmət göstərdi. Ona hədiyyədə ol/tapıldı,

ikram etdi, onu qoruması altına aldı. Ona belə dedi: 'Artıq ona

və ya yanında olan başqa bir şeyə hücum etməmə barəsində zəmanətdəsən.

Dilədiyin yerə gedə bilərsən. Lakin səndən bir istəyim var.' İbrahim,

'Nədir o?' deyə soruşdu. Kral dedi ki: 'Ona Kıpti bir nökəri hədiyyə

etməmə icazə verməyini istəyirəm. Bu nökər son dərəcə ağıllı və gözəldir.

Ona xidmət etsin.' İbrahim buna icazə verdi. Kral nökəri çağırdı və

Saraya hədiyyə etdi. Bu nökər İsmayılın (ə.s) anası Həcər idi."

"İbrahim bərabərindəkilərlə birlikdə yola çıxdı. Kral da İbrahimə istiqamətli

hörmətinin bir ifadəsi olaraq arxasından gedərək onu yolçu etdi.

Uca Allah İbrahimə belə vəhy etdi: 'Dayan, zorba kral arxanda gedəcək

şəkildə onun qarşısında getmə. Onu önünə al/götür və sən arxasından

get, ona hörmət göstər. Çünki o idarəçidir. Yaxşı və ya pis olsun, yer üzündə

bir idarəçi olması lazımdır.' Bunun üzərinə İbrahim dayandı və

krala belə dedi: 'Get, çünki mənim ilahım bu anda mənə, sənə hörmət

göstərməmi, səni önümə keçirməmi və sənin arxanda getməmi,

sənə istiqamətli hörmətlinin bir ifadəsi olaraq əmr etdi.' Kral dedi ki: 'Rəbbin

sənə bunumu vəhy etdi?' İbrahim dedi ki: 'Bəli.' Bunun üzərinə kral

belə dedi: Sənin ilahının şəfqətli, yumşaq xasiyyətli və kərim olduğuna

şahidlik edirəm. Sən bu davranışınla məni dininə çəkmiş ol/tapılırsan."

"Kral ona vida edib ayrıldı. İbrahim Şamat bölgəsinin yüksək yerlərinə

çatana qədər yol al/götürdü. Lutu isə Şamat bölgəsinin aşağılarında

buraxdı. İbrahim irəliləyən yaşına qarşı övlad sahibi olmadığını görüncə,

Saraya belə dedi: 'Əgər istəsən Həcəri mənə sat. Baxarsan Allah

ondan bizə bir övlad bəxş edər. Və o bizdən sonra yerimizə keçər.' İbrahim

Həcəri Qucaqlayadan satın aldı, onunla yatdı və Həcər İsmayıla hamilə

qaldı. "1

---------------------------

1- [ər-Ravza Min'el-Kafi, c. 8, s. 370-373, h: 560]

478 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Tövratdakı əyriliklərdən biri də İbrahimin oğullarından birini qurban

etməsi hekayəsi haqqında gözə dəyməkdədir. Tövrata görə, İbrahimin

qurban etmək istədiyi oğulu İshakdır, İsmayıl deyil. Halbuki Hz. İbrahimin

onu Tihame səhra/çölünə yerləşdirməsi, Kəbəni etməsi, İsmayılın

və anasının Allah yolunda çəkdikləri məşəqqətləri simvolik bir dillə

izahatından ibarət olan, təvaf, say və qurban kimi ibadətləri ehtiva edən

həcc ibadətini qanuniləşdirməsi, qurban edilmək istənən oğulun İshak

deyil, İsmayıl olduğunu göstərər.

Barnabas İncilində Məsihin, qurban edilən oğulun İsmayıl yerinə His-haqq

olduğunu söyləmələrindən ötəri Yəhudiləri qınadığı ifadə edilir. 44.

hissədə belə deyilir:

"Allah İbrahimlə belə danışdı: İlk doğan uşağın olan İsmayılı al/götür,

dağa çıxar, onu qurban olaraq boğazla. İshak İbrahimin ilk doğan

uşağı ola bilərmi? O doğulduğunda İsmayıl yeddi yaşında idi." (44. hissə;

ayə, 11-12)

Quran ayələrində isə, qurban edilən oğulun İsmayıl olduğu dərhal

dərhal açıq bir şəkildə ifadə edilməkdədir. Uca Allah İbrahimin bütləri

qırmasını, bundan ötəri soydaşları tərəfindən atəşə atılmasını,

atəşin ona qarşı sərin və salamatlıqlı olmasını köçürdükdən sonra belə

buyurur:

"Ona bir tələ qurmaq istədilər, biz də onları alçaq saldıq. Dedi

ki: 'Mən Rəbbimə gedəcəyəm, o məni doğru yola çatdıracaq. Rəbbim, mənə

yaxşılardan lütf et.' Ona halım bir oğlan müjdələdik. Uşaq onun

yanında qaçma çağına çatınca, İbrahim ona: 'Balam!' dedi, 'Mən

yuxuda görürəm ki mən səni kəsirəm; düşün bax, nə dərsin/deyərsən?' Uşaq:

'Atacığım, sənə əmr ediləni et, inşaallah məni səbr edənlərdən

tapacaqsan.' dedi. İkisi də beləcə təslim olub İbrahim qurban etmək

üçün uşağını alını üzərinə yatırdınca, biz ona: 'İbrahim!' deyə səsləndik.

'Sən yuxunu təsdiqlədin, işdə biz gözəl davrananları belə mükafatlandırarıq.'

dedik. Həqiqətən bu, açıq-aşkar bir imtahan idi. Və fidyə olaraq ona

böyük bir qurbanlıq verdik. Sonra gələnlər arasında ona yaxşı bir ün buraxdıq.

İbrahimə salam olsun. İşdə biz gözəl davrananları belə mükafatlandırarıq.

Çünki o bizim mömin qullarımızdan idi. Biz ona İshakı

yaxşılardan bir peyğəmbər olaraq müjdələdik. Özünə də, İshaka da

Ən'am Surəsi / 74-83 ......................................................................... 479

bərəkətlər verdik. Onların nəsilindən yaxşı hərəkət edən də var, açıqca

özünə zülm edən də." (Saffat, 98-113)

Bu ayələr üzərində düşünən bir kimsə, qurban edilmək üzrə seçilən

uşağın, "Ona halım bir uşaq müjdələdik." ayəsində müjdələnilən

uşaq olduğundan şübhə etməz. "Biz ona İshakı yaxşılardan bir peyğəmbər

olaraq müjdələdik." ayəsində işarə edilən digər müjdələmə

isə, ilk müjdələmədən ayrıdır. İkinci müjdələmədə işarə edilən

İshak, ilk müjdələmədə işarə edilən uşaqdan ayrıdır. İlk uşaqdan

danışılarkən qurban hadisəs(n)i də birlikdə izah edilmişdir.

Rəvayətlərə gəlincə; Şiə qaynaqlarda, Ehlibeyt İmamlarından köçürülən

rəvayətlərdə qurbanlıq olaraq seçilən uşağın İsmayıl olduğu zikr edilər.

Əhli Sünnə vəl-Camaat kanallarından köçürülən rəvayətlərdə

isə ixtilaf vardır. Bəziləri qurbanlıq olaraq seçilən uşağın İsmayıl, bəzisi

isə İshak olduğunu söyləmişlər. Lakin daha əvvəl də işarə etdiyimiz

kimi, birinci qrupun fikiri Qurana uyğun düşməkdədir.

Taberi, tarixində bunları söyləyir: "Peyğəmbərimiz Məhəmmədin

(s. a. a) ümmətinin ilk qurşaq alimləri, İbrahimin qurban etməklə vəzifələndirildiyi

oğulunun şəxsiyyəti barəsində fərqli görüşlər irəli sürmüşlər.

Bəzilərinə görə, qurban edilməsi istənən uşaq İsmayıl b. İbrahim,

bəzisinə görə də İshak b. İbrahimdir. Hər iki fikiri dəstəkləyən

rəvayətlər Peyğəmbərimizdən köçürülmüşdür. Bunlardan biri səhihsə digərini

artıq qiymətləndirmələrimizə əsas al/götürmərik. Ancaq Qurana baxdığımızda,

Peyğəmbərimizdən köçürülən, "Qurban edilmək istənən uşaq

İs-hak idi." şəklindəki rəvayətin digərinə görə daha açıq bir şəkildə

sübut edildiyini görərik."

Taberi davamla bunları söyləyir: "Buna bağlı Quranda iştirak edən dəlildən

bunun İshak olduğu aydın olmaqdadır, şəklindəki çıxarsamamıza

gəlincə; İbrahim Peyğəmbər soydaşlarından ayrılıb arvadı Qucaqlaya ilə

birlikdə Şam bölgəsinə, Rəbbinə hicrət edəcəyini ifadə edərkən etdiyi

dua buna bağlı konkret bir dəlil mahiyyətindədir. 'Mən Rəbbimə

gedəcəyəm, O məni doğru yola çatdıracaq. Rəbbim, mənə yaxşılardan lütf et.'

Hz. İbrahim bu duanı edərkən hələ Həcərlə tanış olmamışdı. Hələ

İsmayılın anasına sahib olmamışdı. Bu duanın dərhal ardından uca

Allah duasını qəbul etdiyini, özünə halım bir uşaq müjdələdiyini

480 ................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ifadə edən xəbəri verir. Ardından uşaq yanında qaçacaq çağa çatınca,

İbrahimin bu uşağı qurban etdiyinə bağlı yuxunu gördüyünü xəbər

verir."

"Quranda Hz. İbrahimə müjdəsi verilən İshak xaricində bir oğlanı

görmədik. Bunu bu ayələrdən anlayırıq: Ayaqda dayanmaqda olan

arvadı gülidi. Biz də ona İshakı müjdələdik. İshakın ardından da

Yaqubu." [Hud, 71] "Onlardan içinə bir qorxu saldı. 'Qorxma!' dedilər

və ona məlumatın bir oğlan uşağı müjdələdilər. Arvadı Qucaqlaya qışqırıq içində

gəldi, yüzünə vuraraq: 'Mən sonsuz bir qoca arvadam, məndən necə

uşaq olar?' dedi. "[Zariyat, 28]

"İbrahimin bir oğlanla müjdələnildiyi hər yerdə keçən ifadələr

belədir. Uca Allah ona bərabər/yoldaşı Qucaqlayadan olacaq bir uşağı müjdələmişdir.

Bu səbəbdən, 'Biz ona halım bir uşaq müjdələdik.' ifadəsinin

Quranın digər yerlərində işarə edildiyi kimi, bərabər/yoldaşı Qucaqlayadan olma İshakın

müjdələnilməsi şəklində qəbul edilməsi lazımdır."

"Bəziləri buna qarşı bu səbəbi irəli sürürlər: 'Allah İshakın qurban

edilməsini əmr etməmişdir. Qurban ediləcək uşağın doğulacağına

bağlı müjdə onun və ondan sonra da Yaqubun doğumundan əvvəl

reallaşmışdır.' Bu səbəb, buna söykənilən çıxarsamanın doğruluğunu

tələb etməz. Çünki uca Allah, İshakın qaçma çağına gəlməsindən

sonra boğazlanılmasını əmr etmişdir. Ayrıca atası İshakı

boğazlamaqla əmr edilmədən əvvəl İshakın oğulu Yaqubun da dünyaya

gəlmiş olması mümkündür."

"Bu mövzuda İbrahimin qoçun buynuzlarının Kəbəyə bağlı olduğunu

görməsini səbəb göstərərək qurban edilənin İshak olmadığını sübut etməyə

işlə/çalışanın bu səbəbi də etibarsızdır. Çünki qoçun Şam'-

dan gətirilib Kəbəyə bağlanmış olması qeyri-mümkün bir şey deyil." (Taberidən

alınan götürmə burada sona çatdı.)

Bu açıq-aşkar gerçəyi necə görmədiyini heç cür anlaya bilmirəm: İbrahim

uca Allahdan bir övlad istəyərkən Şama hicrət etmək üzrə idi və arvadı

Qucaqlaya da yanında ol/tapılırdı. O sırada Həcər deyə birini kimsə

bilmirdi. "Rəbbim mənə yaxşılardan bir uşaq lütf et." deyərkən, Rəbbindən

bir uşaq istəyir; amma bu uşağın Qucaqlayadan olmasını ifadə etmir.

Bu səbəbdən bu duasından dərhal sonra gələn müjdəni İshakla

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................ 481

müjdələnilməsi şəklində şərh etmənin bir dayağı yoxdur. Çünki İbrahim,

"Mənə lütf et" deyir. "Mənə Qucaqlayadan lütf et." demir.

Bir də deyir ki: "Quranın başqa yerlərində hamı/həmişə İshakın müjdələnilməsindən

danışılır; bu səbəbdən buradakı müjdələmənin də İshakla

elin idili olaraq şərh olunması lazımdır." İrəlidə müxtəlif münasibətlərlə

toxunacağımız kimi, bu çıxarsama heç bir dəlilə söykən/dözməyən bir müqayisədir.

Əksinə dəlil, bu çıxarsamanın əksinəni göstərməkdədir. Çünki

uca Allah bu ayələrdə özünə halım bir uşağın müjdələnildiyindən

danışdıqdan sonra, uşağın qurban edilməsi hekayəsini izah edir.

Dərhal ardından İshakın müjdələnilməsini zikr edir. Bu mövzuların

ələ alındığı ayələrin axışını araşdıran bir insan, ikinci dəfə müjdələnilən

uşağın ilk dəfə müjdələnilən uşaqdan ayrı olduğundan şübhə

duy/eşitməz. O halda İbrahim (ə.s) daha əvvəl İshakdan başqa bir uşaqla

müjdələnilmişdir. Bu da İsmayıldan başqası deyil. Raviler, nəqlçilər

və tarixçilər İbrahimin oğullarından İsmayılın İshakdan əvvəl doğulduğu

barəsində görüş birliyi içindədirlər.

Bu mövzuyla əlaqədar olaraq Tövratda izah edilənlərin bir-birini tutmaz nümunələrindən

biri də budur: Tövratda İsmayılın İshakdan təxminən olaraq on

dörd il əvvəl doğulduğundan danışılır. Yenə Tövratda İshakın doğulmasından

sonra Qucaqlaya ilə lağ/alay etdiyi üçün İbrahimin onu və anasını

qovduğu ifadə edilir. Bunun dərhal sonra İbrahimin onları bir vadiyə

yerləşdirməsi, Həcərin tuluğunda daşıdığı suyun tükənməsi, İsmayılın

susaması, sonra Mələyin Həcərə suyu göstərməsi izah edilir. İsmayıl-

'en hekayəsinin bu qisiminə baxan/nazir bir insan bu hadisələr meydana gəlirkən

İsmayılın hələ anasının südünü əmən bir uşaq olduğundan

şübhə etməyəcək. Diləsən Tövratda hekayənin bu hissəsini yenidən

nəzərdən keçirib araşdıra bilərsən. Bizim məzhəbimizin qaynaqlarında

iştirak edən rəvayətlər İsmayılın o sırada süd əmən bir uşaq olduğunu

ortaya qoyar mahiyyətdədir.

6- [İbrahim Hekayəsiylə Əlaqədar Quranı Bir Araşdırma]

Qurani Kərim gərək şəxsiyyəti, gərək hörmətəlayiq iki oğulu İsmayıl və

İshak və gərəksə bu ikisinin sulbünden davam edən soyu baxımından

İbrahimin (ə.s) hekayəsinə böyük bir diqqət göstərər. Amma Tövratda

482 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bu diqqəti görə bilmirik. Tövratda İbrahim hekayəsi, İshak və İsrail qövmü

ölçüsüylə məhdudlaşdırılar. İsmayıldansa çox danışılmaz. Danışıldığı

yerlərdə də ya kiçik hesab edici, ya da sadələşdirici ifadələr istifadə edilər.

Amma çox keçmədən ziddiyyətlər də özünü göstərməyə başlar. Sözgəlişi,

bir yerdə Allahın İbrahimə, "Onunla (İshakla) və soyuyla andlaşmamı

sonsuza qədər davam etdirəcəyəm. (Yəni sənin soyun İshakla davam

edəcək.)" deyə xitab etdiyindən danışarkən, bir başqa yerdə,

"İsmayıla gəlincə, səni eşitdim. Onu müqəddəs hesab edəcək, məhsuldar edəcək, soyunu

ala bildiyinə çoxaldacağam... Soyunu böyük bir xalq edəcəyəm."

şəklində ona xitab edildiyindən danışar. Bir yerdə İsmayılın vəhşi (çöl

eşşəyi), insanlara zidd düşən, insanların özünə zidd düşdüyü, ox atıcısı

olaraq böyüdüyü, ata evindən qovulduğu şəklində təyin olunduğunu

görürük; bir başqa yerdə, Allahın onunla birlikdə olduğundan danışıldığını

görürük.

Hz. İbrahimin Quranda iştirak edən hekayəsinin bura qədər izah edilən

qisimini yaxşıca araşdırdığımız zaman, Quranla əlaqədar olaraq bəzi zehinlərdə

meydana çıxan iki şübhə aradan qaldırılmış olar:

Birinci şübhə: Bəzi müsteşrikler1 deyirlər ki: "Quran Mekki surələrdə

İbrahim və İsmayıldan (ə.s) eynilə digər peyğəmbərlərdən danışdığı kimi

ümumiyyətlə danışar. Yalnız onların tövhid dini üzrə olduqlarını,

insanları xəbərdar etdiklərini, insanları Allaha qulluq təqdim etməyə dəvət etdiklərini

izah edər. Məsələn İbrahimin Kəbəni bina etməsindən, Kəbənin İsmayılla

maraq/əlaqəsindən, onların Ərəbləri fitrət dininə və hanif şəriətinə çağırdıqlarından

bəhs etməz. Amma Bəqərə, Həcc kimi Mədəni surələrdə

İbrahim və İsmayılın Ərəblərin ataları olduqlarından, Ərəblərin onların

uşaqları olduqlarından, onlar üçün İslam dinini təbliğ etdiklərindən

və Allahın müqəddəs evi olan Kəbəni qurduqlarından danışılar."

"Bu ziddiyyətin sirri budur: Məhəmməd Məkkədəykən kürəyini Yəhudilərə

söykəmişdi. Amma çox keçmədən Yəhudilər ona qarşı düşməncə bir

tutum içinə girdilər. Bundan ötəri Məhəmmədin onların xaricində bir

dəstəkçi tapması qaçınılmaz idi. İşdə bu nöqtədə möhtəşəm zəkası

----------------------

1- ən/en-Neccar -Kısas'ul-Enbiya- adlı əsərdə Hurgoniye və Wensinck adlı iki müsteşrikin

İslam ensiklopediyasında etdikləri qiymətləndirmələrdən nəql etmişdir.

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................. 483

Ərəblərin atası İbrahimin yeni bir xüsusiyyətini kəşf etdi. Bu sayədə

öz dövrünün Yəhudilərindən xilas olaraq İbrahimin Yəhudiliyinə

yapışdı. Onu Ərəblərin atası elan etdi. Artıq İbrahim İslam dininin

təməllərini atan, Məkkədəki müqəddəs Kəbəni quran adam idi. Çünki

Məkkə şəhəri davamlı olaraq zehinini qurdalayırdı." (Adı çəkilən müsteşriklerin

qiymətləndirmələri xülasəylə bundan ibarətdir.)

Bu şübhəni dilə gətirən şəxs, Allahın uca kitabına böhtan atmaqla son

dərəcə utanc verici bir vəziyyətə düşmüşdür. Çünki Quran dünya səviyyəsində

bilinən bir kitabdır. Şərqdə və ya qərbdə bir kimsənin istədiyi

zaman Qurana baxıb araşdırması çətin deyil. Bu səbəbdən Quran üzərində

həqiqətən araşdırma edən hər kəs bunu qəbul edər ki, Quran

nə Məkkə dövrü enişli surələrdə, nə də Mədinə dövrü enişli surələrdə

nə müşriklərə, nə Yəhudilərə, nə də Xristianlara qarşı ən kiçik

bir altdan al/götürmə, bir şirin görünmə, bir yaltaqlanma içinə girməmişdir.

Yəhudilərə və ya başqa bir birliyə qarşı inkişaf etdirdiyi arqumentlərin

dili, üslubu Məkkə və ya Mədinə mühitinə görə dəyişiklik ərz

etməmişdir.

Lakin Quran ayələri, dini dəvətlə əlaqəli olaraq hadisələrin inkişaf/gəlişim

seyrinə görə hissə hissə enirdilər. Hicrət sonrası inkişaflar

Peyğəmbərimizin (s. a. a) Yəhudilərin vəziyyətiylə yaxından maraqlanmasını

və onlara qarşı açıq bir sərtlik sərgiləməsini tələb etmişdir. Bu da

qaçınılmaz idi. Mədinədə enən ayələrdə bunu diqqətə çarpan bir şəkildə müşahidə etmək

mümkündür. Hadisələrin inkişafının tələb etdiyi ölçüdə detallı

hökmləri ehtiva edən ayələri buna nümunə göstərə bilərik.

Haqqında danışılan müsteşriklerin Ərəblərin İsmayıl və İbrahimlə əlaqələndirilmələrinin,

Kəbəni bina edişlərinin və hanif dinini qurmuş olmalarının

yalnız Mədinədə enən surələrdə gündəmə gətirildiyini irəli

sürməsinə gəlincə; bu iddianı, Məkkədə enən bir surə olan İbrahim

Surəsindəki bu ifadələr yalanlamaqdadır: "Bir zaman İbrahim, belə

demişdi: Rəbbim, bu şəhəri etibarlı et, məni və oğullarımı bütlərə tapınmaqdan

uzaq tut... Rəbbimiz, mən uşaqlarımdan bəzisini sənin Haram

Evinin yanında, əkinsiz bir vadiyə yerləşdirdim. Rəbbimiz, namazı

etsinlər deyə. Artıq sən insanlardan bəzi könülləri, onları sevər

et və onları müxtəlif meyvələrlə bəslə ki şükr etsinlər... Qocalıq ça-

484 .................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ğımda mənə İsmayıl və İshakı lütf edən Allaha həmd olsun. Şübhəsiz

Rəbbim duanı eşidəndir." (İbrahim, 35-39) Buna bənzər ifadələri, qurban

edilmə hekayəsini ehtiva edən Saffat Surəsinin əlaqədar ayələrində də gördük.

İbrahim Peyğəmbərin Yəhudiliyinə gəlincə, adı çəkilən iki müsteşrikin

bu iddiasını Quran rədd etməkdədir: "Ey Ehlikitap, İbrahim haqqında

nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz? Halbuki Tövrat da, İncil də ancaq ondan

sonra endirilmişdir. Anlamırsınızmı?... İbrahim, nə Yəhudi, nə də

Xristian idi; ancaq o hanifti, Müsəlman idi, müşriklərdən də də-ğildi."

(Al/götürü İmran, 65-67)

İkinci Şübhə: Ulduzlara tapınan Sabisilərlə əlaqədardır. Quran İbrahimin onların

ilahlarıyla qarşılaşmasını bu ifadələrlə izah edər: "Üzərinə gecə çöküncə,

İbrahim bir ulduz gördü, 'Budur rəbbim!' dedi..." Bunlar Harran

şəhərində yaşayırdılar. İbrahim oraya Babil və ya Ur şəhərindən köç etmişdi.

Bu da onun ulduzların ilahlığını mübahisə/müzakirəsinin bütlər haqqında

mübahisə/müzakirəyə girməsindən, ardından bütləri qırmasından, bundan ötəri

atəşə atılmasından bir müddət sonra reallaşmış olmasını tələb edir.

Halbuki bu vəziyyət, onun bütlərə tapınanlarla mübahisə/müzakirəsi ilə ulduzlara tapınanlarla

mübahisə/müzakirəsinin, -daha əvvəl işarə edildiyi şəkliylə- ortaya çıxıb

atasına və soydaşlarına qatılmasından sonrakı iki gün içində reallaşdığını

ifadə edən ayələrlə uyğunlaşmamaqdadır.

Mən deyərəm ki: Bu, gerçəkdə ayələrin şərhi məzmununda yer verdiyimiz

təfsirlə əlaqədar bir şübhədir; kitabın əslinə istiqamətli bir şübhə deyil.

Ayrıca bu qiymətləndirmədə, tarixin qəti olaraq sübut etdiyi və məntiqin

zəruri gördüyü bir gerçək göz ardı edilmişdir. Məntiqin zəruri

gördüyü xüsus budur: "Bir məmləkət düşünün ki, böyük şəhərlərinin

bəzisində Sabisilik kimi o dövrdə yayılmış olan bir din ağırlıqda

olsun və ölkənin başqa yerlərində bu dinə bağlanan qruplar ol/tapılmasın."

Belə bir şey mümkün deyil.

Tarixə gəlincə, Sabisiliyin də eynilə bütpərəstlik kimi Babildə məşhur

olduğundan, orada ulduzların adına qurulan bir çox məbədlərin ol/tapıldığından,

bu ulduzlara nisbət edilən bütlərin bu məbədlərə yerləşdirildiyindən

danışmaqdadır. Babil və ətrafıyla əlaqədar tarixlərdə M. Ö. üç min iki yüz/üz il əvvəl Günəş

Tanrısı və Ay Tanrısı adına bir

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 485

məbədin qurulduğu ifadə edilməkdədir. Hamurabi qanunlarının yazıldığı

kitabələrdə Günəş Tanrısından və Ay Tanrısından bəhs edilər. Bu da

İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) yaşadığı dövrə yaxın bir zaman kesitinde

reallaşmışdır.

Daha əvvəl Əbu Reyhan Birininin "əl-Asarıl-Saldo" adlı eserinden1

bu götürməni etmişdik: "Yuzasef Hindistan torpaqlarında Tahmu-resin

taxta çıxışından bir il sonra ortaya çıxdı və Farsca yazını icad etdi.

Xalqı Sabisilik dininə dəvət etdi. Bir çox insan da ona təbii/tabe oldu. Belh

bölgəsini yurd əldə etmiş Pişdadi kralları və kimi Keyaniler günəşi, ayı,

ulduzları və ümumi ünsürləri (torpaq, su, atəş və külək) müqəddəs hesab edirdilər.

Beştasefin taxta inkişaf edinin üzərindən otuz il keçib Zərdüştün ortaya

çıxmasına qədər bu vəziyyət davam etdi."

Birini davamla bunları söyləyir: "Təbiətdəki planı, nizamı fələyə və

göy cisimlərinə mal edərlər. Bunların canlı olduqlarına, danışdıqlarına,

duy/eşitdiklərinə və gördüklərinə inanarlar. Nurlara böyük hörmət

göstərərlər. Dimaşk Məscidinin həyətindəki mehrabın üstündəki qübbə

onların əsəridir. Bura köhnədən onların məbədləri idi. Yunanlılar

və Romalılar onların dinləri üzrə idilər. Sonra bura Yəhudilərin əlinə

keçdi, onu öz məbədləri olan sinaqoqa çevirdilər. Ardından

Xristianların əlinə keçdi, onu kilsə etdilər. Deyərkən İslam gəldi

və bölgə Müsəlmanların əlinə keçdi. Müsəlmanlar buranı məscidə

çevirdilər."

"Sabisilərin müxtəlif heykəlləri və bütləri vardı. Bunlara müəyyən şəkillər verər,

günəşin adlarıyla xatırlayardılar. Necə ki Əbu Ma'şer əl-Belhi, məbədlərə

bağlı əsərində, Ba'lebek heykəlinin günəş adına tikildiyindən

danışar. Qıran heykəlinin də ay adına tikildiyini ifadə edər. Onu yumru

bir xalqa/halqa şəklində etmişlər idi. Heykəlin yaxınında 'Selemsin' adında

bir kənd vardı. Bu kəndin köhnə adı 'İlim Sin idi. Yəni 'Ay Bütü'.

Bölgədə digər bir kənd daha vardır ki, adı 'Dara Uzdir. Yəni, Venera Qapısı."

1- Bəqərə Surəsi, 62. ayənin təfsiri məzmununda, "Sabisilərlə Əlaqədar Tarixi Bir Araşdırma"

hissəs(n)i.

486 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"Deyildiyinə görə, içindəki bütlərlə birlikdə Kəbə onlara aid idi. Bu bütlərə

tapınanlar da Sabisiliyə mənsub idilər. Lat bütünü Zuhal adına, Uzza

bütünü də Venera adına tikmişlər idi." (Əbu Reyhan Birinidən köçürdüklərimiz

burada sona çatdı.)

Məsuduya görə, Sabisilik dini, bütpərəstliyin bir növ çevrilmiş, təkamülləşmiş

şəklidir. İkisinin də qaynağı bir olduğu üçün, Sabisiliyin də bütpərəstliyə

çevrilməsi mümkündür. Bütpərəstlərin də Günəş, Ay və

Venera Ulduzu ilə digər ulduzlar adına tikilən bütlərə qulluq təqdim etdikləri

olardı. Bunu onların ilahlarına, oradan da ilahlar ilahına yaxınlaşmaq

məqsədiylə edərdilər. 1

Müruc'uz-Zeheb'de deyir ki: "Hindistanın, Çinin və başqa bölgələrin

xalqının böyük əksəriyyəti uca Allahın cisim olduğuna inanardı. Onlara

görə mələklər də cisim idilər, hər birinin özünə görə ölçüsü vardı.

Allah və mələklər göylərin arxasına gizlənmişlər. Bu inanclarından

ötəri uca Allahı təmsil etdiyinə inandıqları heykəllər və bütlər etdilər.

Dəyişik şəkil və formalarda mələkləri təmsil edən heykəllər əldə etdilər.

Bəzilərini insan şəklində, bəzisini də daha başqa şəkillərdə edərək

qulluq təqdim etdilər. Bunlara qurbanlar həsr etdilər, əhdlər təqdim etdilər.

Çünki onlara görə, bu heykəllər uca Allaha bənzəyirdilər və ONA

yaxın idilər."

"Bir müddət belə davam etdilər. Bir neçə əsr bu inancları sürdü. Deyərkən

aralarında çıxan bəzi filosoflar Allaha gözlə görünən ən yaxın cisimlərin

fələklər və ulduzlar olduqlarını söylədilər. Onlara bunların canlı

və anlayışa qabiliyyətinə sahib olduqlarını ifadə etdilər. Mələklər bu ulduzlarla

Allah arasında gedib gəlməkdədirlər. Bu aləmdə meydana gələn

hər şey, Allahın ulduzlar üçün təyin etdiyi qədər istiqamətində meydana

gəlməkdədir. Beləcə ulduzları ululadılar, onlara qurbanlar təqdim etməyə

başladılar. Bunu edərkən ulduzlardan bəzi çıxarlar ümid edirdilər.

Bu inanışları da uzun müddət davam etdi."

"Ulduzlar gündüzləri gözdən itdikləri, gecələri də bəzi maneələrdən

ötəri gizlənmək vəziyyətində qaldıqları üçün, aralarındakı bəzi filosoflar

bunları təmsil edən, onlara bənzər heykəllər edib tikmələri-

-----------------------

1- [Müruc'uz-Zeheb, c. 2, s. 225]

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................... 487

ni istədilər. Bunun üzərinə məşhur böyük ulduzlar adına bəzi heykəllər

etdilər. Bir qrupu bu ulduzlardan birini ululuyordu, ona bəzi

əhdlər təqdim edirdi. Buna qarşılıq bir başqa qrup, digər bir ulduza daha

dəyişik əhdlər təqdim edirdi. İnanışlarına görə, hər hansı bir

ulduz adına tikilən bir bütə qulluq təqdim etdikləri zaman ucalar aləmindəki

bu cisimlər hərəkətlənərək istədiklərini yerini gətirərdilər. Hər

büt üçün ayrı bir məbəd tikdilər. Bu məbədləri adı çəkilən ulduzların

adlarıyla adlandırdılar."

"Bəziləri Kəbənin Zuhal Ulduzu adına edilən bir məbəd olduğunu

sanmışlar. Bu evin aradan keçən o qədər zamana baxmayaraq hörmət görərək

ayaqda qalmasının səbəbi Zuhal Ulduzu adına qurulan bir ev olmasıdır.

Zuhal onun qorumasını boynuna götürmüşdür. Çünki Zuhal, qalıcılıq

və dəyişməzlik ifadə edər. Buna görə Zuhala aid olan bir şey yox olmaz,

çürüməz, köhnəlməz; hər vaxt hörmət görər. Daha bunun kimi bir

sürü əsassız şey söyləmişlər ki, biz, bu çirkin təyin etmələrə yer/yeyər

verməkdən imtina etdik."

"Aradan uzun bir zaman keçincə, özlərini Allaha yaxınlaşdırırlar

deyə bütlərə ibadət etməyə başladılar. Ulduzlara istiqamətli qulluq sistemini

ortadan qaldırdılar. Bu vəziyyət belə davam etdi. Deyərkən Hindistanda

Yuzasef adında biri ortaya çıxdı. Bu adam Hindistanlı idi. Yuzasef

Hindistandan ayrılaraq Sind bölgəsinə yerləşdi. Oradan Sicistana

və Zabulistana keçdi. Ora Kebuk oğulu Firuzun ölkəsi idi. Sonra Sində

və Kirmana keçdi."

"Peyğəmbərlik iddiasında ol/tapıldı, Allahın elçisi olduğunu iddia etdi.

Allah ilə insanlar arasında vasitəs(n)i olduğunu söylədi. Deyərkən Fars ölkəsinə

gəldi. Bu sırada Fars kralı Tahmures taxtda idi. Bəzilərinə görə,

onun Fars ölkəsinə gəlişi, Cem zamanına rast gəlir. Bu kitabın az əvvəlki

hissəsində ifadə etdiyimiz kimi, Sabisilik dinini ilk ortaya atan adam

budur."

"Yuzasef insanlara bu dünyadan əl ətək çəkməyi tövsiyə etdi; bu aləmdən

daha yuxarı olan şeylərlə məşğul olmalarını əmr etdi. Çünki insanların

başlanğıcı və sonu yuxarı aləmlər idi. Yuzasef xalq arasında

bütpərəstliyi yenidən canlandırdı. Müxtəlif hiylə və aldatma üsullarıyla

bütpərəstliyi, bütlərə səcdə etməyi insanlara cazibədar və doğru

göstərdi."

488 ...................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tər idi."

"Bu elmlərdə mütəxəssislik dərəcəsinə çatmış kəslər, kralların həyatlarını

bilən müdriklər demişlər ki: Atəşi ilk müqəddəs hesab edən və insanları ona

hörmət göstərməyə dəvət edən ilk kral Cemdir. Cem insanlara bunu

söylədi: Atəş günəşin və ulduzların işığına bənzəyir. Ona görə, işıqlıq

qaranlıqdan yaxşı idi. İşıqlıq üçün müxtəlif dərəcələr nəzərdə tutdu. Sonra onun

ardından insanlar arasında ixtilaflar, çəkişmələr baş göstərdi. Hər

qrup özlərini Allaha yaxınlaşdırdığına inandığı ibadət sistemini üstün

tutaraq digərləriylə mübarizə etdi."

Ardından Məsudu, onlarla müqəddəs sayılan yeddi məbəddən danışar:

"Bunlar; Kəbə (Zuhal adına edildiyinə inanılar), İsfahanda Mars dağında

olan ev, Hindistanda Məhrum idisənsə evi, Belh şəhərində Ay adına

edilən Nevbahar evi, Yeməyində Sənə şəhərində Venera adına qurulan

Qəmdən evi, Günəş adına Ferganedə qurulan Kavusan evi, Yuxarı

Çində ilk xəstəlik adına qurulan ev."

"Yunanlıların, Romalıların, Sakaliblerin müqəddəs hesab etdikləri evləri vardı və

bunları ulduzların adına qurmuşlar idi. Romalıların Tunisdə Venera Ulduzu

adına qurduqları evi buna nümunə verə bilərik."

Məsudu, Harranilerin1 yəni Sabisilərin ağıl sahibi cövhərlər və ulduzlar

adına qurduqları heykəllərinin olduqlarını izah edər. Bunlara ilk xəstəlik

heykəlini və ağıl heykəlini nümunə verə bilərik. Sabisilərin heykəlləri arasında,

Silsilə Heykəli, Surət Heykəli və Nəfs Heykəli də iştirak edər. Bunlar

yuvarlıktılar. Zuhal Heykəli altıbucaqlı şəklində idi. Müştəri Ey-keçəli

üçbucaq; Mars Heykəli düzbucaqlı, Günəş Heykəli kvadrat/kadr, Utarid Heykəli

də üçbucaq şəklində idi. Venera Heykəli isə düzbucaqlı içində üç-gen şəklində idi.

Ay Heykəli səkkizbucaqlı şəklində idi. Sabisilərin izah et-tı-ğımız kimi

bəzi gizlədikləri sirləri vardı. (Məsudunun Mürucuq- Zehebdə söylədikləri

bundan ibarət idi.) Şehristaninin əl-Milel vən-Nihal adlı əsərində

də buna yaxın şeylər izah edilər.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslar açıqlığa

qovuşur:

-----------------------------

1- Harranilik adı bütün Sabisilər üçün istifadə edilər; bunun səbəbi Harranın bu dinlə ün

salmış olmasıdır.

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 489

1- Bütpərəstlər, ilahlar və varlıq növlərinin tanrıları adına tikilən bütlərə

tapındıqları kimi ulduzlar, günəş və ay adına tikilən bütlərə də tapınırdılar.

Bunların adlarını verdikləri heykəlləri vardı. Hz. İbrahimin

ulduzlara, aya və günəşə tapınma xüsusundakı mübahisə/müzakirəsi, yuxarıda yer/yeyər

verdiyimiz bəzi rəvayətlərdə ifadə edildiyi kimi, Babil və ya Ur ya da

Kusariya diyarında yaşayan bəzi Sabisilərlə ola biləcəyi kimi,

Sabisilərlə deyil də ulduzlara, Aya və Günəşə qulluq təqdim edən və bunların

vasitəsilə Allaha yaxınlaşmağı ümid edən bütpərəstlərlə də ola bilər.

Ayrıca bu hadisələ əlaqədar Quran ayələrindən açıqca bunu anlayırıq: Hz.

İbrahim (ə.s) atası və soydaşlarıyla mübahisə et/müzakirə edər, onların verdikləri əzalara

və tətbiq etdikləri nəşr/təzyiqlərə Allah adına dözər. Nəhayət onlarla əlaqəsini

kəsər, yurdlarından hicrət edərək, müqəddəs torpaqlara yerləşər. Yəni

onların torpaqlarından ayrılıb əvvəl Harrana, sonra da müqəddəs torpaqlara

yerləşmiş deyil. Tarix kitablarında onun əvvəl Harrana, sonra

müqəddəs torpaqlara köç etdiyinə bağlı olaraq iştirak edən məlumatların Tövrat

və ya İsrailiyyat mənşəli etibarsız başqa qaynaqların xaricində dayağı

yoxdur. Taberi tarixini və başqa qaynaqları araşdıranlar bunu açıq

bir şəkildə müşahidə edə bilərlər.

Qaldı ki, bəziləri Tövratda haqqında danışılan Harranın Firat və Habur arasında

Babilə yaxın bir şəhər olduğunu, Şam yaxınlarındakı bu günki

Harran olmadığını söyləmişlər. 1

Yenə Məsudunun ifadə etdiyinə görə, "Sabisilərin böyük məbədlərindən

indiyə qədər -Məsudunun yaşadığı zaman, yəni üç yüz otuz iki ili-

qalanı, Harranda Rıkka qapısında ayaqda dayanan məbəddir. Bura

Mağlitiya adı verilər. Onlara görə bu, İbrahimin atası Azərin heykəlidir.

Bu vaxt xalq arasında Azar və oğulu İbrahimlə əlaqədar bir çox hekayə

gəzirdi." Tək bunların sözləri heç bir şeyin dəlili olaraq ələ

alına bilməz.

2- Bütpərəstlər günəşə, aya və ulduza tapındıqları kimi, Sabisilər də günəş,

ay və ulduzların xaricində ilk xəstəlik, ağıl və nəfs kimi varlıqlar adına

evlər qurur/quruyur, heykəllər tikir, eynilə bütpərəstlər kimi onlara qulluq

təqdim edirdilər. Herodotos, tarixində Babil məbədini təsvir edərkən,

------------------------

1- Kamus'ul-Kitab'il-Mukaddes, Harran md.

490 ................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

onun səkkiz bürcünün ol/tapıldığını, bunların bəzisinin bəzisinin üzərində

bina edildiyini, ən son və ən/en yuxarıdakı bürcün üzərində geniş

bir qübbə ol/tapıldığını, orada yalnız böyük bir taxtın ol/tapıldığını,

qarşısında da altından bir masanın iştirak etdiyini, qübbədə heykəl və

büt adına bir şeyin ol/tapılmadığını, məbəddə yalnız bir qadının olduğunu,

xalqın bu qadının Allah tərəfindən xidmət üçün seçdiyinə inandığını

ifadə edər. 1

Herodotosun təsvir etdiyi bu məbəd, forma və şəkillərdən tənzih edilən

ilk xəstəlik adına qurulmuş olması ehtimal daxilindədir. Hərçənd Mes'-

udinin də ifadə etdiyi kimi, Sabisilər ilk xəstəliyi də öz qorxularından qaynaqlanan

forma və şəkillərdə təsvir etməkdən geri dayanmırdılar.

Ancaq bilinən bir şey vardır ki, filosofları Allahı cismani forma və şəkillərdən

tənzih edərdilər. ONU maddi xüsusiyyətlərdən uzaq sayardılar.

ONA yaraşar sifətlərlə təvsif etməyə çalışırdılar. Ancaq onlar normal

xalqdan uca Allahla əlaqədar inanclarını gizləmə gərəyini duy/eşidirdilər.

Belə davranmalarının səbəbi ya insanların bu cür gerçəkləri

qəbul etmə qabiliyyətindən məhrum olması idi, ya da haqqı gizləmələrini

tələb edən siyasi məqsədlər uğruna belə davranırdılar.

-------------------------

1- Herodotos, Yunanlı tarixçi. Bu kitabı M. Ö. beş yüz/üz tarixlərində yazmışdır.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 379