Ayətullah Fazil Lənkərani

NƏ ÜÇÜN "TƏTHİR" AYƏSİ BURADA YERLƏŞDİRİLMİŞDİR?

Peyğəmbərin zövcələrinin həyat proqramını bəyan edən bu ayələr onların ləyaqət və ya fəzilətindən söz açmır, onlara başqa bir üstünlük, məziyyət vermir. Bununla yanaşı, bəziləri "Peyğəmbərin bütün qohum-əqrəbası elə bu cür idi" deyə iddia edə bilər. Bu yanlış təsəvvürün dəf edilməsinin ən yaxşı yolu budur ki, Allah-Taala "Təthir" ayəsini həmin ayələrin (Peyğəmbərin zövcələri haqqındakı ayələrin) yanında mötərizə cümləsi şəklində nazil etdi ki, insanlar səhv fikirləşməsinlər. Quranın gözəl söz üslubundan (buna fəsahət və bəlağət deyilir) biri də budur ki, xüsusi bir dəstəyə xitab etdiyi halda, gözlənilmədən sözü dəyişərək başqa bir dəstəyə xitab edir. Məsələn, Peyğəmbərin zövcələri haqqında danışdığı vaxt, sözü dəyişdirib, xüsusi bir dəstə (Əhli-beyt) haqqında söz açır, son dərəcə mətinliklə buyurur ki, Peyğəmbərin bütün qohum-əqrəbası və yaxın adamlarının hamısı eyni səviyyədə deyil, onların ruhiyyələri, əxlaqları, bir sözlə desək, şəxsiyyətləri bir deyil, bir-birindən fərqlənirlər. Əhli-beyt(əleyhimussalam) isə onlardan istisna edilir Əhli-beyt(əleyhimussalam) onların hamısından üstün olub, yüksək məqama malikdir və onların hesabı başqalarından kəskin surətdə fərqlənir. Çünki, Allah Özü Əhli-beyti pak edib, günahdan, Onun qarşısında üsyankarlıqdan qoruyur.

BU TƏHQİQATDAN MÜHÜM NƏTİCƏLƏR ƏLDƏ EDİLİR

1-Ayələrin arasında nəzm və tərtib mövcuddur. Bir neçə ayə Peyğəmbərin zövcələri haqqında, "Təthir" ayəsi isə Əhli-beyt(əleyhimussalam) haqqında söz açır.

2-"Təthir" ayəsinin Peyğəmbərin zövcələri haqqında nazil olan ayələrin axırında gəlməsi böyük məramı, məqsədi izləyir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, "vəzkurnə ma yutla fi buyutikunnə" ayəsi özündən qabaqkı ayələri bəyan edərək tamamlayır.

3-"Təthir" ayəsi Peyğəmbərin ən yaxın adamları olan Əhli-beytə böyük diqət yetirərək Allahın onlara xüsusi inayət etdiyini və onların ruhlarının paklığını subut edir.

4-"Təthir" ayəsi bəzi yanlış fikirləri dəf etmək üçün ayənin axırında gəlmişdir.

İSTİDRAD VƏ İRAD⁴⁸

Əgər "Təthir" ayəsinin başqa ayələr kimi, Peyğəmbərin bütün qohum-əqrəbasına"istər o Həzrətin zövcələrinə, istərsə də başqalarına (Həzrət Əli və onun övladlarına) müraciət etdiyini desək, onda danışıq üslubunda heç bir ziddiyyət qarşıya çıxmır. Amma, əgər "Təthir" ayəsinin xüsusi bir dəstəyə müraciət etdiyini desək, bu vaxt istidrad qarşıya çıxır, bu isə zahirən danışıq üslubun ziddinədir. Çünki adam adətən bir şey haqqında danışdığı zaman sözü axıra çatdırır. Əgər söz əsnasında danışdığı məsələ ilə heç bir əlaqəsi olmayan başqa bir məsələyə toxunsa, danışıq üslubu, yəni fəsahət ilə ziddiyyətə gətirib çıxardır.

Buna görə də əgər "Təthir" ayəsi Peyğəmbərin qohum-əqrəbasının hamısına xitab etməsə, o, bir-biri ilə tam mütənasib olan ayələrin yanında yad bir ayə kimi nəzərə çarpır. Digər tərəfdən də Qurani-Kərim fəsahət və bəlağətin ən yüksək zirvəsində olduğundan, "Təthir" ayəsinin Peyğəmbərin bütün qohum-əqrəbasına deyil, yalnız Əhli-beytə aid olduğunu deyə bilmərik.

Bu iradı sünnü alimlərindən bir neçəsi irəli sürüb, "Təthir" ayəsini Peyğəmbərin zövcələrinə də aid etmək üçün məhz buna istinad etmişlər.

BU İRADİN CAVABİ

Bu iradın cavabında deməliyik ki, "Təthir" ayəsinin xüsusi bir dəstəyə, yəni Əhli-beytə xitab olmasında heç bir şəkk-şübhə yoxdur və bu məsələ kamil şəkildə təhqiq olunub sübuta yetmişdir. Bundan əlavə "Təthir" ayəsinin istidradi olması düzgün fikirdir və bəzi yanlış fikirlərin qarşısını alır.

"Təthir" ayəsi mötərizə cümləsidir və mötərizə cümləsinin də bəliğ (bəlağətli) və fəsih (söz ustası) olan adamların kəlamında danışıq üslubu ilə ziddiyyəti yoxdur. Biz də Quranın fəsahət və bəlağətin ən uca zirvəsində olmasına inanırıq. Quran da "Təthir" ayəsi kimi başqa ayələrdə də mötərizə cümlələrini işlədir. Həmin ayələrdən bəzilərini burada qeyd edirik:

فَلَمّاَ رَاَي قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قاَلَ اِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ اِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ يُوسُفُ اَعْرِضْ عَنْ هذاَ وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ اِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاَطِئيِنَ

"Misrin padşahı Yusifin köynəyinin arxadan cırıldığını gördükdə, başa düşdü ki, xəyanət edən Züleyxadır. Padşah dedi: "Bu cür xaincəsinə iş yalnız qadınların hiyləsidir. Siz qadınlar çox hiyləgərsiniz. Yusif, sən onu bağışla! Sən, Züleyxa, Allahdan istə ki, günahını bağışlasın! Lakin, Züleyxa, bil ki, sən xətakar insanlardansan."⁴⁹

Bu ayədə söz qadınların məkrli və hiyləgər olmasından başlanır və Züleyxanın günahkar olması bəyan edilməklə sona çatır. Amma bunların arasında mötərizə cümləsi də görünür: Yusif, sən onu bağışla!

قاَلَتْ اِنَّ الْمُلُوكَ اِذاَ دَخَلُوا قَرْيَةً اَفْسَدُوهاَ وَ جَعَلُوا اَعِزَّةَ اَهْلِهاَ اَذِلَّةً وَ كَذاَلِكَ يَفْعَلُونَ وَ اِنِّي مُرْسِلَةٌ اِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَناَظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ

"Bilqeys (Süleymandan məktub alandan sonra) öz müşavirlərinə dedi: Padşahlar hər şəhərə شirsələr, oranı darmadağın, yerlə yeksan edər və qüdrətli xalqları zəlil edərlər. (Allah burada Özü buyurur:) Düzdür, padşahlar bu cür iş görürlər. Mən Süleyman və onun ətrafındakıların yanına nümayəndə və hədiyyə göndərəcəyəm, görüm onlar haqqında mənə nə xəbər gətirəcəklər?"⁵⁰

Bu ayədə sözün əvvəli və axırı Bilqeys haqqındadır. Lakin ayənin ortasındakı Allahın sözü "və kəzalikə yəfəlun" düzdür, padşahlar bu cür iş görürlərَ cümləsi mötərizə cümləsidir.

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذاَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجاَرَةِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَةً وَ اِنَّ مِنَ الْحِجاَرَةِ لَماَ يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الاَنْهاَرُ وَ اِنَّ مِنْهاَ لَماَ يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماَءُ وَ اِنَّ مِنْهاَ لَماَ يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللهِ وَماَ اللهُ بِغاَفِلٍ عَمّاَ تَعْمَلُونَ اَفَتَطْمَعُونَ اَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كاَنَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلاَمَ اللهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِماَ عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ وَاِذاَ لَقُوا الَّذِينَ أمَنُوا قاَلُوا أمَنّاَ وَ اِذاَ خَلاَ بَعْضُهُمْ اِليَ بَعْضٍ قاَلُوا اَتُحَدِّثُونَهُمْ بِماَ فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ لِيُحاَجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ اَفَلاَ تَعْقِلُونَ

"O əməllərinizdən sonra, sizin"ey yəhudi xalqı"ürəkləriniz qəsavət bağladı. Sizin ürəkləriniz daş kimidir, yaxud daşdan da bərkdir. Çünki bəzi daşlardan arxlar axır, bəzi daşlar isə Allahın qorxusundan parça-parça olurlar. Allah gördüyünüz işlərdən xəbərsiz deyil. Aya siz müsəlmanlar, bu yəhudi xalqının (bu cür daşürəkliliklə) sizin dinə iman gətirmələrini gözləyirsiniz? Halbuki, yəhudilərdən bir dəstəsi Allahın kəlamını eşidir, onu düzصün və dərindən başa düşür və bunların hamısının Allah kəlamı olduğunu bilə-bilə onu təhrif edir (artırıb-azaldır), həqiqətin üstünü örtmək, onu tərsinə cilvələndirmək üçün çalışırlar. Onlar müsəlmanlarla görüşəndə yalandan "biz iman gətirmişik"-deyirlər, amma bir-biri ilə xəlvətdə görüşdükləri zaman rəhbərlərinə etiraz edərək deyirlər ki, nə üçün Tövratdakı gizli sirləri (müsəlmanların və İslam dininin haqq olmasını sübut edən sirləri-müt.) müsəlmanlar üçün açıb deyirsiniz? Bu işiniz müsəlmanların Allahın yanında öz sözlərinizlə sizi məhkum etmələrinə səbəb olur. Məgər ağlınız yoxdur ki, bu cür gözlənilməz işlər görürsünüz?!"⁵¹

Bu ayələr yəhudilərin mənfur ruhi səciyyələrini, daş ürəkli olmasını bəyan etməklə başlayır və yəhudilərin öz rəhbərlərinə etiraz etmələrini bəyan etməklə qurtarır. Amma Allah bu ayələrin əsnasında mötərizə cümləsi şəklində müsəlmanlara buyurur ki, yəhudilərdən ümidinizi kəsin, onların iman gətirməsini heç vaxt gözləməyin.

Bəli, Qurani-Kərim öz fəsahət və bəlağətinin yüksək zirvəsində sözə başlayır. İstidradi cümlələri, cümlənin əvvəli və axırı ilə heç bir əlaqəsi olmayan mötərizə cümlələrini gətirərək öz ali məqsədlərini ifadə edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz üç ayə buna canlı misaldır. Yaxşı olar ki, bu kimi mötərizə cümlələrinin məqsədini araşdıraq.