Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017

3. Cəlil Məmmədquluzadənin “ana dili” anlayışı
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli özünüdərk hərəkatının güclənməsi və nəticə etibarilə, azərbaycançılıq ideologiyasının təşəkkülü “Azərbaycan”, “Azərbaycan xalqı” və “Azərbaycan dili” anlayışlarının dəqiqləşməsinə, heç şübhəsiz, həlledici təsir göstərdi. Bu möhtəşəm hərəkatın önündə gedənlərdən biri Cəlil Məmmədquluzadə (Mirzə Cəlil) idi.

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ictimai fikrinin ümumi mənzərəsini, eləcə də dialektikasını Mirzə Cəlilsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Onun uzun illər rəhbərlik etdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı (və ədəbi məktəbi) ölkədə mövcud olan ən müxtəlif problemlərə, o cümlədən ana dili məsələsinə həm praktik, həm də nəzəri-ideoloji olaraq həmişə fəal münasibət göstərmişdir.

C.Məmmədquluzadə yaradıcılığının görkəmli tədqiqatçısı İsa Həbibbəyli yazır:

“Cəlil Məmmədquluzadə bədii-ictimai fikirdə azərbaycançılıq ideologiyasının əsas yaradıcılarından biri, böyük Azərbaycan idealının Məcnunu və mücahididir. Demokrat ədibin yaradıcılığı dərin mənalı və həyəcanlı bir Azərbaycannamədir” (57, s.25).

M.Cəlil “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk nömrəsinin (7 aprel 1906-cı il) baş məqaləsində yazırdı:

“... Sözümü tamam etdim, ancaq bircə üzrüm var: məni gərək bağışlayasınız, ey mənim türk qardaşlarım ki, mən sizlə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eybdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir. Amma hərdənbir keçmiş günləri yad etmək lazımdır: salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalaya-yırğalaya sizə türk dilində lay-lay deyirdi və siz qulaq ağrısı səbəbinə sakit olmurdunuz. Axırı biçarə ananız sizə deyirdi:

• 
  Bala, ağlama, xortdan gələr, səni aparar! - Və siz dəxi canınızın qorxusundan səsinizi kəsib, ağlamaqdan sakit olurdunuz.
  

Hərdənbir ana dilini danışmaqda keçmişdəki gözəl günləri yad etməyin nə eybi var?!” (58, s.4).

M.Cəlil sonralar qələmə aldığı “ Xatiratım”da dil məsələsinin jurnalın elə ilk nömrələrindən başlayaraq strateji xarakter daşıdığını göstərərək yazır:

“Necə ki oxucularımıza məlumdur, biz “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini açıq ana dilində yazmağa başladıq. Biz bu dilə o səbəbdən ana dili adı qoyuruq ki, bu dildə yazı yazanda və ortalığa “ana” söhbəti gələndə biz “ana”nı, “ana” da yazırıq, amma qeyri yazıçılarımız , xah o vədə və xah indi yazılarında “ana” ləfzi rast gələndə, “ana” sözü əvəzinə “madər” yazırlar və həmçinin “ata” sözü əvəzinə “padər” yazırlar. “Ana”nı “madər” yazanlar və “ata”nı “padər” yazanlar, dəxi qeyri türk sözlərini də habelə səbəbsiz yerə fars və ərəb sözünə dəyişirlər. Belə ki, “nəvə” yerinə “həfid”, “ehfad” yazırdılar və yazırlar. Və “ata-ana” sözünə cızıq çəkib “ valideyn” yazırdılar və yazırlar. Hətta hər gün yediyimiz “çörəyi” bəyənməyib “nan” yeyirdilər və indidə yeyirlər. Və necə sözləri bir-bir dəyişdirirdilər və indi də dəyişdirirlər, habelə türk dilinin tərkiblərini və qanunlarını kənara qoyub, fars və ərəb tərkibləri və qanunlarını işlədirdilər və indi genə işlədirlər” (60, s.72).

Göründüyü kimi, Mirzə Cəlil “ana dili”ni ardıcıl olaraq “türk dili” adlandırır və onu Türkiyə türkcəsindən fərqləndirməklə yanaşı, türk dilləri barədəki mülahizələrini də söyləyir:

“Məlumdur ki, bu ibarəli yazmaq şivəsi bizə Türkiyədən keçibdir və osmanlı ədəbiyyat tarixinə aşina olanlar bilirlər ki, Türkiyədə qədimül-əyyamdan osmanlıların yazıları ərəb dilinə o qədər yavıqdır ki, əgər orada “iştə”, “şu” və “dır”, “lar” olmasa, osmanlı dilini ərəb dilindən seçmək olmaz. Osmanlının məşhur və müqtədir şairlərinin qəliz yazmağı, ibarəli yazmağı zərbülməsəl olubdur.

Biz molla nəsrəddinçilər dil barəsində yuxarıda bir neçə ibtidai sözlər deyib buna iktifa etmirik və dil barəsində ümumiyyətcə fikrimizi bir bu qədər müxtəsər bəyanatla məhdud etmək istəmirik. Biz bu əqidə deyilik ki, o dil ki biz onunla “Molla Nəsrəddin”i meydana gətirib və onunla da məcmuə yazmağa iqdam etmişik - bu dil ümumtürk xalqı üçün arzu etdiyimiz bir dildir. Bizim türk tayfaları üçün ümumi bir dil, ədəbi bir dil mühüm məsələlərin biridir və hətta-elə zənn edirəm ki, -ümum türklər üçün, ümum bir dil yaratmaq və bir imla yazmaq onlar üçün, təzə əlifba yaratmaqdan çətindir. Vaqeən, necə olsun? Bu ola bilərmi ki, Naxçıvandan birisi çıxıb başlasın Naxçıvan şivəsinə yavıq bir dildə yazsın, məgər bu dili naxçıvanlılardan başqa uzaq bir ölkələrin türk camaatı oxumayacaq? Habelə qeyrilərin şivəsi. Hələ tək birci Qafqaz türkləri üçün ümum bir dil məsələsinin həlli genə səhldir, pəs osmanlı türkləri, pəs Krım və Qazan tatarları, pəs Türküstan və Özbəkistan, pəs İran azərbaycanlıları? Pəs biz bunu etiraf edirik ki, əvvəl-axır türk kütlələri üçün ədəbi dil və ümumi imlaya çox böyük ehtiyac vardır.Və etiqadımız da bundadır ki, bir belə dil gec-tez vücuda gələcəkdir (60, s.72).

Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin”in dilinin, əslində Azərbaycan türkcəsinin sərhədlərini aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirir:

“Molla Nəsrəddin”in dilinə gəldikdə, burada məsələ bambaşqadır. “Molla Nəsrəddin” min doqquz yüz altıda Tiflisdə təşkil olundu. Tiflis, Qafqazın mərkəzi şəhəri və Qafqaz hökumətinin paytaxtıdır. Habelə bu şəhər Qafqaz türklərinin mərkəzi hesab oluna bilər. Həqiqətdə də belədir. Tiflisdən Naxçıvana və Ordubada da əl yetirmək olur; Qafqaz və Bakı, Batum şəhərinin də arasındadır. Buradan Culfaya və orada Araz nəhrini keçib bir günə İran Azərbaycanının mərkəzi və paytaxtı olan Təbrizə gedib çatırsan. Bakıdan Xəzər dəryasını bir gündə ötüb Türküstanın Aşqabad və Mərv və qeyri yerlərinə xəbər yetirmək mümkündür. Dağıstan da bu yavıqdadır. Tiflisdən Bakı təriqilə on iki saatlıq dərya səfəri bizi İranın Gilan məmləkətinə yetirir.

Bu saydığımız cəmi ölkələr və şəhərlərdə yaşayan türklərin danışdığı, haman biz danışdığımız türkcədir. Və həmin min doqquz yüz altıda, aprelin altısında “Molla Nəsrəddin”in açıq ana dili ilə yazdığımız mətalibi onlar açıqca başa düşdülər; elə asand vəchlə başa düşdülər ki, dəxi bu dildən başqa qeyri bir dil axtarmağa hacət qalmadı” (60, s.73).

M.Cəlil fikrini belə yekunlaşdırır:

“...Əlbətdə, bu dil ki biz onunla “Molla Nəsrəddin”i yazırdıq, o dili biz ümum türklər üçün ədəbi bir dil hesab etmək fikrində deyilik və bu da bizə heç lazım deyil; bizim məqsədimiz hal-hazırda öz fikrimizi asan bir dillə Azərbaycan türklərinə və bəlkə də, sair türklərə asan bir dillə yetirmək idi. Zənn edirəm ki, yetirdik də.

O vədə cəmi türk kütlələri üçün ümumi və ədəbi dil məsələsi bizi məşğul eləyə bilməzdi, çün hərənin bir məqsədi və şüarı olan kimi, bizim də şüarımız dil yaratmaq deyildi, ancaq dərdi-dilimizi hal-hazırda camaat başa düşən dildə ona yetirmək idi, necə ki, yetirdik. Yetirirdik də və cavab da alırdıq ki, sonra hədd və hesabsız müxbirlərin əks-sədası bu sözümüzə bir şahid oldu” (60, s.74-75).

Mirzə Cəlil “türk dili” anlayışına həm ümumi, həm də diferensial baxırdı ki, bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyəti idi. Eyni zamanda bir sıra türk xalqlarının “tatar” adlandırılması məsələsinə də diqqət verir:

“Tatarlar ana dilində yazdığı qəzetləri oxuyanda Qafqaz cavanlarının ana dili danışmaqları yada düşür.

Tatar qəzetlərinin biri İran barəsində söhbət açıb bir yerdə belə yazır:

“Persiyada camaat şaxdan nedavolnudur”, yəni istəyir desin ki, “İranda camaat şahdan narazıdır”.

Yazıq bizim dilimiz: Qafqaz ədiblərimiz “ana” əvəzinə “madər” yazırlar, tatar qəzetçilərimiz də “İranı” “Persiya” yazırlar.

Və bunların adını da qoyurlar “ana dili”. Yazıq analarımız nə “madər” eşidiblər, nə də “Persiya”. Bəli...” (58, s.263).

Mirzə Cəlilin təfəkküründə dil anlayışı onun demokratik dünyagörüşünə tabedir. Ona görə də hər hansı dil olursa olsun onun qəliz təzahürünə ironiya ilə yanaşmışdır:

“...Və bir də doğrudan “eyib”dir, sadə yazmaq “eyib”dir. Açıq yazmaq savadsızların peşəsidir və tarixdə də görürük ki, böyük alim və mütəşəxxis adamlar sadə yazmağı eyib tutublar. Katolik papaları deyirmişlər ki, “dil sadə və açıq olsa-fəsih olmaz”; rusun qədim yazıçıları yazı yazanda elə bir kəlmə və ibarətlər tapıb işlədirlər ki, xoruz səsi eşitməmiş olsunlar. Rusun qədim şairi Derjavinin şeirlərini indi adam oxuyanda elə bilir ki, guya bu sözlər göydən yerə düşüblər.

Amma aylar və günlər dolandı,- axırda nə bilim puşkinlər, jukovskilər dili lap xarab elədilər; elə sözlər yazdılar ki, kəndlilər də başa düşürdülər.

Bəli, keçək öz işlərimizə.

Mən yenə deyirəm ki, yazımızın yüzdə doxsan doqquzu ərəb və fars ibarəsi olmasa,- türk dili xarab olub gedəcək, türk dili ləzzətdən düşəcək və bunlar keçəndən sonra, hər kəs yüzdə doxsan doqquz ərəb və fars kəlməsi işlətməsə,- heç kəs ona alim deməyəcək.

İndi mən burada bir söz demək istəyirəm; amma təvəqqə edirəm məqaləmi oxuyub qurtarmamış heç kəs “bay!” deməsin və təəccüb eləməsin.

Mən deyirəm ki, indi bu saat Osmanlının xristiyan millətləri qəzetlərinin bərəkətindən bilirlər ki, ətrafında nə işlər əmələ gəlir və nə vüquat üz verir; bu millətlərin ümumiyyə əfkarı bir-birinə məlumdur. Amma on beş milyon türk millətinin üç-dörd min aliyyə məktəblərdə oxumuşlarını çıxandan sonra, qalanları dünyadan bixəbərdilər. Ondan ötrü ki, İstanbulda çıxan qəzetlərin dilini başa düşə bilmirlər və bu cəhətdən, məsələn, Anadolu türklərinin mində bir nəfəri bilmir ki, İstanbulda nə var (58, s.404-405).

Mirzə Cəlilin “Molla Nəsrəddin” jurnalının 27 noyabr 1917-ci il tarixli nömrəsində çıxmış “Azərbaycan” məqaləsi tarixi bir manifestdir ki, burada dil məsələsi ön plandadır:

“Dünya və Aləm dəyişildi, mənalar özgə təbir əxz elədi, yəni bizim dilcə söyləsək, o şeylər ki, əsil mənalarını itirmişdi, qayıdıb əslini tapdı, inna lillahi və inna ileyhi raciun; amma buna hamı qail oldu ki, vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət! ...Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur.

“...Bəzi vaxt otururam və papağımı qabağıma qoyub fikrə gedirəm, xəyalətə cumuram, özümdən soruşuram ki:

-Mənim anam kimdir?

Öz-özümə də cavab verirəm ki:

- Mənim anam rəhmətlik Zöhrəbanu bacı idi.

- Dilim nə dilidir?

-Azərbaycan dilidir.

-Yəni vətənim haradır?

-Azərbaycan vilayətidir” (59, s.4).

“C.Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” tragikomediyası (1920) ədəbiyyatımızda istiqlal düşüncəsinə, azərbaycançılıq əqidəsi və ideologiyasına həsr olunmuş ən ciddi, ən təsirli dram əsəridir. “Anamın kitabı” - Azərbaycanın milli istiqlalı haqqında XX əsr boyu yazılmış silsilə əsərlərin mənəvi anasıdır” (57, s.20).

Dramda dil məsələsi ön plandadır: Zəhrabəyim ana ilə üç oğlu- Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli və Səməd Vahid arasındakı münasibətlər məhz dil fəqliliklərini simvolizə etməklə dövrün həmin məsələ ilə əlaqədar tendensiyalarını nümayiş etdirir.

“Rüstəm bəy. Qospoda, zasedanie obyavlyayu otkrıtım.