Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş

Kommunikasiyanın tərkib hissələri. Formal olaraq kommunikasiya prosesində iki tərəf iştirak edir: mənbə (informasiya ötürən, kommunikator) və alıcı (informasiya qəbul edən, resipient). Mənbə zehnində formalaşdırdığı mesajı (informasiyanı )müəyyən simvollardan (səslər, işarələr, jestlər və s.) istifadə edərək kodlayır və müvafiq kanallar (tellər, efir, kağız, telefon) vasitəsilə ötürür.
Göndərilən mesajın məzmunu mənbə ilə alıcının münasibətindən asılıdır. Əgər mənbə alıcı ilə intellekt və peşəkarlıq, status cəhətdən eyni səviyyədədirsə, mesajı düşüncəsində tərtib etdiyi formada ötürür. Yox, əgər alıcının səviyyəsi fərqlidirsə, mesajın mətni adekvat qavrayış üçün redaktə edilməlidir.
Tədqiqatlar göstərir ki, müsbət, xoş məlumat asanlıqla mesaj şəklində formalaşdırılır və alıcı tərəfindən daha tez və rahatlıqla qəbul edilir. Mənfi məzmunlu məlumatı ötürmək, məzmunu formalaşdırmaq daha çətindir.
İstənilən kommunikasiya prosesində əsas 4 element çıxış edir: mənbə, mesaj,kanal və alıcı.
Yuxarıda da qeyd eydiyimiz kimi, kommunikativ və yaxud rabitə prosesinin baş tutması üçün ən azı iki tərəf olmalıdır: tələb olunan iki tərəfdən biri göndərən, yəni informasiya mənbəyidir, digər tərəf isə qəbuledicidir. Göndərən əvvəlcə fikrində göndərmək istədiyi mesajı yaradır və sonra bu fikri kodlaşdırır; yəni onu sözlərə, rəqəmlərə, və ya bədən dilinə çevirir. Buna "simvollar yaratmaq" deyilir. Rəmzlər müəyyən kodlara çevrilir və rabitə kanalı vasitəsilə qəbulediciyə göndərilir.
Mənbə. Mesajın mənbəyi kommunikasiyanın təşəbbüskarıdır. Mənbə olmadan rabitə mümkün deyil. Ünsiyyətdə ən vacib məsuliyyət göndərənə aiddir. Müvəffəqiyyətli ünsiyyətin əsas şərtlərindən biri göndəricinin mövcud olmasıdır. Göndərən mesajı alıcının zehni qavrayış qabiliyyətinə görə kodlaşdırmalıdır. Alıcının anlamadığı bir mesaj heç bir işə yaramaz.
Kommunikasiya mənbə mesajı göndərməyə başlayanda yaranır. Keyfiyyətli mübadilə üçün informasiya mənbəyi və yaxud qaynağı aşağıdakı xüsusiyyətləri özündə birləşdirməlidir:

• 
  Mənbə ətraflı məlumata malik olmalıdır;
  
• 
  Mənbə kodlaşdırma qabiliyyətinə malik olmalıdır;
  
• 
  Mənbə daşıdığı statusa uyğun davranmalıdır;
  
• 
  Mənbə gizli olmamalıdır.
  

Mesaj (Məlumat, Xəbər). Mesaj, a lıcı üçün stimul rolunu oynayan bir siqnal və ya siqnalların birləşməsidir. Kommunikasiya mənbə tərəfindən göndərilən mesajın alıcı tərəfindən qavranılmasıdır. Mesaj mənbə tərəfindən düşünülmüş fikir, və ya məlumatın kodlaşdırılmış forması kimi şifahi, vizual və eşitmə işarələrindən ibarət konkret bir məhsuldur. Mesajlar mənbədən gələn məlumatı birbaşa və birmənalı çatdırmaqla yanaşı, dolayısı ilə, sətiraltı mənalar da ehtiva edə bilər. Məs. işə gecikən bir şəxsə rəhbərinin “sabahın xeyir” sözləri həqiqi mənasından ziyadə digər ironik məqamlaqrı da ifadə edir.
Mesaj tərtib edilərkən bir sıra mühüm şərtlərə əməl etmək lazımdır:

• 
  Mesaj aydın və anlaşıqlı formada tərtib edilməlidir. Aydın olmayan mesaj keyfiyyətli kommunikasiyaya mane olan ən önəmli əngəllərdən biridir;
  
• 
  Mesaj yetərincə açıq olmalı və mənbə alıcıdan nə istədiyini aşkar göstərməlidir;
  
• 
  Mesajın ötürülmə vaxtı da dəqiq müəyyən edilməlidir. Vaxtında ötürülən mesaj daha təsiredici keyfiyyətdə olur;
  
• 
  Mesajın mənbədən alıcıya qədər izlədiyi yol da çox önəmlidir. Bu yolda mesaja müəyyən əlavələr və dəyişikliklər edilə bilər ki, bu da alıcıda səhv düşüncə və fikir formalaşdıra bilər.
  

Kanal. Kanal mesajları daşıyan hər hansı bir fiziki vasitədir. Kanal mesajın göndəricidən alıcıya ötürülməsidir. Bunlar işıq dalğaları, radio dalğaları, səs dalğaları, telefon kabelləri və sinir sistemi ola bilər. Kanal mesajın növünə görə seçilməlidir. Bu baxımdan mesajı uyğun kanal vasitəsilə göndərmək keyfiyyətli kommunikasiyanı təmin etmək üçün vacib bir ünsürdür.
Təşkilatlarda rabitə kanalları rəsmi və qeyri-rəsmi ola bilər. İş daxilində rəsmi rabitə kanallarına əmr-göstəriş, təklif-şikayət qutuları, şirkət jurnalı və ya işgüzar görüşlər zənciri nümunə ola bilər. Qeyri-rəsmi ünsiyyət kanalları dedi-qodu və şayiələrdir. Digər tərəfdən, iş xaricində müxtəlif rabitə şəbəkələri, eləcə də yeni mobil ünsiyyət vasitələri, internet insanlar və təşkilatlara çox inkişaf etmiş bir ünsiyyət imkanı yaradır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, işdən kənarda yaranan hər hansı şəxsi dostluq artıq kommunikativ proses olmaqdan çıxıb, şəxsi ünsiyyətə çevrilir.
Əsas qayda budur ki, ünsiyyət vasitəsi və yaxud ünsiyyət kanalı göndərilən mesaja uyğun seçilsin. İnsanlarda eşitmə, görmə, duyma funksiyalarının inkişaf səviyyəsinin müxtəlif olduğunu nəzərə alıb bir neçə ünsiyyət kanalından birlikdə istifadə olunması daha çox effekt verir.
Alıcı (Hədəf). Mənbənin mesajını qəbul edən şəxs alıcı hədəfdir. Alıcı, tək və ya çox adam, müəyyən və qeyri-müəyyən ola bilər. Ancaq alıcı yoxdursa, deməli, rabitə hadisəsi baş verməyib.
Şifrəli mesajı alan və kodu açan şəxs alıcıdır. Alıcı mesajı qəbul edərək rabitəni dayandırır və ya mesaj göndərməklə göndəriciyə çevrilir. Qeyd etdiyimiz kimi, kommunikasiya ən azı iki nəfərin iştirak etməsini tələb edir. Onlardan biri informasiya mənbəyidir, digəri isə qəbuledicidir. Bir insan təkbaşına ünsiyyət qura bilmədiyi üçün (özü ilə qurduğu rabitədən başqa. Düşünmək və xəyal etmək şəxsin özü ilə qurduğu ünsiyyətdir) alıcılar və ya reseptorlar mütləqdir. Rabitə ilə göndərilən mesaj bir çox alıcıya ünvanlana bildiyi kimi, yalnız bir alıcıya da sahib ola bilər.
Effektiv kommunikasiya prosesi üçün alıcının sahib olmalı olduğu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

• 
  Alıcı mesajı qəbul edə bilməlidir.
  
• 
  Alıcı göndərilən mesajı dərk edə biləcək səviyyədə olmalı, qavramada problem yaşamamalıdır.
  
• 
  Ayrıca, alıcı istəkli olmalıdır. Alıcının mənbə tərəfindən göndərilən mesajına laqeyd qaldığı təqdirdə mesaj aşkarlanmayacaq.
  
• 
  Alıcının məlumatlı olması və geribildirim sistemi olmalıdır.
  
• 
  Alıcı seçici olmalıdır.
  
• 
  Alıcı tutduğu mövqe ilə barışmalıdır. Məsələn, tələbə müəllimin bələdçi olduğunu anlayarsa, mənbənin istəklərini qəbul edə, öz davranışlarının hüdudlarını bilər və mesajdan səmərəli istifadə edər.
  
• 
  Alıcı da bir mənbə olmağı bacarmalıdır.
  

Cavab reaksiyası (geridönüş). Dönüş, mənbənin ötürdüyü mesaja hədəf alıcının cavabıdır. Bu rabitə prosesinin son mərhələsidir. Geridönüş vasitəsilə mənbə kommunikasiyanın təsirli olub-olmadığı barədə məlumat əldə edir. Geridönüşlə kommunikasiya prosesi tərsinə çevrilir və bu dəfə hədəf mənbə, mənbə hədəf halına keçir. Üzbəüz ünsiyyətdə dərhal rəy alırıq. Buna “dərhal rəyi” deyilir. Kütləvi ünsiyyətdə, rabitə prosesində rəy alınması müəyyən bir müddətdən sonra baş verdiyinə görə, buna “gecikmiş rəy” deyilir.
Geridönüş nə üçün lazımdır?

• 
  Məqsədə çatıb çatılmadığını müəyyən edir;
  
• 
  Mesajın nəzərdə tutulduğu zamanda nəzərdə tutulan hədəfə yetişdiyini göstərir;
  
• 
  Mənbənin müvəffəq olub-olmadığını ortaya qoyur;
  
• 
  Mesajı göndərmək üçün istifadə edilən kanalın effektivliyini göstərir və s.
  

Qavrama və qiymətləndirmə. Bu mərhələdə alıcının mesajları qavraması və qiymətləndirməsi reallaşır . Qavrama, insanın ətrafda baş verənlərin fərqinə varması və onları zəka süzgəcindən keçirərək şərh etməsi prosesidir. Fərdin yaşadıqları, içində var olduğu ictimai və sosial həyatı, malik olduğu əxlaqi-mənəvi dəyərlər onun qavrama qabiliyyətinə təsir edən mühüm amillərdir. Məhz bu səbəblərdən eyni mesaj fərqli insanlar tərəfindən müxtəlif anlamlarda qavranılır.
Qavrama prosesindəki bu fərqlər həm daxili, həm də xarici faktorların təsiri ilə yaranır. Xarici faktorlara kişini digərlərindən fərqləndirən şəxsi keyfiyyətlər, onun məşğulluq dərəcəsi, gündəlik həyatındakı hərəkətlilik, yeniliklər və s. daxildir. Daxili faktorlar isə şəxsiyyət, ehtiyaclar, məqsədlər, motivasiya, inanclar, dəyərlər, münasibətlər, ümidlər, gözləntilər, arzu və istəklər, keçmiş təcrübə və vərdişlərdən ibarətdir.
Beləliklə, mesajın tam qavranılması mənbənin və alıcının kifayət qədər bilik və bacarığa malik olmalarından çox asılıdır . Göndərən və alıcı simvollara eyni məna vermirsə, rabitə prosesi qüsurlu olacaq. Mesajın dərk olunması, anlaşılması da alıcının mənbəyə münasibətindən qaynaqlanır. Tədqiqatlar göstərir ki, eyni məlumat müxtəlif kateqoriyalarda fərqli formalarda qəbul edilir:

• 
  Müdir və iş yoldaşı
  
• 
  Dost, ya düşmən.
  
• 
  Yad, yaxud yaxın adam
  

Beləliklə, kommunikasiya prosesinin effektivliyi hər iki tərəfin mesajın məzmununa münasibətindən asılıdır.

Mövzu 4. İşgüzar kommunikasiyanın təşkili

İşgüzar kommunikasiya hər hansı bir ümumi işin uğurunu təmin edən, insanların müəyyən hədəflərə çatması üçün bir araya gəldikləri fəaliyyətdir.
İşgüzar kommunikasiya iş yoldaşları, rəhbər və tabeliyində olan işçilər, tərəfdaşlar və rəqiblər arasında baş verir. İşgüzar kommunikasiyanın tərkibinə məzmun, hədəf, vasitə, funksiya, forma daxildir.

İşgüzar kommunikasiya fərdlərarası əlaqələrin qurulması və inkişafına xidmət etdiyi üçün sosial hadisədir. İnsanlar nə üçün işgüzar kommunikativ münasibətlər qururlar? Bu sualın cavabı birbaşa işgüzar kommunikasiyanın məqsədlərini müəyyən edir. Deməli, işgüzar kommunikasiya bizə aşağıdakı məqsədləri həyata keçirmək üçün lazımdır:

• 
  Subyekt və idarəedici obyektlər arasında informasiya mübadiləsi zamanı;
  
• 
  İşçilər və işçi qruplar arasında məlumat mübadiləsi fəaliyyətlərinə nəzarət və koordinasiya üçün;
  
• 
  İdarəetmənin səmərəliliyini artırmaq üçün informasiya axınlarının tənzimlənməsi və optimallaşdırılması proseslərində;
  
• 
  İş prosesində fərdlərarası münasibətlərin qurulmasında.
  

Fərdlərarası işgüzar kommunikasiyanın məzmunu da çoxtərəflidir:

• 
  Maddi, yəni məhsul mübadiləsi;
  
• 
  Koqnitiv, bilik mübadiləsi;
  
• 
  Bacarıq və vərdişlərin mübadiləsi;
  
• 
  Psixoloji və fizioloji vəziyyətlərin mübadiləsi (gülmək, əhval yüksəltmək, gülümsəyərək qəzəbləndirmək və s.);
  
• 
  Həvəsləndirici mübadilə.
  

Bütün hallarda isə kommunikasiyanın məzmununu bir insandan digərinə ötürülən informasiya təşkil edir.
İşgüzar kommunikasiya müəyyən bir fəaliyyət növünün (peşəkar, istehsalat, elmi, ticari, siyasi və s.) təşkili və optimallaşdırılması üçün istifadə olunur. Və kommunikasiya məqsədyönlü fəaliyyət olduğundan onun hər bir formasının (müzakirə, söhbət, iclas və s) məzmunu kommunikativ niyyətdən və umulan nəticədən asılıdır. Əgər ünsiyyətin məqsədi nəyi isə aydınlaşdırmaqdırsa, bu informasiyanın məzmunu təlimat, izahat, məsləhət xarakterli olacaq. Yox, əgər məqsəd kimin isə mülahizələrini təkzib etməkdirsə, bu zaman məzmun dəlil, sübut və tənqidi fikirlərdən ibarət olmalıdır.
“Funksiya” latın mənşəli termin olub mənası icra, vəzifə, fəaliyyət dairəsi, təyinat və s. deməkdir.