Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati

Mələkzadə:

Gələn bazırganlar gedən xacələr

Yetirin ərzəni yarə bazırgan

Yolunuz düşsə şəhr Kuşanə

Yazıram ağ üstə qara bazırgan.
Xədənk yerdə qurdular umnagahi

Bu gəmli sinəmə vurdular tig ab gahi

Deyin xəstə gördüm biçarə Nəcəfi

İndi günüm oldu qara bazırgan.

Axır fələk ağı qatdı bəlayə

Saldı bizi burda sehr caduya

Bir gün mehman getdim Mələkzadaya

Əlim ki dəgmədi narə bazırgan.

Bazırganlar dedilər:

– Nəcəf, bu sözdən biz heç bir şey başa düşmədik, hərgah müm­künsə aydın söylə ki, başa düşək. Biçarə Mələkzadə aldı dü­barə:

Əynimə geydiyim yarın libasın

Üstünnən qurşadım zərin zibasın

Sövmişidim igitlərdə bir xasın

Yarım getdi sağ solları qaldı.

Bahar fəsli nalə çəkər bülbüllər

Bağında açılar süsən sünbüllər

Əgri bənöyşələr həm qızılgüllər

Öldü naşı bağban bağları qaldı.

Sinəmnən uçurdum mürğ gögərçin

O sehr caduya uğrar bir laçın

Mələkzadə gülah altında qərq edif saçın

Nəcəfin boş dolu sağları qaldı.

Söz tamama yetişif qız naməni sər-bə-möh edif tacirrərə ver­­di dedi: – İsvahana çatan kimi naməni atama verərsiz – ta­cir­lər “bə çəşm” deyif rəvan oldular. Tacirrər gedəndən sora Mə­lək­­­zadə öz xəyməsinə gəlif ah-zar edib fikrə piçidə olmuşdu, na­gah birdən xəyalına düşdü ki, Həmədanda Əhməd cadugərin “Xa­­nı xanın adında bir cadugər qız vardı ki, dünyadə özünə ba­ra­­var bir cadugar yoxdu, öz-özünə dedi:

– “Hərgah munnan əlaj olmasa Nəsəf bu tilsimnən xilas ol­maz. Gərək bu saət onun yanına gedim”. Pəs: ata suvar olub özü­nü Xani xanımın daril imarəsinə yetirdi. Xanı xanımın atası Əh­­­məd cadugər Mələkzadəni pişvaz edub yüz ehtiram ilə övünə apar­­dı. Nəcəf bilib bir qədər söhbətdən sora Əhməd cadugər de­yir: – oğlum, nə içun çox dilgirsən, söylə görüm nə qulluq və nə içun böylə pərişan halsan?

Mələkzadə dedi:

– Bir dərdim var, onun da dəvası sənnən aşajax.

Əhməd cadugər ərz etdi ki:

– “Buyur, hərgah mümkün olsa, başnan-cannan dava edə­rəm”.

Mələkzadə dedi ki:

– Həmədan vilayətinin yaylağında bir gejə qardaşım ilə düş­müş­­düm nagahan bən yuxuda ikən birdən qardaşım tilsimə düş­dü­günü bilib hölnak yuxudan bidar oldum. Nə gördüm Həmədan yay­­lağının bir uca qayasında gögərçin surətində tilsimə düş­müş­dü. İndi mən eşitmişəm ki, sənin qızın Xani xanım bu dərdə əlaj edə bilər. Onunçün qapınıza bu təmənnadən ötrü gəlmişəm.

Əhməd cadugər deyir:

– Gözüm qızın ixtiyarı öz əlindədir. Dur yanına get, gör nə de­­yir.

Mələkzadə qızın hizurinə gəlif əhvalatı təmamən qıza nağıl elə­di. Xani xanım bunu bir vəchə gözəl görüb bir gönüldən min gönülə aşiq olub dedi:

– “Tacirzadə bu iş mənim əlimdədi. Ancax bu şərt ilə ki qar­da­­şını qurtarannan sora məni özünə örətdiyə qəbul edəsən”. Mə­lək­zadə Nəcəfin tilsimdən xilas olması içun dedi:

–“Çox yaxşı, amma sənə nişan taxaram, qardaşın qur­taran­nan sora öz vətənimdə toy eliyif mətləbimə yetişərəm”. Pəs: hər iki­­si razı oluf atdara suvar olub hər ikisi də Həmədan yaylağına va­­rid oldular. Xani xanım həmin tilsimin yanına gedif tilsimi sın­­dırmax için əlində olan tərlanı gəmişdirif dedi:

– Hələ qırx gün buna əl vurmaq olmaz. – Ona görə Mələk- za­də yükləri çatıf zərin kəcavələrdə arəstə oluf Kuşan vilayətinə rə­van oldular. Kuşanə yetişəndə Əhməd södagərə xəbər verdilər ki, oğlun taciryanə libasi oğlanın əgninə geydirif Xani xanımın ya­nına gəldilər. Oradan vilayətə getməli olanda Mələkzadə dedi:

– “Nəcəf, indi şükr Allahə belə ölümlü cadudan səlamət qur­tar­dın, indi sən get Əhməd cadugərin öyündə bir neçə gün meh­man ol, tainki mən Kuşan şəhrinə gedif toy binası qoyum o vədə sə­nə ay göndərif gətirdərəm. Çünki mən özümü xəlqə Nəcəf bə­yan edif bildirmişəm. Hətta neçə qızdar sənin adına almışam. Gə­­rək oları bir tör edəm ki, səni şəhərə aparram”.

İndi Nəcəf cadugərin öyünə getməkdə olsun, bu yannan Mə­lək­zadə xoşhal bir halda Xani xanımnan Kuşan şəhərinə varid ol­dular. Mələkzadə daril imarəyə daxil oluf dedi:

– Qızdar, şad olun, indi əhdim tamam oldu. Bu günnən hər bi­rinizə ayrı-ayrı toy edub vüsalinizə yetişərəm. Pəs: Mələkzadə Nə­cəfin atasının yanına bir xacə göndərif dedi:

– “Əmi toy tədariki gör”. Əhməd xacə bu sözü eşidif xoşhal oluf hər nə lazım isə arəstə edif toya başladılar. Bu yanda Mə­lək­zadə Nəcəfə bir attı göndərif attıynən bir namə göndərdi. Meh­tər atı sürüf naməni Nəcəfə verdi. Nəcəf naməni oxuduxda gör­du ki, Mələkzadə yazıf: “əzizim bu saət sənə toy edirəm. Bu na­məni alan kimi bir qəribə libas geyinif həmin toy məjlisinə gə­ləsən”. Nəcəf bir dəst qəribə libas geyinif ata suvar oldu və özü­nü Kuşan şəhrinə yetirdi. Bir tərəfdən həmin toy olan məjlisə gəl­di. Camahat munu görcək dedilər:

– “Ey cavan, sən hardan gəlif, harya gedirsən. Hərgah meh­man olmalısansa düş toy məjlisinə gəl”. O halda Mələkzadə cə­ma­ətə ərz etdi ki: “Mən bu cavanı yaxınnan tanıyıram”. Cəmaət dedi:

– Sən nə tanıyırsan ki, hərgah tanıyırsansa da di görək kim­di?

Mələkzadə: “Qulax asın, mən bu oğlanın kim olmasını sizə ni­şan verim.

Vəfalı Mələkzadə bu dillərnən Nəcəfi camaata nişan verir:

Bu no cəvan ilqarında doğrudu

Adı bəlli özü əmim oğludu

Dərd əlindən sinən çalı çarpaz dağlıdı

Bu no cəvanın əsl zatın tanıram.
Bu cavannan mən qol-boyun yatardım

Mən də muna işvə, qəmzə satardım

Sağ əlimdə piyalələr tutardım

Bu cavanın etiqadın tanıram.

Mələkzadə dönməz öz ilqarınnan

Necə dönər bir vəfalı yarınnan

Qızılgül mosimi öz nübarinnan

Mən Nəcəfin hər halətin bilirəm.

Nəcəf iki nazənin sənəm ilə gəldi. Bu vədə Nəcəfin ata-ana­sı pişvazə çıxıf yüz ehtiram ilə buları daxil şəhər etdilər. Bir ne­çə günnən sora Nəcəfin atası dedi: oğul tacir başdarında qayda bu­du ki, hanki vilayətə gedif gəldikdə şahə layıx bir töhfə apar­sın, odu ki gərək sən də şahə töhfə aparasan, yoxsa bizə özgələri sər­zəniş edəllər. Pəs: Biçarə Mələkzadə öz qulunu yanına çağırıf bir şahanə töhfə əlinə verif şahın bərgahına varid oldu. Mə­lək­za­də ədəb əllərini sinəsinə qoyub şahə gərnuş etdi. Şah yer göstərif, Mə­ləkzadə əgləşdi. Vəzir töhfənin sərguşini götürüf baxdılar ki, bir töhfədir ki, heç tacirrərdən gəlmiyif. Şah ərz etdi ki, vəzir bu cavan kimin fərzəndidi. Vəzir dedi:

– Şah sağ olsun, bu Əhməd södagərin oğlu Nəcəfdur.

Şahın qəzəvi buna qonuf dedi:

– Vəzir buna nə inam verək? Vəzir dedi:

– “Sən bilərsən” şah ərz etdi ki, hərgah qəbul etsə töhfəni bən ve­rərəm. Pəs şah dedi:

– Ey cavan, hərgah qəbul etsən, mənim pərdeyi ismətdə bir qı­­zım var, onu sənə verərəm. Mələkzadə şahın qəzəbinnən qor­xuf dedi:

– Hərgah şah razı olsa can-baş ilə qəbul edərəm. Şah o saət hökm edif qızın kəbinini kəsdirif Mələkzadəyə Nəcəf adilə ver­di­lər. Toy olduğdan sora Əhməd södagərin evinə apardılar. Əh­məd södagər dedi:

– Oğul, bu nə işdi? Mələkzadə əhvalatı təmamən nağıl elədi. Atası çox şad oluf dedi:

– Şükür şah ilə də qohum olduq. Mələkzadə baxdı ki, bu qız­lar munun hiləsini anlayajaxlar. İş açılmasın deyə başladı hər gün­də üç dəfə dəstamaz alıf namaz qılmağa. Qızlar soruşdular ki, Nə­cəf bu nə işdir? Cavan vəxtində başlamısan namaz qılmağa. Mələkzadə ərz etdi ki, mən bir bəlayə düçar olmuşdum, onda əhd etdim ki, bu bəladən səlamət qurtarsam, qırx gün ibadət edif pak-pakizə dolanajam, indi əhdim tamam olmağa yeddi gün qa­lıf xilasə: belə əfsanə sözlərnən qızlardan başını qurtardı. Gəl sə­nə Xani xanımdan xəbər verim. Bir gün Nəcəfin daril ima­rə­sin­də oturmuşdu. Rəml atıf baxdı ki, oğlanın tilsimdən qur­tar­ma­sı­nın vaxtı tamam olub, o saət Mələkzadəni yanına çağırub dedi:

– Vaxt tamamdı. Daha durmax yaramaz. Gedək qardaşını til­simdən qurtarmağa. “O saət Mələkzadə atdarı hazır eliyif hər iki­si atdara suvar olub özdərini Həmədan yaylağına yetirdilər. Ca­dugər Xani xanım rəml atıf səsdəndi: “Ey cavan, hərgah ya­tıf­san, oyan, oyaxsan, eşit. Mən bu sehri oxuyub terlanı uçurajam. Ter­lan sənə yetişcək tilsimi sındıracax. Sən də amadə ol, terlan sə­nə yetişcək əlini onun belinə çək, onda sehrdən azad olarsan. Hər­gah bu dediklərimi eləməsən, onda qiyamətə qədər tilsimdə qala­caxsan”. Cadugər bu sözdəri diyif terlanı uçurdu. Terlan tirş­tab kimi özünü tilsimə vuruf o saət sındırdı. Nəcəf tilsimi sın­mış görüf əlini terlanın dalına çəkdi, bu vədə sağ-səlamət til­sim­dən xilas oluf öz məşuqəsini və cadugəri görüf çox şad oldu, öz yar vəfadarı ilə görüşüf cadugər ilə də əl təmən oldu. Sora Mə­lək­zadəni bir pinhani yerə çağırıf bütün əhvalatı soruşdu. Mə­lək­za­də işə təmamən əvvəldən axirə qədər başına gələn işdəri Nə­cə­fə söylədi. Mələkzadə Nəcəf içun gətirmiş olduğu tacir:

Qırx günün namazın qılardım qəza

Yazıx qızlara verirdim cəza

Nəcəfin cadudan qurtardı tasa

Qızlar müjdə verin yarımız gəlifdir.
Kuftarı şirin ləbi ballıyam

Adım Mələkzadə yüzü xallıyam

Mən də sizin kimi bir zən əhliyəm

Qızlar müjdə verin yarım gəlifdir.

Söz tamamə yetişif Mələkzadə özünü Nəcəfə yetirif qol-bo­yun məjlisə gəldilər. Bütün camaət Mələkzadəyə Nəcəfin adına gə­lən qızdar əhvalatdan xəbərdar oldular. Və bildilər ki, Nəcəf til­simə düşübmiş. Hamusu Mələkzadəyə “Afərin” deyif bütün Ku­­­şan şəhrini bəzədilər, yeddi gün, yeddi gejə toy edif şahın qı­zı­nı, Mələkzadəni və Xani xanımı Nəcəfə verdilər.

Ustatdar Nəcəfin toyunu belə nəzmə çəkdilər:

Ey xacələr təsdiq edim

Bəsliyifdi cani kərəm

Tiflisi viran eliyif

Kəsdi Dilicani Kərəm.

Çaylı Kəsmən yeridi

Deyən əsrəmiş nər idi

Yaranıf molam şir idi

Çağırır sübhani Kərəm.

Tüfəngini aldı dəstinə

Sığındı Əli dostuna

Çıxıl lərvərin üstünə

Gözlüyür revani Kərəm.

Rəngi bənzər laliya

Yamanı gəlsin balıya

Getdi makunin qalıya

Gördü Temur xan Kərəm.

Kərəm o bərdən keçdi

Dostunnan duşmanın seçdi

O vaxtında başa düşdü

Gördü şükür Xani Kərəm.

Ordan getdi xoy qalıya

Yamanı gəlsin balıya

Xəbər verdilər valıya

Kəsif xiyavani Kərəm.

Xiyavanda yol üstədi

Atlılar getməz xəstədi

O dəmdə vali istədi

“Abbas Qulu” xanı Kərəm.

O gündən ki keçdi İranə

Salavat verdi qurana

Getdi çıxdı İsfahana

Gördü Zilli Sultanı Kərəm.

Gəlif Təbrizdə düşdü

O qəfədə çayın içdi

Çəkdi xəncərini piçdi

Öldürdü Zalı xanı Kərəm.

Əlimə allam sazımı

Haqqa elərəm niyazımı

Eşit ustadın sözünü

Dost duşmanın tanı Kərəm.