Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR
Ulutürk X. Rza. Uzun sürən gənclik, Bakı, Azərnəşr, 1993, 437 s
Yüklə 0,98 Mb.
|
11. Ulutürk X. Rza. Uzun sürən gənclik, Bakı, Azərnəşr, 1993, 437 s.İnternet: 12.Afşar Alı Yusif, Qurd totemli türklər, ATV.az https://www.instagram.com/atv.az_officialElmira MƏMMƏDOVA-KEKEÇ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bakı Avrasiya Universiteti; Xəzər Universiteti ƏHMƏD YƏSƏVİNİN VÜCUDNAMƏ YARADICILIĞINDA TƏSƏVVÜFİ SİMVOL VƏ QƏLİBLƏR Xülasə Əhməd Yəsəvi klassik türk təsəvvüfi şeirin aparıcı nümayəndələrindən biridir. O, “Divani-hikmət” və “Fəqrnamə” əsərlərində insan ömrü ilə bağlı qələmə alınan vücudnamələr təsəvvüfi məzmuna malikdir. Həmin vücudnamələrdə insanın ruhlar aləmindən yer üzünə enməsi, dünya həyatı və axirətə gedişi təsəvvüfi məcazlarla verilir. Həmin simvollar dəniz, dərya, bəzmi-ələst, şam, pərvanə, torpaq, merac kimi qəliblərdir. Açar sözlər: Əhməd Yəsəvi, təsəvvüf, simvol, vücudnamə, “Divani-hikmət”, “Fəqrnamə”. Elmira Mammadova-Kekech The Mystical Symbols and Forms in the Vujudnama Creativity of Ahmet Yesevi SUMMARY Ahmet Yasavi is one of the lead representatives of classical Turkic mystic poem. The vujudnamas (the age poetry) has a mystical, content which were written about the human life in the poems of “Divani-hikmat” and “Fagrnama”. The landing of people from the world of spirit, the frail life and going away to the future life were described with the mystical metaphors in these vujudnamas. That symbols were the forms such as sea, bazmi-alast, candle, butterfly, soil, ascension. These symbols were used in the different stages of life. Key words: Ahmet Yesevi, mysticism, symbol, vujudnama, Divani-hikmet, Fagrnama Эльмира Маммадова-Кекеч Мистические символы и формы в творчества Ахмед Ясеви РЕЗЮМЕ Ахмед Ясеви является одним из ведущих представителей классичeских турецких теософических стихах. Вуджутнамах в "Дивани-хикмет" и "Факрнама" в связи жизни человека имеет теософическое содержание. В этих вуджуднамах описаються человеческий жизнь с суфистскими символами, в духовной мире, нашей мире и опять в духовной мире. Эти символы море, базми-элэст, свеча, бабочка, земля, мерадж и др. Эти символы используются в связях с различные этапы жизни. Ключевые слова: Ахмед Ясеви, мистика, символ, вуджуднама, «Дивани-хикмет», «Факрнама» Giriş: Vücudnamə məzmunca insanın ruhlar aləmindən axirət dünyasına qədər olan ömür yolundan bəhs edən, formaca müxtəliflik göstərən bir janrdır. Türk xalqlarının şifahi xalq ədəbiyyatında vücudnamə qəhrəmanın ömür yolunu təsvir edən bir janr semantikasına malikdirsə, Əhməd Yəsəvi yaradıcılığından başlayaraq, kamil insanın ömrünü səciyyələndirən mənzumə kimi diqqəti cəlb edir. Təbii ki, daha sonrakı mərhələdə də arxitektonika etibarilə folklor qəlibləri üzərində qələmə alınmış vücudnamələr mövcuddur. Lakin təsəvvüfi vücudnamələr həm klassik şeirdə, həm də aşıq şerində məhz Əhməd Yəsəvinin hikmətlərinin məzmun arxitektonikası üzərində qurulmuşdur. Əhməd Yəsəvi türk xalqları şerində təsəvvüfün qurucusu olduğu kimi, vücudnamə janrının da ilk örnəklərindən birinin yaradıcısıdır. “Ahmed Yesevî’nin tarih içerisinde oluşan manevî portresinin Türklük için yerine getirdiği en büyük hizmet nedir?’ sorusunu sorarak cevabını ayrıntılı olarak irdelediğimizde, Türkler arasında ilk tasavvufî örgütlenmeyi sağlayarak nesiller boyu İslâm’ın özünü kavramış sûfîlerin ve bu sûfîlerin dizi dibinde aldıkları eğitim ile cihadın manevî yönlerini de kavrayan dervîş-gâzilerin, özel tanımı ile “alp-eren”lerin yetiştirilmeleri çığırının başlatıcısı olması öne çıkar. Gerçekten de İslâm ile birkaç kuşaktır tanışmış olan Türk yurtlarında tasavvufî boyut kazanarak derinleşmiş bir İslâm algısının, sûfîce yaşanan bir müslümanlık olgusunun mimarı Ahmed Yesevî olmuştur”. (4, s. 15) Əhməd Yəsəvinin qurduğu ilk təriqət türklər arasında təsəvvüfün yayılmasında böyük rol oynamış, ədəbi, mədəni, tarixi abidələrdə öz izlərini qoymuşdur. Əhməd Yəsəvinin türk xalqları ədəbiyyatına təsiri klassik şeirdə olduğu kimi, aşıq poeziyasında da özünü göstərmişdir. Bildiyimiz kimi, Əhməd Yəsəvinin təsəvvüfi görüşlərinin şeirlə ifadəsi hikmətlər adı altında toplanmış və “Divani-hikmət” adı altında nəşr edilmişdir. Bu şeirlərin Əhməd Yəsəviyə aid olması ilə bağlı müxtəlif tədqiqatçılar fikir bildirmişlər. Öcal Oğuz bu şeirlərdə Əhməd Yəsəvini özünün piri kimi qəbul edən müxtəlif türk xalqlarının da payları olduğunu qeyd edir. (7, s. 14) Bu məqaləmizdə Əhməd Yəsəvinin Kemal Erarslan tərəfindən hazırlanmış ““Divani-Hikmət”dən seçmələr” (1991) və “Fəqrnamə” (2016) adlı kitablarında verilmiş vücudnamə mətnləri üzərində araşdırma aparmışıq. “Divani-hikmət”dəki vücudnaməsində Əhməd Yəsəvi türk xalqları poeziyasında ilk dəfə təsəvvüfi kontekstdə ruhun seyrini yaşlar üzrə ifadə etmişdir. Qeyd edək ki, “Divani-hikmət”də 6 ayrı hikmətdə 88 dördlük vasitəsilə vücudnamə yaradılmışdır. Əhməd Yəsəvinin vücudnaməsinin arxitektonikası aşağıdakı sxem üzrə qurulmuşdur:
Əhməd Yəsəvinin “Divani-hikmət” əsəri ilə yanaşı, “Fəqrnamə” adlı əsərində də vücudnaməyə rast gəlirik. Ümumiyyətlə, ikinci əsər birincinin sanki qısa xülasəsidir: “Fakr-nâme’nin içindeki konular, Hoca Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet isimli Türkçe eseri ve Risâle der Makâmât-ı Erbaîn isimli Farsça eserindeki konular ile büyük benzerlik göstermektedir”. (6, s. 6) “Fəqrnamə”dəki vücudnamənin semantik strukturu isə aşağıdakı şəkildədir: 
Həm “Divani-hikmət”dəki, həm də “Fəqrnamə”dəki vücudnamələr təsəvvüfi məzmuna malikdir və insan ömrünün merac, bəzmi-ələst, dəniz, dərya, damla, şam, pərvanə, torpaq, cüzz-küll kimi simvollarla ifadəsidir.
Eya dostlar, kulak salıng ayduğumğa, Ne sebebdin altmış üçde kirdim yirge. Mirac üzre hak Mustafa ruhum kördi, Ol sebebdin altmış üçde kirdim yirge (12, s. 58). Daha sonra kamil insan probleminin də mərkəzində yer alan Merac hadisəsi mütəsəvvüflərin ruhunun seyrində ən son mərhələdir. Qeyd edək ki, Əhməd Yəsəvinin “Hekayəti-Merac” başlıqlı digər bir hikməti də vücudnamənin məzmun və forma tələblərinə uyğundur. Mehmet Temizkana görə, bu şeir türk xalqları poeziyasında ilk “Meracnamə”dir. (10, s. 17) Şeirdə Türküstan piri Məhəmməd peyğəmbərin Allahın dərgahına yüksəlməsi və ümməti üçün “yaş diləməsi” təsvir edilir. Bu hikmətin də vücudnamə olması bizdən öncə türkiyəli alim Namiq Açıkgözün diqqətini cəlb etmişdir: “Miraç`ta, Hz. Muhammed`in Allah ile konuşmasını tasvir ederken, 40 ile 90 yaş arasını anlatan bir yaşnamesi daha vardır. Daha önceki çalışmalarda farkedilmeyen bu yaşnamede, Hz. Muhammed kendisine ilk vahyin geldiği yaş olan 40 yaşında, insanları doğru yola ulaştırmasını ister; Allah da kabul eder. Rahmet Allah`tan, şefkat ise Hz. Muhammed`dendir. Hz. Muhammed, kendisi ve ümmeti için, Allah`tan 50, 60, 70, 80 ve 90 yaş kadar yaş ister ve kulların bu yaşlardaki taat ve ibadetlerinin karşılığında, Allah da kullarını bağışlayacaktır”. (1, s. 22)
Cebrâil vahiy getirdi hak Resul'a, Âyet geldi (indi) zikret diye cüz ve kül'e, Hızır Baba'm beni saldı işte bu yola, Ondan sonra derya olup taştım dostlar (6, s. 51). Burada təsəvvüfdə önəmli məsələlərdən olan cüz-küll münasibətləri anılır. İbn Ərəbinin “Haqq və xalq” anlayışları ilə ifadə etdiyi bu termin zatla onun təzahür şəkilləri olan əşyalar arasındakı münasibəti bildirir. (2, s. 28)
Elest şarabını pîr-i mugân doyasıya verdi, İçiverdim miktarımca koyuverdi, Kul Hâce Ahmed içim dışım yanıverdi, Tâliplere inci cevher saçtım, dostlar (6, s. 51, ). Piri-muğandan ilahi eşq badəsini içən aşiq həm ələst bəzminə işarə edir, həm də mürşidlərini xatırlayır. Əhməd Yəsəvinin formalaşdırdığı türk təsəvvüf sistemi daha sonrakı dövrlərdə klassik türk ədəbiyyatının məzmun xüsusiyyətlərinin müəyyənləşməsində böyük rol oynayır.
“Fəqrnamə”də Əhməd Yəsəvi deyir: Kudret ile Hak’tan bize buyruk oldu, Dipsiz deniz içine yalnız düştüm, dostlar. O denize kadir Rabb'ım buyurdu, Allah'a hamd olsun, sıhhat ve esenlikle geçtim, dostlar (6, s. 50). Təsəvvüfi düşüncəyə görə, insan varlığı da bu baxımdan bir təcəllidir. “Dibsiz dəniz” burada ikili semantika daşıyır: 1) Allahdan qopan nurun - ruhun kainatda (dibsiz dənizdə) öz yerini alması; 2) Tanrının buyruğu ilə ruhun ana bətnində (dibsiz dənizdə) öz yerini alması. Dəniz burada real mənasında deyil, “seyri-süluk dənizi” kimi başa düşülməlidir. Allahdan ayrılan ruh səyahətə başlayır. O, ruhlar aləmindən ana bətninə, oradan işıqlı dünyaya enir, sonra isə geriyə dönüş başlanır. 5. Dörd qapı və on məqam: Əhməd Yəsəvi “Fəqrnamə”də təsəvvüfün əsasını dörd qapı (şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət) və hər qapının on məqamı ilə əlaqədə izah edir. Dörd qapıdan və on məqamdan keçən dərviş seyri-sülukdə kamillik mərtəbələrini keçməyə çalışır. “Fəqrnamə”də verilən vücudnamənin ikinci bəndi məhz bu məzmundadır: Yaşım ilerledi, ömrüm tükendi, göğe uçtum, Bağrım taştı, aklım şaştı, yere düştüm, Şeytanî nefis güruhuyla (arzularıyla) çok vuruştum, Sabır ve rıza makamlarını aştım, dostlar (6, s. 50). Dərvişliyin ilk şərtlərindən biri öz nəfsi üzərində qələbə çalmaq, sabir olmaqdır. Mənzumənin davamında Yəsəvi dərviş kimi öz nəfsini yenərək, fəqr məqamını qazana bildiyini deyir: Dokuzumda toz gibi savruldum, tükenmedim, On yaşımda sağ yanıma dolanmadım, On birimde kendi nefsimi zabtettim, Fakr ve rıza makamlarını geçtim, dostlar (6, s. 50). “Fakîrlik mertebesi yüce bir makamdır, herkesin kolayca eline geçmez” (6, s. 50), – söyləyən Yəsəvi dərvişliyin mərtəbələrini sürətlə keçir. Dastan ənənəsində baş qəhrəman erkən yaşlarında böyük hünərlər göstərdiyi kimi, Yəsəvi də dərviş olaraq sürətlə kamillik məqamlarını adlayır. Dərya simvolu Yəsəvi yaradıcılığında mərifət pilləsi ilə əlaqədə verilir. Növbəti bənddə o, mərifət pilləsinə daxil olduğunu bəyan edir: On üçümde dalgıç olup deryaya daldım, Mârifetin cevherini sırdan derdim, Mumunu görüp pervane gibi kendimi vurdum, Kendimden geçip aklım gitti, şaştım, dostlar (6, s. 51). Təsəvvüfi ədəbiyyatda qeyd edildiyinə görə, “dərya” kamil insanın semantik paralelidir. On üç yaşında ən sonuncu mərhələyə - mərifət qapısına yetişən dərviş onun səciyyəvi əlamətlərini də verir. Çünki təsəvvüfi ədəbiyyatda qeyd edildiyi kimi, mərifət qapısı ağılla deyil, sirlə bağlıdır. “Herkesin normal gündelik kurallara uyarak yaşadığı islâm'a şeriat; dinde biraz takva cihetine ağırlık verenlerin yaşadığı ve ulaştığı inceliğe tarikat; takva ve verada titizlikle varılan sonuca, hakikat; ve nihayet bu yaşamanın, mânâ açısından kişide ifade ettiği bilgi planındaki sonuca ma'rifet denir ki, meydana gelişi, yaşamakla sıkı sıkıya irtibatlıdır”. (5, s.172) Şeirdə vəhdət dənizinin sirlərini bilən aşiqin digər iki təsəvvüfi metaforanı – şam və pərvanə simvolunu da məhz mərifət qapısında yada salması boşuna deyildir. Çünki ilahi eşq yolunda bu qapını açan və günü-gündən yanaşaraq, öz varlığını əridən, Allahla bütünləşən və birləşən aşiq eynilə yanan şamın ətrafında dolanaraq sonda onunla birlikdə yanan pərvanə kimidir. Vücudnamənin sonunda Əhməd Yəsəvi yenə də dörd qapını yada salır və bir dərvişin sülukunda kamilləşməsi üçün vacib olan bütün mərhələlərdən keçdiyini bildirir: Şeriatın bostanında dolaşıp durdum, Tarikatın gülzarında gezinip durdum, Hakikatin pazarında uçup durdum, Mârifetin eşiğini açtım, dostlar (6, s. 51).
On dördümde toprak gibi hakîrlik çektim (hakîr görüldüm) Hû Hû diyip gözyaşımla geceleri (birbirine) kattım, Bin altınlık kıymetini bire sattım, Ondan sonra kanat çırpıp uçtum, dostlar. (6, s. 51) Nəticə: Böyük mütəsəvvüf Əhməd Yəsəvinin yaratdığı bu arxetip qəliblər insanın yaradılışını, vəhdət dünyasında seyrini ifadə edir. Həm “Divani-hikmət”də, həm də “Fəqrnamə”də verilən vücudnamə mətnləri müəllifin müxtəlif yaşlarının təsəvvüfi məzmun səciyyəsi ilə verilir. İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
Səbinə İSAYEVA AMEA Folklor İnstitutu, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru isayeva00@rambler.ru “ƏSLİ-KƏRƏM” DASTANINDA TƏSƏVVÜF ELEMENTLƏRİ Xülasə Azərbaycan məhəbbət dastanları təsəvvüf elementləri, sufi simvolları ilə kifayət qədər zəngindir. Bu baxımdan, türk dünyasında geniş yayılmış “Əsli-Kərəm” dastanını da qeyd etmək olar. İstər dastanın süjetində, istərsə də dastan poeziyasında təsəvvüfdən gəlmə elementlər çoxluq təşkil edir. “Əsli-Kərəm” dastanındakı eşq motivi, haqq aşiqliyi, qəriblik, dünyanın gəlib getmə məkanına bənzəməsi motivi, həmçinin abdal, ərənlər poetik obrazları təsəvvüfdən gəlmə motiv və obrazlardır. Bütün bunlar dastandan verilmiş nümunələr əsasında ətraflı təhlilə cəlb olunmuşdur. Açar sözlər: “Əsli-Kərəm” dastanı, təsəvvüf elementi, simvol, eşq, haqq aşiqi, motiv, obraz SUFISM ELEMENTS IN THE EPOS “ASLI AND KARAM” Summary Love eposes of Azerbaijan are rich with elements sufism. I would like to mention the epos “Asli and Karam” which widespread in the Turkish world. There are many elements that come from sufism in the plot of epos and in epos creative, too. These motifs and images of epos are coming from sufism: love motif, a lover of truth, being a stranger, motive temporary world, bravery and other poetic images. All these changelles are analyzed in detail on examples given from epos. Key words: "Asli and Karam" epos, mystical element, characters, love, a lover of truth, motive, character СУФИЙСКИЕ ЭЛЕМЕНТЫ В ДАСТАНЕ «АСЛИ-КЕРЕМ» Резюме Азербайджанские любовные дастаны достаточно богаты суфийскими элементами и символами. В этом отношении можно также отметить и дастан “Асли-Керем”, широко распространенный в тюркском мире. Суфийские элементы занимают большое место как в сюжете, так и в поэтической структуре дастана. Мотив любви, ашыга, влюбленного в Истину, чужбины, бренности мира, также поэтические образы абдала-дервиша и суфиев являются мотивами и образами суфийского происхождения. Все это привлечено к всестороннему анализу на основе образцов данных из дастана. Ключевые слова: дастан “Асли-Керем”, суфийский элемент, символ, любовь, ашыг, влюбленный в Истину, мотив, образ Azərbaycan məhəbbət dastanları təsəvvufi-irfani çalarlar ilə kifayət qədər zəngindir. Məhəbbət dastanlarının əsasını təşkil edən təsəvvüf elementlərinin araşdırılması dastanların təsəvvüfi-irfani semantikasının öyrənilməsində başlıca həlqələrdən birini təşkil edir. Məhəbbət dastanlarından türk dünyasında geniş yayılmış “Əsli-Kərəm” dastanı təsəvvüf elementlərinin, sufi rəmzlərinin çoxluğu ilə diqqəti cəlb edir. Eşq mövzusu “Əsli-Kərəm” dastanının mayasını, ruhunu təşkil edir. Məhəbbət dastanlarında hüsn və eşq anlayışları bir-birini tamamlayıb vəhdət təşkil edir. Belə ki, təsəvvüfdə xüsusi termin olan bu anlayışlar məhəbbət dastanlarında özünəməxsus sufi məzmuna malikdir. “Təsəvvüfi traktatlarda hüsnün 2 əsas növü göstərilir: 1.Tanrı hüsnü, onun öz camalının gözəllikləri; 2.Tanrının yaratdığı bəşəri gözəlliklər, yəni maddi hüsn” (14, 70). Əsl eşq kamil insanın İlahiyə olan eşqidir. Aşiq bütün gözəlliklərə Tanrının hüsnünün inikası kimi baxır, Allahı sevdiyi üçün onun yaratdıqlarını da sevir. Dastanda Kərəm də Əslinin hüsnünü, gözəlliyini yüksək sənətkarlıqla vəsf etmişdir: Sallana-sallana çıxdı qarşıma, Boyu sərv, yanaqları al Əsli! Huridə, mələkdə tayı tapılmaz, Dili şəkər, dodaqları bal Əsli! (2, 98) Burada Əslinin hüsnünü tərif edən aşıq onun gözəlliyini huri, mələk kimi dini-mifoloji obrazlarla müqayisə etmiş, insana məxsus real gözəllik gerçəkliklə xəyalın müqayisəsi əsnasında müqəddəs dəyər kəsb etmişdir. Ay həzarat, bilin, Əsli xanımın, Üzündə xalları nazınan gəlir. Bir xalı əlifdi, bir xalı beydi, Bir xalı dəftərə yazınan gəlir (2, 154). Burada sevgilinin xalları əlifə, beyə bənzədilməklə əslində Tanrının gözəlin simasında təcəlla etməsi fikri öz əksini tapmışdır. Orta əsrlərdə Tanrının insanda təcəlla etməsi ideyası geniş yayılmışdır. Bu da yuxarıda nümunə verdiyimiz şeir örnəklərində öz təsdiqini tapmışdır. Allahın varlığı və gözəlliyi yaratdıqlarında təcəssüm eləyir. Təsəvvüf dünyagörüşünə görə, dünyadakı gözəllikləri sevməklə öz mənəvi aləmini, iç dünyasını, ruhunu cilalamaq insanı əzəli və əbədi eşqə, yəni Allahla bütövləşməyə yönəldir. Bu baxımdan “Əsli-Kərəm” dastanının qəhrəmanı Kərəm də Hüsnü-mütləq Tanrını və onun yaratdığı gözəli sevir. “Əsli-Kərəm” dastanında əsl aşiq obrazı və eşq mövzusu əsas yer tutur. Dastan qəhrəmanı öz sevgisi yolunda hər şeyindən, hətta canından belə keçməyə hazır olan kamil aşiqdir. Aşiqin məhəbbəti əslində Haqqa olan məhəbbətdir, Haqqa, Tanrıya aşiqlikdir. “Təsəvvüfdəki mənası həqiqi sevgili Allaha olan həqiqi eşqdir. Təsəvvüfə görə, eşq məcazi (keçici) və həqiqi (əbədi, ilahi) olmaqla ikidir. Həqiqi, yəni əbədi eşq Allah eşqini, Allaha insan sevgisini əks etdirən eşqdir. Məcazi eşq isə… Allahın yaratdığı bütün varlıqlara duyulan eşqdir, məhəbbətdir” (7, 117). Məhəbbət dastanlarında da həqiqi, İlahi eşq başlıca mövzudur və əslində sevgilinin simasında Allaha olan məhəbbət qabardılır. Bu baxımdan “Tanrının eşqlə qavranılması fikri sufizmdə başlıca məsələdir” (12, 80). “Təsəvvüfdə məcazi və İlahi məhəbbət var. Məcazi məhəbbət qadınadır. İlahi məhəbbət isə bu qadında təcəlla etmiş mütləq başlanğıca – İlahinin özünədir. Məhəbbət dastanlarının baş qəhrəmanları haqq, yəni Allah aşiqidirlər” (6, 102). Təsəvvüfdə eşqin insanın mənəvi aləminə təsiri, aşiqdə yaratdığı ruhi-psixoloji vəziyyət özünü aydın şəkildə göstərir. “Əsli-Kərəm”də yüksək sənətkarlıqla işlənmiş eşq parçaları, aşiqanə qoşmalar, gəraylılar sevgi hisslərinin həyatiliyini təsdiq edir. Kərəm eşqi yolunda hər şeydən keçməyə hazırdır. O, eşq yolunun əbədi yolçusu olduğunu şeirlərində dönə-dönə qeyd edir:
Eşqin qatarını çəkib gedirəm, Yanıqlıyam, su ver, içib gedirəm, Bir cam verin, içim, dol sizin olsun! (2, 90) Kərəm sevgisi yolunda eşqin odunda da yanmağa hazırdır, çünki sevgiliyə, əslində İlahiyə qovuşmağın tək yolu ölümdən keçir. Eşqə uyub əsil-nəsibi danmışam, Seyrağıbın hiyləsini qanmışam. Mən Kərəməm, eşq oduna yanmışam, Cəhənnəmə girsək, nar bizə neylər?! (2, 150) Nümunədən də görünür ki, sevən aşiq eşqi yolunda hər şeyindən – ad-sanından, var-dövlətindən keçmiş, sevgilisinin vüsalına qovuşmaq üçün eşqin oduna yanmış, hətta bu yolda cəhənnəm atəşindən belə qorxmamışdır. Digər məhəbbət dastanlarında olduğu kimi “Əsli-Kərəm” dastanında da diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri haqq aşiqliyidir. Haqq aşiqliyi hər adama verilə bilməz. Haqq aşiqi ancaq İlahi tərəfindən seçilmiş, bu mərtəbəyə layiq görülmüş kəslərdir ki, Kərəm də belə haqq aşiqlərindəndir. “Aşıqda məhəbbət cismani eşqdən mənəvi ruhani eşq dərəcəsinə qədər yüksəlir. Bu yüksəlişin özündə Haqqa, haqq aşığına çevrilmə və bu istiqamətə meyillənmə əlamətləri var” (1, 15). Əslində Kərəm sevgilidə təcəlla edən Haqqa aşiq olub və haqq aşiqi kimi İlahi eşq yolunda yanmağı arzulayır: Kaş ki, Kərəm muradına irəydi, Qismət olub yarın üzün görəydi, Qadir mövlam mənə üç dərd verəydi, Biri alış, biri tutuş, biri yan (3, 58). “Vergi alıb buta arxasınca gedən haqq aşiqinin gözəl qızlarla rastlaşması və hər dəfə də bu dünya gözəllərinin eşqindən imtina etməsi, əslində könlünü İlahi eşqə verən müridin keçid mərhələsi, fani gözəlliyə uymaması, bəşəri məhəbbətdən İlahi eşqi üstün tutmasıdır. Aşiq artıq Hüsnü-Mütləqə vurulduğundan bəşəri gözəlliyi qəbul edə bilmir” (4, 354). Folklorşünas F.Bayat bu xüsusda fikirlərini “Əsli-Kərəm” dastanı üzərində davam etdirərək yazır: “Kərəmin məqsədi Əsliyə cixmani qovuşmaq deyil, Əslini xəlq edənə qarşı İlahi eşqdir. Kərəmi özünə çəkən Əslinin fani gözəlliyi deyil, bu gözəlliyin arxasında mövcud olan Hüsnü-Mütləqdir” (5, 305). Artıq vergi verildikdən sonra haqq aşiqi mərhələsinə çatan Kərəm dərdini sazla deyir. Təsadüfi deyil ki, haqq aşiqi mərtəbəsinə yüksələn qəhrəman eyni zamanda şairlik və aşıqlıq qabiliyyəti də qazanır. “...İzin ver, dərdimi sazla deyim, dilnən desəm, dilim alışıb yanar” – deyən haqq aşığı Kərəmin fikirlərini sazla bildirməsi təbiidir. Məhəbbət dastanlarında buta verən, qəhrəmanı dardan qurtaran müqəddəslər də vardır. “Eşq dastanlarında aşiqləri dardan qurtaran Hz.Əli, yaxud onun dastan variantı olan Xızırdır” (4, 359). Kərəmlə Sofini də dardan qurtaranın birbaşa adı çəkilməsə də Xızır olduğu başa düşülür. “...bir nurani kişi zahir olub dedi:
Kərəmlə Sofi gözlərini yumdular. Nə qədər keçdi bilmirəm, bir də nurani kişi dedi:
Kərəmgil gözlərini açıb gördülər ki, səfalı yerdədilər. Nurani kişi-zad yoxdu. Amma yer nə yer... Elədi ki, gül gülü çağırır, bülbül bülbülü” (2, 128). “Qərib aşiqə muradına çatmaq yolunda Tanrı tərəfindən qeyri-adi yardım göstərilməsi də bu səfərin təriqət dünyası ilə bağlandığını təsdiqləyir (13, 131). Təsəvvüfdə əsas mövzulardan biri də qəribliklə bağlıdır. “Qəriblik mövzusu təsəvvüf ədəbiyyatında daha çox canın bu fani dünyada qonaq olması ideyasına əsaslanır” (11). Tədqiqatçı F.Bayat bu xüsusda yazır ki, verginin ilk elementi ayrılıq və bu ayrılığın yaratdığı qəriblikdir ki, sufi dünyagörüşündən kənarda izah edilə bilməz (4, 357). Qürbət mövzusu “Əsli-Kərəm” dastanından da qırmızı xətlə keçir. Qəm, qəzavət bu gün başa verildi, Ağla, ana, ayrılığın günüdü! Bizə qismət qərib ellər yazıldı, Ağla, ana, ayrılığın günüdü! (2, 88) Nümunədən göründüyü kimi Kərəm el-obasından, vətənindən, əzizlərindən ayrı qaldığı, qürbət həyatı yaşadığı üçün əziyyət çəkir. Dastanda Kərəmin dünyanı gəlib-getmə məkanına bənzətməsi də diqqəti cəlb edir. “Aşıq ədəbiyyatında haqq aşığının bu dünyanı gəlib-getmə məkanına bənzətməsi də təsəvvüfdən gəlmə motivdir” (8, 41). Gecə-gündüz zarı-zarı ağlaram, Məni vətənimə göndər, ya Rəbbi! Bu dünyaya gələn getmək üçündü, Buradan qulunu qurtar, ya Rəbbi! (2, 117) Əslində yaşadığımız dünya fani, axirət isə əbədidir. Kərəm də qürbətdən qurtarmaq, vətəninə, elinə-obasına dönmək arzusunda olduğunu və bu dünyanın insan üçün müvəqqəti bir məkan olduğunu yüksək sənətkarlıqla nəzmə çəkmişdir. Dastan şeirlərində diqqəti cəlb edən motivlərdən biri də təcridlə bağlıdır. Belə ki, özünü hər şeydən, dünya nemətlərindən, maldan, var-dövlətdən təcrid edən qəhrəman yalnız sevgilisini arzulayır. Əslində sufizmin də əsas qayəsi Haqqa tapınmaq, Haqqa qovuşmaq, Allah yolunu tutmaq və bu yolda var-dövlətdən, dünya nemətlərindən imtinadır. Kərəm də əslində maddi nemətlərdən, dünya malından üz çevirib sevgilisinə yox, Tanrısına qovuşmağı arzulayır, Haqq yolunu tutur. Tək bircə yarımı mənə versələr, Bu fani dünyada malı neylərəm? Bir imdad olursa, Mövladan olsun, Qeyrinin verdiyi malı neylərəm? (2, 111) Sevən qəhrəman dünya malından imtina ilə bərabər, hər bir köməyin, yardımın Tanrıdan, Haqqdan gəlməsini arzulayır. Burada həm də insanlara dünyanın gözqamaşdıran nemətlərinə uymamağa bir çağırış da vardır. Təsəvvüfdə geniş işlənən simvollardan biri də abdal obrazıdır. Bu obraza bəzən başqa folklor janrlarında – lətifə, qaravəlli, nağıl və s. rast gəlirik. Lakin maraqlıdır ki, nağıllarımızın ancaq pişrov hissəsində adı çəkilir. Tədqiqatçı X.Hümmətova abdal obrazının xalq ədəbi ənənəsində və təsəvvüf şeirində yerini araşdıraraq bu haqda yazır: “Kökləri şifahi xalq ədəbiyyatına gedib çıxan abdal tipi bütün dövrlərdə olmuş, xalqla əlaqəli şəkildə onun problemlərinin iştirakçısı və çarəçisi rolunda çıxış etmişdir” (9, 39). Əlavə olaraq deyə bilərik ki, bu poetik obraza məhəbbət dastanlarında, o cümlədən “Əsli-Kərəm”də də rast gəlirik: Dərdli Kərəm deyər: dünya fanidi, Neçələrin elər abdal, yürüdü. Kimsə bilməz nə zamandan bəridi, Heç hesaba gəlməz yaşı dünyanın (2, 87). Burada fani dünyaya müraciət edən Kərəm neçə-neçə insanın abdal olub, bu yolu tutduqlarını nəzmə çəkmişdir. Təsəvvüfdə xüsusi elemenlərdən biri də ərənlər poetik obrazıdır. Bu poetik obraz, demək olar ki, əksər dastanlarda işlənmişdir. Ərən “türk dastanlarındakı ər, ərən tipi” (7, 130) anlamındadır. Ərənin mənalarından biri də “Tanrı dostu, övliya, ermiş” (7, 130) mənasındadır. Kərəm də ərənlərin, övliyaların, Tanrının sevimli və seçilmiş bəndələrinin əlindən eşq badəsini içməklə Tanrı sevdasına düşmüş, Haqq yolunu tutmuş və bu yolun əbədi yolçusu olmuşdur. Ərənlər qoyduğu yolları seçdim, Dolduruban eşqin badəsin içdim, Bir belə sevdaçın sərimnən keçdim, Ləl, gövhər olsun daşı dünyanın! (2, 87) Ərənlər həm də Haqqa yetişmək üçün yol göstərənlərdir. Kərəm də məhz onların dediklərinə əməl etməklə, göstərdikləri yolla getməklə, bu dünyanı fani bilib, onun keçici ləzzətlərinə aldanmayıb Haqqa qovuşanlardandır. Təsəvvüfdə arif “bilən, anlayan, vaqif olan, aşina olan, anlayışı mükəmməl dərk edən, ürfan sahibi, Allahı bilən, mərifət məqamına çatmış sufi” (7, 37) mənasındadır. Həqiqət elminin tərəfdarlarına arif deyilirdi. “Əsli-Kərəm” dastanında da bu poetik obrazla qarşılaşırıq: Arif olan eşidəsən, biləsən, Qəmli hicranların adasıyam mən! Hər yerimdə dürlü-dürlü yara var, Sağalmaz dərdlərin binasıyam mən! (2, 88) Kərəm dərd-qəm, zillət içində olduğunu, zamanın ona sağalmaz yaralar vurduğunu poetik dillə nəzmə çəkmişdir. Və bununla da Kərəm əslində arif olan kəslərə müraciət edir, başa düşür ki, onu ariflərdən başqa çətin kimsə başa düşüb anlasın. Sufizmə görə dörd mərhələdən keçən aşiq sonda həqiqətə çatmaq üçün elm öyrənməli, bilik əldə etməlidir. “Əsli-Kərəm” dastanında bu məqamlara da toxunulmuşdur: Keşişin etdiyi belə də qalmaz, İki məhbub qəlbin o saya salmaz, Bu dünya üzündə üç şey zay olmaz, Bir yaxşılıq, biri elm, biri nan (2, 116). Kərəm də haqlı olaraq bir çox başqa məsələlərlə birlikdə elm öyrənməyin vacibliyini vurğulamış, faydalı elmin heç zaman itmədiyini, hər zaman insana gərək olduğunu göstərmişdir. “Əsli-Kərəm” dastanında diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də Sofinin, Kərəmin adları ilə bağlıdır. “Haqq aşiqlərinin, onların köməkçilərinin adlarında da təsəvvüf qatı güclü qorunmuşdur (5, 313). Kərəm adının özü də təsəvvüfdə xüsusi məna daşıyan sözdür. “Kəramə (cəmi kəramət) – müsəlman müqəddəsi (vəli) tərəfindən edilən fövqəladə hərəkət. Kəramə sözü – “səxavətli, genişürəkli olmaq” mənasındadır” (10, 131). Sofi adina gəldikdə isə “sözün əsli “sufi”dir (7, 271). Lakin fikrimizcə fonetik dəyişikliyə uğrayaraq sofi şəklinə düşmüşdür. “Sofi təsəvvüflə məşğul olan adam deməkdir, həm də zahid mənasını ifadə edir” (7, 271). Sofinin dastanda tutduğu mövqeyi və sonda sevgililərin qəbri üstündə zahidlik etməsi onun əslində, dünyanın zövq-səfasından əl çəkib bu yolu tutduğunu aydın göstərir. Beləliklə, «Əsli-Kərəm» dastanı xalqımızın sevgi, məhəbbət salnaməsi olduğu kimi, eyni zamanda dastanda təsəvvüf elementləri, sufi simvollar da çox işlənmişdir. Dastanda geniş şəkildə özünü göstərən eşq motivi, haqq aşiqliyi, dünyanın gəlib getmə məkanına bənzəməsi, abdal, ərənlər poetik obrazları təsəvvüfdən gəlmə motiv və obrazlardır. Bu da əski türk düşüncəsi ilə islami-təsəvvüfi görüşlərin sintezi kimi özünü göstərir. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
