Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 10. Qazanın yuxusu: evlə və Çobanla mediativ xəbərləşmə
Qazan bu işlərdən yuxu vasitəsilə xəbər tutur: “Məgər, xanım, ol gecə Qalın Oğuzın dövləti, Bayındır xanın göygüsi, Ulaş oğlu Salur Qazan qara qayğılu vaqeə gördi, sərmərdi urı tur­dı. Aydır:

“Bilürmisin, qarındaşım Qaragünə, düşimdə nə göründi?

Qara qayğılu vaqeə gördüm.

Yumruğımda talbınan şahin bənim quşımı alur gör­düm.

Gögdən ildırım ağ-ban evim üzərinə şaqır gördüm.

Düm qara pusarıq ordımın üzərinə tökülü gördüm.

Quduz qurtlar evimi dəlir gördüm.

Qara dəvə ənsəmdən qarvar gördüm.

Qarğu kibi qara saçım uzanır gördüm,

Uzanıban gözümi örtür gördüm.

Biləgümdən on barmağımı qanda gördüm.

Necə kim bu düşi gördüm, şundan bərü əqlim-usım dərə bil­mən. Xanım qardaş, mənim bu düşimi yorğıl mana!” – de­di”³¹².

Qaragünə yuxunu yozmağa, başqa sözlə, oğuzlara mə­lum olan yuxu simvolları əsasında “oxumağa” çalışır: “Qara bu­lıt dedigin sənin var-dövlətindir. Qar ilə yağmur dediyin ləş­kərindir. Saç qayğudır. Qan qaradır. Qalanısın yora bil­mən, Allah yorsun”, – dedi³¹³.

Diqqət edək:

– Qazanın yuxunu yozmaq üçün öz qardaşı Qaragünəyə mü­raciət etməsi təsadüfi deyildir. “Qaragünə oğlu Qa­ra­bu­daq” adından danışarkən qeyd etdik ki, “qara” işarəsi birbaşa Xaos­la bağlı semantemdir. Ata “Qara Günə” və oğul “Qara Bu­daq” – hər ikisi Qara Şaman arxetipinin paradiqmaları kimi Xaos/Qara dünya ilə əlaqəlidirlər.

– Bu halda “Qara qayğılı vaqeə/yuxu” da oğuzlu dü­şün­cəsində birbaşa qara dünya/xaosla bağlı mesajdır. Qaraca Ço­ban da öz “qara qayğılı vaqeəsini” xaosla bağlı mesaj kimi qə­bul etmiş/yozmuş/“oxumuşdu”.

– Qazanın yuxusundakı bütün obrazlar və onların hə­rə­kə­ti xaosun yuxu ilə gələn simvol/obrazlarıdır.

– Qazanın yuxusu ilk təhlildə Çobandan göndərilən me­saj/xəbərləşmə kimi aşkarlanır. Bu, doğrudan da, belədir. Mar­ginal/Mediator Çoban ona xəbər yollayır. Ancaq Qazana tək­cə Çobandan xəbər gəlmir. Xəbər, əslində, həm Çobana, həm də Qazana Evin özündən gəlir. Axı Çoban da evin yağ­ma­lanmasından yuxu vasitəsilə xəbər tutmuşdu. Demək, bi­zim burada hələlik “Ev” adı altında işarələyə biləcəyimiz bir me­­saj nöqtəsi var.

– Həmin mesaj nöqtəsinin üzə çıxarılması Qazanın evi­nin yağmalanması motiv/süjetini “daha təfərrüatlı” analoji mətn­lər kontekstində öyrənməyi tələb edir.

S.S.Surazakov Altay qəhrəmanlıq eposunda yağmalama mo­tivindən danışarkən qeyd edir ki, daha dayanıqlı və tez-tez tək­rarlanan süjet qəhrəman evdə olmayanda düşmənin onun eli­ni və heyvanatını talan edib aparmasıdır. Bu cür söy­lə­mə­lə­rin məzmunu belədir:

Qəhrəman ovdan, yaxud qonaq getdiyi səfərdən qayıdır, öz obasını dağıdılmış, talan olunmuş, elinin isə əsir aparıl­dı­ğı­nı görür;

Qəhrəman ocaq daşlarının altından arvadının onun üçün qoy­duğu “məktubu” tapır. Arvadı məktubda düşmənin adını ya­zır, həm də ərinə yalvarır ki, onların ardınca gəlməsin. Ona gö­rə ki, düşmən qorxulu və məğlubedilməzdir;

Lakin qəhrəman evinin sorağı ilə yola düşür və yolda düş­məni təqib edərkən həlak olmuş bahadırların, yaxud qo­hum­­larının meyidinə rast gəlir;

Qəhrəman düşmənin düşərgəsinə qul-tastarakay³¹⁴ cil­din­də daxil olur;

O görür ki, düşmən onun arvadına əzab verib (ya zin­da­na salıb, ya zəncirləyib), yaxud kənizə çevirib;

Sonuncu halda qəhrəman arvadından xahiş edir ki, o, düş­mənin sirrini ələ gətirib, onun canının harada yerləşdiyini öy­rənsin;

Nəhayət, qəhrəman düşmən üzərində qələbə çalır, ar­va­dı­nı və elini yurduna qaytarır³¹⁵.

Buradan gördüyümüz kimi, Oğuz eposundakı Qazanın Al­tay eposundakı analoqu hadisədən evə qayıtdıqdan sonra xə­bər tutur. Daha sonra arvadının məktubunu tapır. Lakin “KDQ”-dəki “Yağmalanma” boyunda Qazana (və Çobana) yu­xu ilə mesaj gəlir. Qazan hələ bu mesajdan sonra yurduna dö­nəcək, orada xəbərləşmə yolu ilə bir iz tapmağa ça­lışa­caq­dır. Demək, Qazanın və Çobanın yağmalama hadisəsindən yu­xu vasitəsilə xəbər tutması mediativ aktdır və bu da onların me­diator funksiyasını ortaya qoyur. Altay eposunda yağ­ma­la­ma epizodunun özündə “mediativ mesaj” real təsvir kodları sə­viy­yəsində gerçəkləşib: qəhrəman qayıdır, yurdunu ta­lan­mış görür, düşmənin kimliyini arvadının yazdığı məktubla bi­lir. Lakin Qazan bütün bu hadisələrdən mediativ me­xa­nizm/yuxu vasitəsilə xəbər tutr.