Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Dağ – Göy, Yerüstü və Yeraltı dünyaları qovuşduran ke­çid məkanı, bulaq – keçid mexanizmidir. Sarı Çobanın öz ço­banlıq fəaliyyətini və xaotik aktı keçid məkan(lar)ında ger­çək­ləşdirməsi onun marginal obraz olduğunu ortaya qoyur.

Qaraca Çoban onun üzərinə gəlmiş kafirlərin şirin vəd­lə­rini rədd edərək, Oğuz kosmosunu qoruyur. Onun kafirlərlə dö­yüşü kosmoloji kontinuumda Kosmosla Xaosun döyüşü və Kosmosun Xaos üzərində qələbəsini ifadə edir. Bu dö­yüş­də Çobanın iki qardaşı həlak olur.

S.Qarayevin müəyyənləşdirdiyi “xanolma” ritualı ba­xı­mın­dan Çobanın kafirlər üzərində qələbə çalması evinin yağ­ma­lanması ilə öz hakimiyyətindən məhrum olmuş Qazanın ha­kimiyyətinin Qaraca Çobana keçməsi deməkdir. Diqqət edək:

– Qazanın evi Oğuz kosmosunun mərkəzidir.

– Qazanın evinin xaoslular tərəfindən işğal olunması ilə həmin Mərkəz öz mərkəz funksiyasını itirərək, xaotik məkana çevrilir.

– Xaoslular Oğuz kosmosunu sonadək işğal edə bil­mir­lər: Çoban Oğuz dünyasının Dərbənd qapısındakı varlığını qo­ruyur.

– Qazanın evi epik xronotop kimi “Mərkəz” və “Uc(qar)”­dan təşkil olunur. Bu halda Mərkəzin işğal olunması və Qa­raca çobanın qələbəsi ilə Ucqar məkan Mərkəzə çev­ri­lir. Həmin məkanın indiki qəhrəmanı/qalibi Çobandır. De­mək, Qazanın kosmosdakı hakimiyyəti ritual baxımından Ço­bana keçir. Oğuz kosmosunu simvollaşdıran bütün dəyərlər “hələlik” ona konsentrasiya olunur.

– Çünki Oğuz qəhrəmanlarının Oğuzdan qıraqda – Ala dağ­da (keçid məkanında) ovda olduğu müddətdə Oğuzun ye­ga­nə qəhrəmanı indi odur. Qəhrəman isə kosmosun kon­sen­tra­siya mərkəzidir.

– Çobanın mərkəz funksiyasını bildirən “hələlik” müd­də­ti epik kontinuum baxımından – işğal müddəti, kosmoloji kon­tinuum baxımından ritual müddəti deməkdir.

– Çoban Oğuz kosmosunun daimi qəhrəmanı ola bilməz. Çün­ki o, kosmoloji statusu baxımından – marginal/mediator, so­sial statusu baxımından – hakimiyyət hüququ olmayan tə­bə­qəyə mənsub elementdir.

– Çoban nə bəy, nə alp, nə igid, nə qazi deyildir. Bu hal­da onun qəhrəmanlığı Oğuz bəyləri ovdan qayıdana qədər da­vam edə bilər. Bu isə birbaşa ritual müddətidir.

– “Ov” ritual vahididir. Qazan və başqa oğuz qəh­rə­man­ları Oğuzu ritual müddətinə tərk etmişlər. Demək, Çobanın ha­kimiyyət/mərkəz/qəhrəman funksiyası yalnız ritual müddə­tin­də davam edə bilər və bu ritual mahiyyəti etibarilə status­də­yişmə aktıdır.

– “Xanolma” ritualı statusdəyişmə prosedurudur. Burada dün­ya modelinin qütbləri öz yerlərini dəyişirlər: yuxarılar – aşa­ğıya, aşağılar – yuxarıya, mərkəz – ucqara, ucqar – mər­kə­zə, qəh­rəman – antiqəhrəmana, antiqəhrəman – qəhrəmana də­yişilir.

– Bütün bunlar Qaraca Çobanın süjetüstündə həqiqi, sü­jet­altında ritualı nəzərdə tutan qəhrəmanlığında ifadə olunur: O, Oğuz kosmosunu qorumaqla qəhrəmana çevrildiyi kimi, onun mənsub olduğu “Uc(qar)” məkan da “Mərkəz”ə çevrilir.

– Ən başlıcası, bütün bu statusdəyişmə ritual ma­hiy­yət­li­dir və onun müddəti, böyük ehtimalla, 40 gündən artıq çəkə bilməz.