Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Birincisi, o, marginal olsa da, bir oğuzlu kimi kosmik var­lıqdır. Bir kosmoslu isə Xaosa – ölülər diyarına adlamaq üçün hökmən mərasimi ölüm keçirməlidir.

İkincisi, o, marginal olsa da, kafirlərlə vuruşmaqla özü­nü onlara düşmən kimi tanıtmışdır. Demək, Çoban, Xaosa onu kafirlərin tanıdığı obrazda (Çoban cildində) adlaya bil­məz.

– Çoban bu səbəblərdən mərasimdə həm ölür, həm də cildini dəyişir.

– Cilddəyişmə Quzu/Qoyun yeməklə həyata keçirilir. Ri­tualda yeyilən heyvan totemdir. Totem heyvanın ətinin ri­tu­al­da yeyilməsi ritual müddətində həmin heyvana çevrilmə de­mək­dir. Demək, quzunun ətindən yeyən Çoban da Qazan kimi cil­dini dəyişir.

– Çobanın mərasimi ölümünü Qazan həyata keçirir. Ço­banın ağaca bağlanması onun ağacda əsir edilməsi, başqa söz­lə, ağacda dəfn edilməsi deməkdir.

– Çobanın Qazana aşpazlıq etməyə söz verməsi onun Xaosa həm də Aşpaz-Qoyun obrazında adlaması deməkdir.

– Bütün bunlar Çobanın trikster/marginal obrazını təs­diq edir: görkəmi – quzu/qoyun, vəzifəsi – aşpaz, silahı – ağac/kötük.

– S.Qarayevin də aşkarlamalarını nəzərə alsaq, Qaraca Ço­banın bir marginal kimi obrazı yalnız bu atributlarla məh­dud­laşmır. Müəllifə görə, Çobanın Dərbənddə kafirlərlə ilk qar­şı­laşmasında onun kafirlərin alaca atını öz keçisinə, iri ni­zə­lərini öz qızıl (qırmızı) dəyənəyinə bənzətməsi Çobanın bir trikster obraz kimi keçiyə mindiyini, silahının qırmızı də­yənək olduğunu göstərir.

– Qırmızı keçid rəngi, keçi mediativ daşı­yı­cı/nəqliyyat­dır. Bütün bunlar göstərir ki, Qaraca Çoban obrazının se­man­tikası gələcək tədqiqatlarda “trikster/marginal arxe­ti­pi” müstəvisində öyrənilməlidir.

– Qazan və Çobanın Xaosa adlamasında Quzu/Qoyun xü­susi konseptdir. Onlar quzunun ətindən yeməklə təkcə cild­lə­rini dəyişmirlər. Quzu/Qoyun həm də onları Xaosa gö­tü­rə­cək me­dia­tiv daşıyıcıdır. Azərbaycan eposunda Qoyunun da­şı­yı­cı/me­diator funksiyası ardıcıl məna cərgəsi yaratmışdır. Tə­pəgözün mağarasında əsir olan Basat Qoçun dərisinə gir­mək­­lə çölə qaça bilir. O, beləliklə, Xaosdan Kosmosa Qoç/Qo­­yun cildində, baş­qa sözlə, Qoyunun mediatorluğu ilə da­­şına bilir. Azərbaycan na­ğıllarında quyunun dibinə enmiş qəh­rəman burada həmişə iki qo­ça rast gəlir. Bunlardan biri ağ, o biri qara qoçdur. Əgər qəh­rəman ağ qoça minə bilərsə – işıqlı dünyaya, qara qoça minər­sə – qaranlıq dünyaya ge­də­cək. Bu, ağ və qara qoçların qəhrəmanı (uyğun olaraq) işıqlı və qaranlıq dünyalara aparan media­tor/da­şıyıcılar olduğunu gös­tərir. Demək, Quzu/Qoyun Xaosa adla­maq istəyən Qazan və Çoban üçün də eyni funksiyanı – media­tor/daşıyıcı və­zi­fə­si­ni yerinə yetirir. Bu halda Məlikməmməd kimi qoçun belinə min­məklə, Basat kimi onun dərisinə bürün­mək elə eyni məna cərgəsini yaradır. Diqqət edək:

a) Məlikməmməd qara Qoça minməklə Xaos dünyasına adlayır.

b) Basat Qoçun dərisinə girməklə ona çevrilir və Kos­mo­sa Qoç cildində adlayır;

c) Qazan Quzunun ətini yeməklə ona çevrilir və Xaosa Quzu cildində adlayır.

ç) Çoban Quzunun ətini yeməklə ona çevrilir və Xaosa Quzu cildində adlayır.

e) Lakin Çoban həm də Məlikməmməd kimi Quzunu min­məklə Xaosa adlayır. S.Qarayevin müşahidəsindən gö­rün­­düyü kimi, Çoban at yox, keçi minir: Atla Keçinin mifoloji-metaforik eyniliyi (“Altundağı alaca atun nə ögər­sən? // Ala başlu keçimçə gəlməz mana”³³⁶) Quzunu da da­şı­yı­cı/mediator kimi onlarla bir sıraya qoyur.

ə) Beləliklə, həm daşıyıcı/mediator, həm də onunla dav­­ranış formulu Azərbaycan eposunda variantlaşır.

f) Daşıyıcı/mediator Qoç, Quzu və Keçi ola bilər. Bu üç obrazın invariantı Qoyundur.

g) Davranış formuluna görə, Qoyun minilə, dərisinə gi­rilə və yeyilə bilər. Qoyun/Qoç/Keçi minildiyi halda – me­dia­tor/daşıyıcı, Quyun/Qoç dərisinə girildiyi halda – cild­də­yiş­mə ilə mediasiya, Qoyun/Quzu yeyildiyi halda – yenə də cild­dəyişmə/çevrilmə ilə mediasiyadır.

– Qazanla Çoban statusdəyişmə ritualından sonra yola düşürlər: “İkisi bilə yola girdi”³³⁷.

– Epos Qazanla Çobanın Xaos yolunu təsvir etmir. On­lar Xaosa necə keçirlər, yol boyu hansı keçid/maneələrlə üz­ləşirlər, bu barədə epos bir kəlmə də bilgi vermir. Biz on­larla bir də Xaosda qarşılaşırıq: “Bu məhəldə, sultanım, Salur Qazanlam Qaraca çoban çapar yetdi”³³⁸. Bu iki məlumat ara­sında sanki epik təsvir boşluğu var: