Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Xaosa gediş: “İkisi bilə yola girdi”;

Xaos boyunca hərəkət: ..........................;

Xaos: “Bu məhəldə, sultanım, Salur Qazanlam Qaraca ço­­ban çapar yetdi”.

– Bu “epik təsvir boşluğu”, əslində, ciddi diqqətçəkici mə­­qamdır. Burada məsələ iki cəhətlə əlamətdardır:

Birincisi, “epik təsvir boşluğunun” kosmoloji se­man­ti­ka­­sı ilə;

İkincisi, epik mətnin kosmoloji strukturu ilə.

– Mətndə bizə “epik təsvir boşluğu” təsiri bağışlayan bu mə­­qam Xaosa adlama motivinin kosmoloji strukturu ilə bağ­lı­dır. Xaosa keçidin iki paralel səviyyəsi var:

1. Üfüqi keçid;

2. Şaquli keçid.

– Qazanla Çobanın Xaosun mərkəzində yerləşən Şök­­­lü Məliyin Evinə, başqa sözlə, Xaosun nüvəsinə hansı yol­­­ları qət edərək keçib getmələrinin boyda təsvir olun­ma­­ması onların “daha əski” keçid üsulundan, yəni Xaosa bir şaman/qəhrəman kimi şaquli keçidlə adladıqlarını gös­tə­­rir. Bu halda onlar Xaosa Dünya Ağacının kökləri va­si­tə­si­lə enirlər. Lakin bu, üfüqi keçidin olmaması mənasına gəlmir. Məs., şamanlar Göyə və Yeraltına dünya ağacının vasitəsilə, baş­qa sözlə, şaqulu keçidlə adlayır, lakin qayıdarkən öz yol­la­rı­nı üfüqi keçid kimi təsvir edirlər. Bu, o deməkdir ki, şaquli və üfüqi keçid ayrılmaz, paralel/metaforik məna cərgələridir. Bu halda Qazan və Çobanın Xaosun mərkəzinə sanki “göy­dən düşmələri” şaquli keçidin iz/işarələridir. Lakin Qazan və Ço­banın çevrilmə/cilddəyişmələrinin, qoyun/quzu/keçi da­şı­yıcı/mediatorluğunun izlərinin qalması üfüqi keçidin pa­ra­lel/metaforik sıra olduğunu təsdiq edir. Qəhrəmanın bu ke­çid­lərin hər birindən eyni vaxtda istifadə etməsi tarixi şüur ba­xımından bizə anaxronizm və ziddiyyət kimi görünsə də, bu, mifoloji-metaforik düşüncə üçün təbii-normal haldır.

– Lakin Qazan və Çobanın Xaosa şaquli keçidlə ad­la­ma­ları “epik mətnin kosmoloji strukturu” faktoru ilə də əla­qə­dar­dır. Hadisələrin gizlində qalan səbəbi olan mətnaltı (B.N.Pu­tilov) paralel-metaforik sıraları təşkil edən şaquli və üfü­qi keçid formullarını sanki qəhrəmanlar arasında “bö­lüş­dür­müşdür”: şaquli keçidi – Qazan və Çobana, üfüqi keçidi isə digər inisiasiya qəhrəmanı olan Uruza “vermişdir”.

– Dastan/təhkiyəçi Qazanla Çobanın “ikisinin birgə yola düş­düyünü” xəbər verdikdən sonra onlar haqqında təhkiyəni dər­hal dayandırır. Dekorasiya/səhnə birdən-birə dəyişir. Təh­ki­yəçi “Qazan” süjetini qəfildən saxlayaraq, Şöklü Məliyin sa­rayındakı hadisələrin təsvirinə keçir:

“Qazana bu söz xoş gəldi. Atından endi, çobanın əllərin çöz­di. Alnından bir öpdi, aydır: “Allah mənim evimi qur­ta­ra­caq olarsa, səni əmiraxur eyləyəyin”, – dedi. İkisi bilə yola girdi.

Bu yana Şökli Məlik kafərlərlə şən-şadman yeyüb-içüb oturardı”³³⁹.