Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.29. Dağlarla xəbərləşmə: identifikasiya və keçid alma
Keşiş Əslini Osmanlı torpağına, Qeysəriyyə şəhərinə gə­ti­­rərək gizlədir. Kərəm Keşişin dalınca yoluna davam edir: “Kə­rəm Sofiynən neçə gün, neçə gecə yol gəlib, bir qarlı da­ğın ətəyinə çatdılar. Bu dağlar Gəncə dağlarına yaman ox­şa­yırdı. Kərəmin ürəyi coşa gəldi, aldı, görək (3 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:
Qarşı duran qarlı dağlar,

Dağlar bizim dağlarmıola?!

Ağ birçəkli qoca anam

Oğul deyib ağlarmıola!¹⁸³
Dağların Gəncə dağlarına oxşaması və Kərəmi çaş­dır­ma­­sı (“Dağlar bizim dağlarmıola?!”) onun dağlara sazla-sözlə mü­­raciətini etnokosmik identifikasiya xarakterli dialoq-xə­bər­ləş­­mə hesab etməyə əsas verir. Keşiş Kərəmi yolundan az­dır­maq/döndərmək üçün qızı tilsimləyərək Əsliyə bənzətdiyi ki­mi, dağları da tilsimləyərək Gəncə dağlarına bənzətmişdir. Da­­ğın növbəti epizodda Kərəmə yol vermək istəməməsi onun til­­simləndiyini göstərir: “Söz tamam oldu. Elə bunlar getmək is­təyirdilər ki, birdən hava pozuldu, hər yeri duman-çiskin bü­­rüdü. Şiddətli qar yağdı”¹⁸⁴.

Sofi Kərəmə geri qayıtmağı təklif edir. Sofinin süjet­üs­tün­də təhlükəsizlik baxımından verdiyi bu məsləhət süjet­al­tın­da (kosmoloji sxemdə) xaosun məqsədini ifadə edir. Bütün bu til­­­simlənmiş məkan, xaotik ünsürlərin (Duman, Çiskin, Qar) Kə­­­rəmlə mübarizəsi onu geri qaytarmaq üçündür. Kərəm bu vaxt sazını çıxarıb 3 bəndlik şeir oxuyur. Xaotik güclərin fi­zi­ki təzyiqinə Kərəmin saz-sözlə (musiqi və şeirlə) cavab ver­mə_­­si kosmoloji süjetdə onun bir şaman/qəhrəman kimi xaotik qüv­vələrə qarşı magik-mistik ritual icra etməsi, bu qüvvələrlə ma­gik söz və musiqi ilə döyüşməsi deməkdir. Bunu sonrakı epi­zodlar da təsdiq edir.

Tilsimlənmiş məkanda xaotik qüvvələr Kərəmə üstün gə­­lirlər: “Hava açılmadı. Daha da pisləşdi. Yolu itirdilər”¹⁸⁵.

Kərəm bu dəfə Dağdan yol/keçid almaq üçün ona (5 bənd­­lik şeirlə – S.R.) yalvarır:

“...Dağlar, himmət edin, burda qalmayım,

Qalırsam da, qürbət eldə ölməyim,

Qarı düşmənlərə möhtac olmayım,

Aman fələk, mənim halım yaman hey!...”¹⁸⁶

Kərəmin yalvarması təsir etmir, Dağ daha da qə­zəb­lə­nir: “Kərəm sözünü qurtaran kimi şaqqıltı, gurultu qopdu, il­dı­­rım şığıdı”¹⁸⁷.

Lakin Kərəm inadından dönmür: şaman-qəhrəman heç nə­­dən qorxmadan qamlama/ovsunlamanı davam etdirir: “Kə­­rəm sazı sinəsinə basıb (3 bəndlik şeirlə – S.R.) dedi:

Aman fələk, budu sənnən diləyim,

Qoyma məni yarı yolda qış günü.

Kərəm eylə, bircə yapış əlimnən,

Yetir muradına sən bu düşkünü...”¹⁸⁸

Nəhayət, söz qurtaran kimi bir nurani kişi zahir olur. Kə­rəmlə Sofi gözlərini yumur və nurani kişi onları gö­zü­yu­mu­lu vəziyyətdə bir səfalı yerə götürür. Beləcə, onlar xilas olur­lar.

Bu “nurani kişi” məhəbbət dastanlarının mistik per­so­na­jı­dır. O, haqq aşiqlərinin hamisidir. Nurani kişi qəhrəmanlara bu­ta verir, dar ayaqda onları ölümdən xilas edir. Kərəm süjet­üs­tündə haqq aşiqidir. Onun da bütün buta qəhrəmanları kimi be­lə bir hamisi var. Bu obraza biz “Dədə Qorqud”da, Nizami Gən­cəvidə “Xızır” (peyğəmbər) adı ilə rast gəlirik. Onların mətn­lərdə qəhrəmanları xilas etmək üsulu funksional situasi­ya­larla şərtlənən müəyyən fərqlərlə eynidir. Lakin süjetaltında bu “nurani kişi” dağ ruhu/dağ əyəsidir.

Beləliklə, kosmoloji sxem-süjet belədir:

– Keşiş Kərəmi hər mənada azdırmaq üçün Dağı til­sim­lə­yərək, Gəncə dağlarına oxşadır;

– Kərəm etnokosmik identifikasiya xarakterli dialoq-xə­bər­ləşmə ritualı keçirərək bu dağların Gəncə dağları olma­dı­ğını müəyyənləşdirir (tanıyır);

– Tilsimlənmiş Dağın əyəsi bundan qəzəblənərək Kə­rə­min yolunu duman, çiskin, qar, ildırımla kəsir;

– Kərəm alqış, tərif, yalvarış, ovsun və s. kimi magik-mə­rasimi formullardan istifadə edərək Dağ ruhunu rəhmə gə­ti­rir və o, Kərəmə yol/keçid verir.