Yapmaq: – tikmək mənasında:Məscid yapılmadan, ğərib qapısına gəlir. 2.Nəsib etmək mənasında: Qarağı legləgin yuvasın haq yapar (142). 3. Sevindirmək mənasında: Könül yapdun, əriş yapdın, könül yıqdın, əriş yıqdın (163).
Bulmaq: – tapılmaq mənasında:Verəcək ucundan alacaq bulmadım (183). At bulunar, əyər bulunmaz (20). 2. Yaşamaz mənasında: İyəvən qız ərə varmaz, varırsa da bəxt bulmaz (33). 3. Söyləmək mənasında: Toqun önünə aş qosan, bin qurlü bəhanə bular.
Arınmaq: – təmizlənmək, hörmət qazanmaq mənasında:Arx arınar, ad arınmaz.
Urmaq: – Döymək mənasında: Eşəgə gücün yetməsə, qoduğun urma (46). 2. Ovlamaq mənasında: Bir taş ilə iki quş urulmaz (70). 3. Etmək, eləmək mənasında: Qurd ilə quzu yeyib, qoyun ilə şivən urma (143). 4. Hesablamaq mənasında: Hiç hiçə vursan, yenə hiç (185). 5. Qoymaq mənasında: Qara esəgə yular (yəhər, yedək) ursan, qatır olmaz (149).
Bayımaq: – varlanmaq mənasında:Kişi bir uğurdan bayımaz (162). 2. Böyümək, şöhrətlənmək mənasında: Oğuz yumundan bayımışdır. (Oğuz xeyir-duadan varlanar, böyuyər) (150).
«Oğuznamə»də ümumişlək olan bu fellər digər tarixi mənbələrimizdə də tez-tez işlənmiş, lakin XVII-XVIII əsrlərdən sonra sabitliyini itirmişdir. Bu arxaizmlərin yeni variantları da eyni polisemantikanı saxlamaqdadır.
Abidənin lüğət tərkibindən gətirdiyimiz kifayət qədər nümunələraforistik ifadə tərzində polisemiyanın nə qədər güclü olduğunu təyin edir.
Eyni zamanda dilin inkişafından doğan çoxmənalılığın yaranış yaşı bəlli olmayan atalar sözlərində bu qədər möhkəm mövqe tutması, Azərbaycan dili tarixində «Oğuznamə»ni tamamən öyrənməyin aktuallığını bir daha hiss etdirir.
Xüsusilə, dilin inkişafından doğan polisemiyanın yaranış yaşı bəlli olmayan atalar sözündə bu qədər möhkəm mövqe tutması prosesin qədimliyini göstərməklə yanaşı, alınan nəticələr həm də türk dillərinin semasioloci inkişafı baxımından maraqlıdır.
Ədəbiyyat
1.Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı: Maarif, 1988, səh, 15;
2. Müasir Azərbaycan dili. I c., Bakı: Elm, 1978, səh, 141.
3. Ж.Вандриес Язык: лингвистическое введение в историю. М.,1937, стр. 171.
4. Г.К.Кулиев Сравнительно-исторический аннализ лексико-семантического развития глаголов зрения в тюркских языках огузской группы. // Советская тюркология. Баку,1976, № 4, стр. 9-10.
5. Dialektoloji lüğət. Bakı: AEA-nın nəşri, 1964, səh, 115.
6. Т.Гаджиев Восстановление древних морфем в тюркских языках.//Этимологические и историко-морфологические исследования тюркских языков. Баку: АГУ, 1987, стр. 7;
7. Məmmədova A.«Dədə Qorqud kitabı»nda milli leksikanın arxaik qatı. //Tədqiqlər. Bakı: Elm, 2004, № 1, səh, 184;
8. Quliyev Ə.A.Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi. I hissə. Bakı: Elm, 2001, səh, 65.
Dostları ilə paylaş: |