Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda KƏRİmov taleh neman oğlunun «Dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlərin və öhdəliklərin uçotu və hesabatı

FƏSİL I. DƏYƏRİ XARİCİ VALYUTA İLƏ İFADƏ OLUNAN AKTİVLƏRİN VƏ ÖHDƏLİKLƏRİN UÇOTU VƏ HESABATININ NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI
1.1. Dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlərin və öhdəliklərin iqtisadi mahiyyəti və tanınma şərtləri
Dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlərin və öhdəliklərin iqtisadi mahiyyətini açıqlamazdan öncə onların nə zaman və necə yaranmasını qısa şəkildə nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.

Dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlərin yaranması ilk növbədə hər bir müəssisənin, yaxud şirkətin xarici iqtisadi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu fəaliyyət öz məzmunu və quruluşu etibarı ilə müxtəlif ola bilər: mallarla, işlər və xidmətlərlə beynəlxalq ticarət; istehsalla bağlı beynəlxalq əlaqələr; kapitalın və investisiyaların hərəkəti ilə əlaqədar fəaliyyət; elmi və texniki sahədə beynəlxalq əlaqələr; valyuta-maliyyə və kredit sahəsində fəaliyyət və s. Göstərilən və digər fəaliyyət növləri və istiqamətləri üzrə rezident və qeyri-rezident hüquqi və fiziki şəxslər arasında bağlanan kontraktlar, sazişlər, müqavilələr bütün hallarda aktivlərin və öhdəliklərin yaranmasına səbəb olur. Xarici partnyorlarla əlaqələr nəticəsində yaranan aktivlərin və öhdəliklərin dəyərinin xarici valyutada əks etdirilməsi obyektiv zərurətdir. Başqa sözlə, xarici iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsi zamanı xarici valyutadan istifadə olunması qaçılmazdır. Ancaq dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlərin və öhdəliklərin yaranması yalnız sövdələşmələrin xarici valyuta ilə aparılması zəruriliyi ilə bağlı deyildir. İstənilən müəssisə xaricdə fəaliyyət də həyata keçirə bilər və/və ya öz maliyyə hesabatının xarici valyutada təqdim edər. Beləliklə, dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlərin və öhdəliklərin meydana çıxması aşağıdakı səbəblərdən ola bilər:

• 
  xarici partnyorlarla sövdələşmələrin aparılması üçün xarici valyutadan istifadə olunması zəruriliyindən;
  
• 
  xaricdə fəaliyyət həyata keçirilməsi zəruriliyindən;
  
• 
  maliyyə hesabatının xarici valyuta ilə təqdim olunması zəruriliyindən.
  

Xarici valyuta təkcə sövdələşmə əməliyyatları zamanı deyil, həmçinin aktivlər və öhdəliklər üzrə qalıqların əks etdirilməsi zamanı istifadə edilir. Sövdələşmə əməliyyatlarının əks etdirilmiş olduğu xarici valyutanın, eləcə də funksional valyutanın mübadilə məzənnələri sabit olmadığı üçün onların, daha doğrusu, həmin əməliyyatların nəticələrini yenidən hesablamaq lazım gəlir. Yenidən hesablama maliyyət nəticələrinə təsir edir və deməli, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın dəyişilməsinə səbəb olur. Əgər kapitalın hərəkəti ilə bağlı məzənnə dəyişiklikləri olarsa, onda həmin dəyişikliklərdən yaranan nəticə kapitalın dəyişilməsi haqqında hesabatda öz əksini tapacaqdır.

Məzənnə mübadiləsinin dəyişilməsi zamanı dəyəri xarici valyuta ilə ifadə olunmuş aktivlərin və öhdəliklərin qalıqlarının da yenidən hesablanması zəruriliyi yaranır və yenidən hesablamanın nəticələri sonda öz əksini müvafiq balans maddələrinin də dəyişilməsinə gətirib çıxarır.

Bizim hazırkı mətndə işlətdiyimiz bir çox anlayışların, məsələn, aktivlərin öhdəlikləri, xarici valyutanın məzənnə mübadiləsinin, xaricdə fəaliyyətin, val­yuta əməliyyatlarının və sairənin iqtisadi məzmununu və mahiyyətini açmadan onların uçotunu təşkil etmək və maliyyə hesabatında əks etdirmək mümkün deyildir. Uçot və hesabat elementləri, obyektləri olan həmin anlayışların iqtisadi mahiyyəti və məzmununun açıqlanması onların kəmiyyətinin müəyyən edilməsinin əsasında durur. Odur ki, biz həmin anlayışları nəzərdən keçirək. Qeyd edək ki, onların tərifi, mahiyyəti və məzmunu çoxlu sayda beynəlxalq və milli normativ-hüquqi sənədlərdə, müvafiq ədəbiyyatlarda kifayət qədər geniş açıqlanmış və şərh edilmişdir. Bk baxımdan sözsüz ki, Maliyyə hesabatının hazırlanması və təqdim edilməsi prinsiplərinin, Maliyyə Hesabatının Beynəl­xalq Standartların, Milli Mühasibat uçotu standartlarının Konseptual əsaslarının, Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının rolunu və əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.

Prinsiplərdə və Konseptual əsaslarda aktivlərə və öhdəliklərə demək olar ki, oxşar təriflər verilir. Aktivlər – keçmiş hadisələr nəticəsində yaranmış, müəssisənin nəzarətində olan və gələcəkdə müəssisəyə iqtisadi fayda gətirmə ehtimal olan iqtisadi resurslardır (2, s. 45; 3, s. 8). Qeyd edək ki, bu resurslara əmək resursları daxil deyildir, çünki müəssisənin həmin resurslar üzərində nəzarəti yoxdur.

İqtisadi resurslar o zaman nəzarət olunan hesab edilir ki, müəssisə həmin aktivlərin istifadəsinə digər müəssisələri buraxmır və onların istifadəsindən alınan iqtisadi fayda üzərində nəzarəti həyata keçirir.

Gələcək iqtisadi faydanın axıb gəlməsi gəlirlərin artması, xərclərin isə azalması deməkdir.

Beləliklə, Prinsiplər və Konseptual əsaslar o əmlakı, yaxud resursları aktivlərə daxil etməyə icazə verir ki, onlar:

1. 
   şirkət, yaxud müəssisə tərəfindən nəzarət olunandır;
   
2. 
   keçmiş hadisələr nəticəsində müəssisəyə məxsusdur;
   
3. 
   gələcəkdə müəssisənin iqtisadi fayda götürməsini təmin edəcəkdir.
   

İqtisadi resursları aktivlər kimi identifikasiyalaşdırarkən (qəbul edərkən) Beynəlxalq və Milli Standartlar mülkiyyət forması konsepsiyasından deyil, nəzarət konsepsiyasından çıxış edir. Məsələn, maliyyə icarəsi şərtilə icarəyə götürülmüş obyektin icarədarın və ya icarəyə verənin balansında olması heç bir rol oynamır, əsas məsələ həmin obyektin kimin nəzarəti (istifadəsi) altında olmasıdır, obeykt icarədarın balansında da əks etdirilə bilər, ya da icarə müddətinin sonunadək icarəyə verənin balansında qala bilər.

Aktivlərdə öz təcəssümünü tapan gələcək iqtisadi fayda müxtəlif yollarla reallaşdırıla bilər. Məsələn, aktiv ayrıca, ya da digər aktivlə birlikdə məhsulun istehsalı və satışında, xidmətlərin göstərilməsində, işlərin görülməsində istifadə oluna, digər aktivlərə mübadilə edilə, öhdəliklərin ödənilməsi üçün istifadə oluna bilər. Son nəticədə gələcək iqtisadi fayda pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin potensial daxilolmalarında əksini tapacaqdır. Bu cür pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri özləri də aktiv hesab olunur.

Maliyyə Hesabatının Beynəlxalq Standartları (MHBS), eləcə də Milli Mühasibat Uçotu Standartları (MMUS) göstərir ki, debitor borcları və digər oxşar aktivlər mülkiyyət hüquqları da daxil olmaqla ixtiyari hüquqlarla əlaqədardır, ancaq mülkiyyət hüququ aktivin hesabatda tanınması üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik deyildir.

Əgər aktivin istifadəsi müəssisəyə gələcək iqtisadi fayda gətirmək ehtimalına malik deyildirsə, onda həmin aktiv maliyyə hesabatında zərər, yaxud dövrün xərcləri kimi əks etdirilməsidir.

MHBS və MMUS obyektin maliyyə hesabatının elementlərindən biri olan aktiv kimi tanınması üçün iki kriteriya (şərt) mühüm etmişdir:

a) obyektlə bağlı gələcək iqtisadi fayda böyük ehtimalla müəssisəyə daxil olacaqdır;

b) obyekti etibarlı şəkildə ölçmək (qiymətləndirmək) mümkündür.

Müəssisənin iqtisadi resurslarının aktiv kimi qəbul edilməsi zamanı onun göstərilən tanınma kriteriyalarına uyğunluşğunun olub-olmamasını aşağıdakı şəkildən görmək olar (şəkil 1.1.1).