Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

7. Nağıldaxili əvəzetmə. Bundan sonra hədiyyə verənin evini müşahidə edərək biz aşağıdakı formaları tapa bilərik:

1) saray;

2) alovlu çayda dağ.

Bu hadisələr nə reduksiya, nə amplifikasiya və s. təşkil etmir. Bu, ümu­miy­­yətlə, dəyişikliklər deyil, əvəzetmələrdir. Hər halda bu formalar, kənardan gö­tü­rül­məmişlər: onlar nağılın öz ehtiyatlarından götürülmüşdür. Materialın for­ma­sı­nın yer dəyiş­məsi ilə, bir yerdən başqa yerə keçirilməsi baş verir. Sarayda (adətən qızıl) bir qayda olaraq şahzadə yaşayır. Bu ev hədiyyə verənə aid edilir. Na­ğılda be­lə yerdəyişmələr çox böyük rol oy­nayır. Hər element ona məxsus for­ma­ya ma­likdir. Ancaq bu for­ma hər zaman həmin elementə ciddi şəkildə təhkim edil­­mə­miş­dir (məsələn, şahzadə, adətən tələb olunan personajdır, o, hədiyyə ve­rən, kö­mək­çi və s. rolunu oynaya bilər). Bir nağıl obrazı başqasını sıxışdırıb çı­xar­dır. Be­lə ki, Küpəgirən qarının qızı şahzadə rolunu oynaya bilər. Buna uyğun ola­raq Kü­pəgirən qarının özü artıq komada deyil, sarayda – şahzadəyə məxsus evdə yaşayır.

Bura mis, gümüş və qızıl sarayları aiddir. Bu saraylarda yaşayan qızlar eyni zamanda həm hədiyyə verən, həm də şah­zadədirlər. Bu saraylar qızıl sa­ra­yın üç qat artırılması kimi ya­rana bilirdi. Onlar, məsələn, qızıl, gümüş, dəmir əsr­ləri və s. haqqındakı təsəvvürlərə görə, tam müstəqil surətdə, heç bir mü­na­si­bət­lər olmadan yarana bilərdi.

Bu qayda alovlu çayda dağ, hədiyyə verənə aid edilmiş ilanın evindən başqa bir şey deyildir.

Bu yerdəyişmələr transformasiyaların yaradılmasında bö­yük rol oynayır. Bü­tün transformasiyaların əksəriyyəti nağıl­da­xili əvəzetmələr və ya yer­də­yiş­mə­lə­rdir.