Baki – 2021 Elmi redaktor: adiU-nun “İqtisadiyyat və idarəetmə “ kafedrasının müdiri: I e. d.,professor Y. Kəlbiyev

Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyıəsi (mln.doll)

İllər	ticarət dövriyyəsi	Idxal	Ixrac	Saldo	Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə
					ticarət dövriyyəsi	Idxal		Ixrac
2010	33 161	6 601	26561	1996	106,5		105,0		106,9
2014	39408	9188	30220	21032	95,7		85,4		99
2015	25810	9217	16592	7375	65,4		99,5		100,1
2016	21651	8532	13118	4586	92,7		90,1		94,5
2017	24103	8783	15320	6697	80,0		83,0		86,1
2018	30923	11465	19458	7994	102,6		108,3		109,2
2018 % 2010 ilə	90,1	118	83	-	-		-		-

Mənbə:Cədvəl “Azərbaycan rəqəmlərdə”, 2019, “Azərbaycanın statistik göstəriciləri”, 2019. ARDSK əsasında iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir. Artım templəri müqayisəli qiymətlərlə verilmişdir.

Cədvəl 2.1.2

Ölkələr üzrə Azərbaycan Respublikasının transmilli biznesi (mln. dollar)

	Xarici ticarət dövriyyəsi				2017			2018
	2017	%	2018	%	Idxal	ixrac	saldo	idxal	ixrac	Saldo
Cəmi	24103	100	30923	100	8783	15320	6537	11470	19458	7988
MDB ölkələri	3526	9,6	4000	13,0	2396	1123	-1273	2862	1108	-1754
Digər	2058	37,6	2693	28,5	2692	6387	3695	8602	10320	1718

Mənbə:cədvəl iddiaçı tərəfindən “Azərbaycanın statistik göstəriciləri”, “Azərbaycan rəqəmlərdə”, 2019. ARDSK informasiyaları əsasında tərtib edilmişdir.

Azərbaycanın transmilli biznesinin coğrafi strukturu əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir. Praktiki olaraq, respublikanıniri şirkətləri qitələrinəksəriyyətində biznes fəaliyyətini həyata keçirir. Belə ki, 2018-cı ildə ölkəninbeynəlxalq ticarəti əsasən Avropa qitəsində (42,0%) həyata keçirilmişdir. Bu göstərici Asiya qitəsində 34%, Amerikada 4%, Аfrikada 1,4% təşkil etmişdir. Azərbaycan Respublikası 160-dan çox ölkədə transmilli biznes fəaliyyətini həyata keçirmişdir. 2016-cı ildə onların arasında ən çox yeri İtaliya (10,7%), Türkiyə (13,1%), Rusiya (11,6%), İsrail, Çin, ABŞ, İngiltərə, Almaniya tutmuşdur. Təhlillər göstərir ki, inteqrasiya proseslərinin iştirakçı ölkələrində yüksək iqtisadi artımın müşahidə olması vacibdir. Ancaq belə şəraitdə inteqrasiyanın şərtləri üst-üstə düşə bilər.

2014-cü illərdə xarici ticarət dövriyyəsi respublika üzrə 39,4 mlrd.ABŞ dollarından 2016-cı ildə 21,7 mlrd.ABŞ dollarına qədər və ya 18 milyard dollar azalmışdır (cədvəl 2.1.1).2018-ci ildəxarici ticarət dövriyyəsi respublika üzrə 30,9mlrd ABŞ dolları olmuşdur. Bu dövrdə idxal 2017-ci ilə nisbətən 2682 mln. dollar, ixrac isə 4136 mln ABŞ dollarıartmışdır. Həmin dövrdə 7,9 milyard ABŞ dolları məbləğində müsbət saldo yaranmışdır. Xarici ticarət dövriyyəsində azalmalar bir neçə amillə izah edilir. Onların içərisində əsas amil ixrac neftinin qiymətinin 3 dəfə aşağı düşməsi olmuşdur. Çünki Azərbaycan ixracının 90 faizindən çoxu neft-qaz sektorunun payına düşür.
Cədvəl 2.1.3
Azərbaycanın əməliyyat növləri üzrə xarici ticarət (mln.ABŞ dolları)

Əməliyyat növləri	2016	2017	2018
Cəmi – idxal	8489	8783	11464
o cümlədən:
Sərbəst dönərlivalyuta (SDV) ilə hesablaşmalar	6006	6769	8998
Klirinq üzrə hesablaşmalar	-	0,09	0,02
Qapalı valyuta üzrə hesablaşmalar	46	509	616
Cəmi – ixrac	13458	15319	19459
o cümlədən:
Sərbəst dönərli valyuta(SDV)ilə hesablaşmalar	8687	10616	15846
Qapalı valyuta üzrə hesablaşmalar	39,2	23,5	20,6

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsinin informasiyası əsasında iddiaçıtərəfindən tərtib edilmişdir.

Azərbaycanın transmilli biznesinin əməliyyat növləri üzrə strukturu 3.1.3 saylı cədvəldə verilmişdir. 2018-ci ildə idxalın 70%-dən çoxu ABŞ dolları ilə, 4%-i qapalı valyuta ilə həyata keçirilmişdir. İxrac üzrə əməliyyatların 90%-dən çoxu ABŞ dolları ilə aparılmışdır (cədvəl 2.1.3.). Aparılan təhlillər göstərir ki, idxal-ixrac əməliyyat­larının cüzi bir hissəsi milli valyutada həyata keçirilir (0,02%). Bu da transmilli biznesi sərbəst valyuta kursundan tam asılı vəziyyətdə saxlayır.

Cədvəl 2.1.4
Azərbaycanın idxal və ixracının strukturu (mln.dollar)

№	Göstəricilər	2008		2017			2018
		İxrac	Idxal		ixrac	Idxal		ixrac	Idxal
	Cəmi:	47756	7170		13812	8782		19458	11464
		100	100		100	100		100	100
	- mineral məhsullar	46370	337		12404	417		17874	723
		97	5,0		90	5		90	5
	- qeyri-neft məhsulları	1386	6833		1808	8365		1584	10739
		3,0	95		10	95		90	10

Mənbə: “Qurtuluşdan tərəqqiyə” Dövlətstatkom, 2019, s.454-456, əsasında iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir.Qeyd:Kəsrin surətində mütləq rəqəmlər, məxrəcində faizlər verilmişdir.

2.1.4 saylı cədvəldən görünür ki, son 10 ildə ixracın və idxalın strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, ixracın strukturunda qeyri-neft məhsullarının xüsusi çəkisi 3 faizdən 10 faizə qədər artaraq 1,8 milyard dollar təşkil etmişdir. Ancaq bu artım əsasən mineral məhsulların ixracının cari qiymətlərlə 2017-ci ildə 2018-ci illə müqayisədə 3,7 dəfə azalması, idxalın isə cəmi 22 faiz artması ilə izah edilir.

İxracın strukturunda hələ də mineral məhsullar (neft-qaz) üstünlük təşkil edir (cədvəl 3.1.5). Ən çox idxal edilən məhsullara maşın və mexanizmlər (1867 mln.doll.), azqiymətli metallar və onlardan məmulatlar (1061 mln.dollar), kimya sənaye məhsulları (831 mln.dollar), bitki mənşəli məhsullar (560 mln.dollar) aiddir (cədvəl 2.1.5). Diqqəti cəlb edən əsas meyl ondan ibarətdir ki, 2003-2018-ci illərdə hazır ərzaq məhsulları, kimya və yüngül sənaye məhsulları 7 dəfədən çox artmışdır. Araşdırmalarımız göstərir ki, emal sənayesinin və aqrar sektorun məhsullarının istehsal həcmləri, idxalı və ixracı daxili bazarın tələbi ilə balanslaşdırılmır. Məsələn, bu məhsulların istehsal potensialı Azərbaycanda kifayət qədər yüksəkdir.
Yerli istehsaldan bir çox sənaye məhsulları qiymətinə və dizayn göstəricilərinə görə daxii bazarın tələblərinə cavab vermir. Bu, əsasən istehlak malları istehsalı sektoruna aiddir.
Cədvəl 2.1.5
Azərbaycan idxalın strukturu

№	Göstəricilər	2003		2018		Faktiki artım,%
		Mln.doll.	%-lə	Mln.doll.	%-lə
	Cəmi:	2626	100	11464	100	4,3d
	Bitki mənşəli məhsullar	147	5,6	560	2,4	3,8d
	Hazır ərzaq məhsulları	102	3,9	723	6,3	7,2d
	Mineral məhsullar	356	13,6	766	6,7	117
	Kimya sənaye məhsulları	110	4,2	976	8,5	7,5d
	Yüngül sənaye məhsulları	49	1,9	430	3,8	7,4d
	Azqiymətli metallar və onlardan məmulatlar	499	19,0	1409	12,3	2,1d
	Maşınlar, mexanizmlər, elektrotexnika avadanlıqları	685	26,1	2588	22,0	2,7d
	-Nəqliyyat vasitələri	333	12,7	598	6,8	1,8

Mənbə: “Qurtuluşdan tərəqqiyə” Dövlətstatkom, 2019, s.454-455, əsasında iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir.

Azərbaycanın idxal-ixrac əməliyyatlarının beynəlxalq ticarət standart təsnifatına uyğunlu 2.1.6 və 2.1.7 saylı cədvəllərdəki informasiyalarla xarakterizə olunur. İnformasiyalardan görünür ki, idxal ölkələrinin məhsulları beynəlxalq ticarət standartlarına tam cavab verir. 2015-ci ildə ölkənin idxalında yeyinti məhsulları 10%, qeyri-ərzaq ehtiyatları 2,3%, mineral yanacaq və sürtgü yağları 1,6%, kimyəvi mallar 9,1%, müxtəlif hazır məmulatlar 6,8%, sənaye malları 25,6% maşın və nəqliyyat avadanlıqları 40%-ə yaxın təşkil etmişdir.

Cədvəl 2.1.6