Baki – 2021 Elmi redaktor: adiU-nun “İqtisadiyyat və idarəetmə “ kafedrasının müdiri: I e. d.,professor Y. Kəlbiyev

Azərbaycanda idxal və ixracın ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi

Sıra sayı	Göstəricilər	2010		2015		2017			2018
		mln.doll.	%-lə	mln.doll.	%-lə		mln.doll.	%-lə		mln.doll.	%-lə
	Ümumi daxili məhsul	52909	100	52997	100		40750	100		74797	100
	İxrac	26560	50,2	16592	31		15476	38		20290	25
	İdxal	6601	12,5	9217	17		8782	22		11465	14
	Xarici ticarət dövriyyəsi	33161	62,7	25810	49		24258	60		31756	39

Mənbə: “Azərbaycanınstatistik göstəriciləri”, Dövlətstatkom, 2019.əsasında iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir.

Ölkənin transmilli biznesinin önəmli tənzimlənmə səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də ixracın tərkibində sahə ixracının xüsusi çəkisidir (cədvəl 2.1.10). Bu dissertasiya işində sahəvi ixracın (neft-qaz sənayesi nəzərdə tutulur) həcmi hesablanarkən mineral məhsullar və kimyəvi məhsulların ixracı götürül­müşdür.

Cədvəl 2.1.10
İxracın ümumi dəyərində sahə ixracının xüsusi çəkisinin təyini (mln.ABŞ dolları)

İllər	Hesab düsturu	İxracın ümumi dəyərində sahə ixracınınxüsusi çəkisi, Iк, %		Sahə ixracının həcmi ε1		İxracın dəyərinin ümumi həcmi Ε
		Kimyavi mallar hesaba alınmamaqla^1	Kimyavi mallar hesaba alınmaqla^2	Kimyavi mallar hesaba alınmamaqla	Kimyavi mallar hesaba alınmaqla^3
2010		94,15	94,76	20110,1	20240,3	21360,2
2012		93,10	94,10	22259,2	22498,8	23908,0
2014		92,4	93,4	20177,2	20408,3	21828,6
2015		86,5	88,1	9881,8	10072,0	11424,4
2016		67,0	79,2	10381,2	12270,1	15474,5
2017		78,4	89,4	10829,8	12358,7	13811,1
2018		92,0	93,0	17920,2	18114,3	19458,9

Mənbə: Cədvəl iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir [92,s.24]
2.1.10 saylı cədvəldən göründüyü kimi, 2010-cu ildə mineral məhsulların və kimyəvi malların ixracda xüsusi çəkisi 95 faiz olmuşdursa, 2016 -ci ildə bu göstərici 67 faizə qədər aşağı düşmüşdür. Bu da müsbət meyldir. Amma 2017- ci ildə yeniden bu göstərici 78,4 faiz, 2018-ci ildə isə 92,0 faiz olmuşdur, yəni Azərbaycan Respublikasının ixracinda neft əsas element olaraq qalmaqdadır.
Hesablamalarımız bir daha sübut edir ki, ölkənin transmilli biznesində neft-kimya kompleksinin məhsulları üstünlük təşkil edir ki, bu da ölkənin istehsalının mövcud strukturundan irəli gəlir. Transmilli biznesin səmərəli inkişafı üçün respublikanın emal sənaye və aqrar sənaye kompleksinin prioritet inkişaf etdirilməsi sürətləndirilməlidir. [241,s.126]
Cədvəl 2.1.11
Sənaye məhsulunun həcmində ixracın payı (mln.doll.)

İllər	Hesablama formulu	Sənaye məhsulunun həcmində ixracın payı (İ1)Kimyəvi mallar nəzərə alınmaqla		Sənaye məhsulunun ixracının həcmi ε, mln.doll.		Sənaye məhsulunun həcmi, SM, mln.doll.
				kimyəvi mallarnəzərə alınmaqla
2010		90,13		20240,3		22978
2013		90,65		23975,4		33898
2014		82,1		20408,3		20195
2015		88,0		10072,0		16585
2016		64,5		12270		19000
2017		52,7		12358		23466
2018		64,1		17990		28045

Mənbə: “Azərbaycan sənayesi ”, Dövlətstatkom, 2019, s. 56 əsasında hesablamalar iddiaçı tərəfindən aparılmışdır.[93,s.15]

2.1.11 saylı cədvəldən görünür kimi, 2010-cu ildə sənaye istehsalında ixracın payı 90% olmuşdursa, 2015-ci ildə bu göstərici 88%-ə düşmüşdür. Bu da ümumi ixracın həcmində (92%-95%) sahə ixracının xüsusi çəki göstəricisindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. 2017-2018 ci illərdə bu göstərici 52,7 və 64,1 faiz olub. Məqsədəuyğun olar ki, yaxın illərdə də bu göstərici 60-70% civarında dəyişsin.

Ölkə səviyyəsində transmilli biznesin tənzimlənmə səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də sənaye sahələrinin struktur ixtisaslaşması əmsalıdır. Bu əmsalın hesablanmış göstəriciləri cədvəl 2.1.12-də verilmişdir. Göründüyü kimi, 2010-2018-ci illərdə sənaye sahələrinin struktur ixtisaslaşmasının əmsalı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməmişdir (0,999-0,931). Bu onu göstərir ki, sənayedə əhəmiyyətli struktur dəyişikliyi baş verməmişdir. Hasilat sənayesi ilə yanaşı emal sənayesi də inkişaf etdirilmişdir. Sənaye sahəsinin ixtisaslaşma əmsalı nə qədər yüksək olarsa,bu sahənin dahacox ixrac qabiliyyətli olmasını göstərir.
2010-2018-ci illərin göstəricilərinə görə sahənin nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalı 2,65-1,54 arasında dəyişmişdir, yəni bu göstəricidə azalma müşahidə olunur. Bu göstəricinin azalması tendensiyası onun dünya standart göstəricilər ilə yaxın­laş­ması prosesini əks etdirir.
Cədvəl 2.1.12
Sənaye sahələrinin struktur ixtisaslaşma əmsalı (%)

İllər	Hesablama formulu	Struktur ixtisaslaşma əmsalı, Is	Sahə ixracının həcmi , εо	İxracın ümumi həcmi, ε	Sahə isehsalının həcmi, Ро	İstehsalın ümumi həcmi , P
2009		1,000	92,78	93,40	63,94	64,40
2010		0,999	94,15	94,76	89,56	90,13
2011		1,000	94,42	95,34	90,70	91,58
2012		1,000	93,10	94,10	81,97	82,85
2013		1,070	92,72	93,45	84,05	90,65
2014		1,187	92,40	82,30	81,30	82,10
2015		1,011	86,50	88,10	79,85	86,11
2016		1,045	79,2	91,10	55,64	60.40
2017		1,009	89,4	89,40	50,86	53,28
2018		0,931	93,0	92,4	64,14	59,74

Mənbə: cədvəl iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir.[92,s.18]
Cədvəl 2.1.13
Sahənin nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalının müəyyən edilməsi

İllər	Hesablama formulu	Sahənin nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalınıи, Io	Ölkənin ixracında əmtəənin xüsusi cəkisi , У1, %	Dünya ixracında əmtəənin xüsusi cəkisi, У2, %
2010		2,654	94,76	35,70
2013		2,330	93,45	40,10
2014		2,278	92,40	40,55
2015		2,065	86,50	41,58
2016		2,647	87,75	38,15
2017		2,120	86,43	40,75
2018		1,547	79,99	51,89

Mənbə: cədvəl iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir.[243.s.15]
Sahənin nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalı transmilli biznesin tənzimlənməsi səviyyəsini əks etdirən göstəricilərdəndir (cədvəl 2.1.13). 2018-ci ildə ölkə ixracında sahə məhsullarının xüsusi çəkisi 86 faiz olmuşdur ki, bu da beynəlxalq praktikaya nisbətən 2 dəfə çoxdur. Bu da Azərbaycanda transmilli istehsalın strukturunda bir sahənin neft-qaz sektorunun üstünlük təşkil etməsi ilə şərtlənmişdir.
Bu göstərici (>1) olsa, müvafiq sahənin ixtisaslaşması daha yüksək hesab olunur.
Transmilli biznesin ölkə və sahə üzrə tənzimlənmə səviy­yəsini əks etdirən göstəricilərin təhlili göstərir ki, transmilli biznesin səmərəli inki­şafının təmin olunması məqsədilə onun istehsal bazasının modernizasiyası tələb olu­nur.Fikrimizcə, respublikanın xarici ticarətinin tən­zim­lənməsinin təkmilləşdirilməsi transmilli biznesin səmərəlilik səviyyəsini yüksəltməyə imkan verəcəkdir.Transmilli biznesin ölkə səviyyəsində tənzimlənməsi prosesinin tədqiqatı nəticəsində hesablanmış nisbi göstəricilər aşağıdakı cədvəldə ümumiləşdirilib (cədvəl 2.1.14).cədvəldən görünür ki, 2014-cü ildə ÜDM-da ixracın xüsusi çəkisi beynəlxalq normativ göstəricisinə yaxındır. 2017 ci ildə isə bu göstərici 19 %, 2018- ci ildə isə 27 % olmuşdur. Hesablamalardan alınan nəticələrdən görünür ki, alınan butun göstəricilər beynəlxalq norma göstəricilərindən son illər bir qədər aşağıdır.
Cədvə 2.1.14