Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BRİAS SARAYI

Bizans tarihinde önemli bir dönem olan İkonoklazma (tasvirkırıcılık) Akımı sırasında bu görüşe taraftar fakat iyi bir idareci olarak tanınan İmparator Teofilos (hd 829-842), Araplar ile yaptığı devamlı savaşlar arasında, 832'ye doğru Bağdat'a Abbasi Halifesi Me'mun'a (813-833) hocası Sinkellos İoannes Grammatikos'u elçi gönderir. Dönüşünde patriklik makamına yükselen bu elçi Konstantinopolis' te Bağdat Sarayı'm o derece över ki, anlatılanlara hayran kalan Teofilos, Abbasi saraylarının resimlerini getirterek, Patri-kios adında bir kişiye, Brias (Bryas) mevkiinde benzer bir saray inşa ettirir.

Brias, Anadolu yakasında, Nikomedia (İzmit) yolu üzerinde bulunuyordu. Bir kaynak, Brias Sarayı'nm I. Tiberios Kons-tantinos (578-582) ve Mavrikios (582-602) dönemleri arasında, 582'de yapıldığım bildirirse de bunun gerçeği pek yansıtmadığı, ancak 582'de basit bir av köşkünün yapılmış olacağı kabul edilir. Te-ofilos'un sarayının yapımında, o bölgede bulunan ilkçağdan kalma bir "sa-tir"ler mabedinin enkazı kullanılmıştı. Bu sarayın yarım yüzyıl kadar sonra yapılan Satiros (Satyros) Manastın'nın pek uzağında olmadığı da anlaşılmaktadır.

Teofilos'un sarayında, Meryem adına sunulmuş büyük bir salondan başka, orta nefi Ayios Mihael ile azize martirlere (şe-hideler) ithaf edilmiş üç nefli bir de kilise vardı. Sarayın etrafında bahçeler düzenlenmiş, çevredeki kaynaklardan suyolları ile su getirilmişti. Yazıldığına göre "eşsiz güzellikteki" bu sarayda oturmayı tercih eden Teofilos'un ölümünden sonra binanın ne olduğu bilinmez, sadece bir süre daha kullanıldığına ihtimal verilir. Nitekim VII. Konstantinos Porfirogen-netos (hd 913-959) bir eserinde Marmara kıyısındaki imparatorluk saray ve villalarını sayarken, Brias'ın da adını an-mıştır.

Uzun süre, tarihi topografya ile uğraşan araştırmacılar Brias'ı bugünkü Kartal Maltepe'sinin doğusunda veya Maltepe' de aramışlardır. Hattâ Dragos Tepesi'n-

deki bazı tuğla kırıklarına dayanarak sarayın burada olabileceği iddia edilmiştir. Oysa, Bostancı ile Maltepe arasında Küçükyalı adındaki yerleşme yerinde Brias Sarayı hakkında bilinenlere mükemmel bir uyum gösteren çok büyük bir Bizans yapısı kalıntısı vardır.

Eski Bağdat yolunun sol tarafında Küçükyalı tren istasyonunun ilerisinde, Karayolları İdaresi'ne giden ara yolun kenarında bulunan bu harabe otuz yıl kadar öncesine gelinceye kadar ekili tarlalar ile kaplı geniş bir düzlüğün ortasındayken, son yılların hızlı yapılaşması ile etrafı binalar ile çevrilmiş, hattâ hemen yanına kubbeli bir de cami yapılmıştır. Evvelce yoldan kolayca görüldüğü için yöre halkının "mağara" dediği bu kalıntı, daha 19. yy başlarında J. von Hammer tarafından görülmüş ve Bizans kaynaklarında adı geçen Satiros Manastırı olarak teşhis edilmiş, yazarın 1822'de yayımlanan kitabında tanıtılmıştır. J. Pargoire, 873-877 arasında inşa edilen Satiros Manastın'nın burası olduğunu 1901'de yayımlanan yazısında tekrarlamıştır. İstanbul ve çevresinin Bizans dönemindeki tarihi topografyası hususunda bir otorite olarak tanınan Pargoire'un bu iddiası hiç karşı çıkılmaksızın kabul edilegelmiştir.

Pargoire uzun makalesinde harabeden ancak birkaç satırla bahsetmiş, henüz ayakta olan kalıntıları tasvire girişmemiştir. I. Dünya Savaşı'mn ardından E. Mamboury, harabeyi kısa bir makale halinde ve resimsiz olarak 1920'de yayımlamış, K. Lehmann-Hartleben de 1918' de yaptığı incelemeyi 1922'de basılan bir yazısında tanıtmıştır. Sözünü ettiğimiz yazının içinde yer alan plan ise çok eksiktir. Bu satırların yazarı 1955'te kalıntının Satiros Manastırı değil Brias Sarayı'na ait olabileceğini ileri sürmüş, sonra etraflı bir inceleme yaparak bunu 1959' da basılan bir makalede yayımlamıştır.

Satiros Manastırı kıyıya yakındı, hattâ belki de kıyıda idi. Arap donanması şehrin kuşatılması sırasında 717'de buraya sığınmıştı. İmparator I. MihaePin (hd 811-813) oğlu iken hadım edilerek keşiş yapılan İgnatios, üç adada birer manastır kurmuş ve 846-857 ile 867-877 arasında iki defa patriklik makamında bulunmuş, antik satirler mabedinin yakınında 873-877 arasında bir kilise ile bir manastır tesis etmiştir. Başmelek Ayios Mihael'e sunulan bu kilise ve manastır, ayırt edici sıfat olarak da yapıldığı yerin ismiyle a-nılarak Satirion şeklinde tanınmıştır. Öldüğünde içine İgnatios'un da gömüldüğü bu manastır 12. yy'da hâlâ faaldi. 13. yy'daki Latin istilası ve Türklerin Bitinya topraklarındaki akınları yüzünden bu dini merkezin artık boşaldığına ihtimal verilir. Satiros mevkiini bazı yazarlar bugünkü Caddebostan, bazıları ise Maltepe taraflarında aramışlar, Pargoire ise bunun ancak Bostancı ile Maltepe arasında olabileceğini ileri sürerek, bu sahada rastlanan yegâne önemli harabeyi manastırın kalıntısı olarak göstermiştir. Fakat kalıntı mimari bakımdan incelenme-

Brias Sarayı

kalıntılarının

planı.

diğinden, bu varsayım henüz dayanaksız kalmaktadır. Küçükyalı'daki harabede bir kilise ve manastır planına benzer bir taraf yoktur. Halbuki bu kalıntı ile bazı Arap sarayları arasında büyük benzerlik vardır.

Kalıntı dikdörtgen biçiminde ve evvelce sarnıç olarak kullanıldığı anlaşılan uzun bir mekân ve bunun arkasındaki dört tarafında tonozlu dehlizler ile çevrilmiş dört kalın payeye oturan bir kubbenin örttüğü, yuvarlak bir başka mekândan ibarettir. Kubbeli mekâna arkadan tonozlu bir su kanalı uzanır. Dikdörtgen kısım evvelce 18 sütuna dayanan kemerler ile desteklenen 28 kubbe ile örtülmüştü. Bu sütunların hepsi alındığından kubbeler de çökmüştür. Yalnız köşede bir tanesinin parçası kalmıştır. Duvarların su geçirmez pembe renkli horasanharcı ile sıvalı oluşu, sarnıca delalet eder.

Bu altyapı, yüksekçe bir tümseğin ortasında bulunuyordu. Payeli ön duvarı iki yana uzandığına göre, tümseğin içinde iki yanda toprağın altında bazı yapılar bulunduğu anlaşılıyordu. Nitekim on yıl kadar önce, Bağdat yolu tarafındaki yan cephe bilinmeyen bir sebepten kazılmış ve burada bir sıra sütunun (başlıkları ile) varlığı ortaya çıkmıştır. 19öO'a kadar, tümseğin üstünde, tam kubbeli mekânın bulunduğu yerde esas binanın, zeminden 1-1,50 m kadar yükseklikte duvar kalıntıları görülebiliyordu. Bunlar alttaki mahzenin planını aynen tekrarlıyordu. Böylece, bu binanın, uzunlamasına bir kanadı takip eden etrafı dehlizli kubbeli bir mekândan oluştuğu, iki yanda ise yan kanatların bulunduğu tahmin edilebilir. Aynı plan düzeni Meşitta Sarayı'nda da gö-

rülür. Yalnız burada, bazilika biçimindeki uzun salonun ucunda kubbeli taht salonu üçlü yonca şeklindedir. İki yanda ise iskân bölümleri vardır. Ohaydir Sarayı'nda ise ayrıntılarda farklılıklar olmakla beraber, aynı esasları bulmak mümkündür. Mütevekkil'in 854-859 arasında inşa ettirdiği Balkuvara Sarayı'nda benzeri bir düzenleme dev ölçülerde bir yapıda tekrarlanmıştır. Bu şema Kûfe'de, Dar el-İmar Sarayı'nda da görülür.

Brias Sarayı olduğu kesinlikle kabul edilen Küçükyalı harabesi bilimsel bir kazı yapılarak, bütünüyle temizlendiği takdirde İstanbul son derece değerli bir tarihi eser kazanacaktır. Bu arada bazı ufak buluntuların da ortaya çıkması beklenir. Yüz yıl kadar önce Assomption rahipleri burada bazı kitabe parçalan bulmuşlardı. Lehmann-Hartleben de üzerinde birkaç harf olan bir friz parçasına rastlamıştır. Bu satırların yazarı da 1958' de üzerinde kabartma beş harf olan bir friz bulmuştur.

Mütareke yıllarında, İngiliz işgal ordusunun bazı ağırlıklarına depo olan kalıntı, 1950'lerde anlaşılmaz surette özel mülkiyete satılmış, bazı mücadeleler yapılarak, harabenin yıktırılıp parsellenmesi güçlükle önlenmiştir. Hattâ bu yüzden Müzeler Genel Müdürlüğü bu yer üzerinde hak iddia eden kişiye tazminat ö-demeye mahkûm edilmiştir. Ancak çevrenin büyük inşaatlar ile sarılması önlenememiştir. Buraya "mağara" denildiğinden, birtakım gizli yolların varlığından (eski suyolları olacak) ve içinde cinlerin bulunduğundan bahseden birtakım söylentiler de yaratılmıştır.