Bendî mustafa baba

İKİNCİ BÖLÜM

2. BENDÎ MUSTAFA BABA’NIN DÎVÂNI’NIN DİL, BİÇİM VE MUHTEVA ÖZELLİKLERİ

2.1. Dil ve İfâde Özellikleri

Edebiyatta yerlileşme ve sadeleşmenin görüldüğü; yerel renk ve motiflerin, bireysel yaşantıların dile getirildiği XIX. Yüzyılda, genel olarak dinî-tasavvufî geleneğe bağlı olup Dîvân edebiyatı geleneğini sürdüren Bendî Mustafa Baba, dîvânında akıcı, samimi, duru, yalın bir dil kullanmıştır.

Bendî Mustafa Baba’nın eseri, dönemin dil özelliklerini büyük ölçüde yansıtmakla birlikte nüshanın tek olması, imlâ yanlışlarının Bendî Mustafa Babaya mı, yoksa müstensihe mi ait olduğunu bilmememiz imlâ, ses bilgisi ve gramer özellikleri bakımından eseri incelememizi zorlaştırmaktadır.

Zevk (1.K./1), nâzâr (37.G./4), menzile (79.G./4), bâẓû (98.G./1), fużûn (1.Müs./4), zebân (12.G./2) gibi kelimelerde z sesinin, dert (9.G./4), ot (137.G./6), ferzent (100.G./4) kelimelerinde ise t sesinin yanlış kullanılmasıyla bu kelimelerin yazımında yanlışlıklar yapılmıştır. İḥfâ (50.G./4), ḥalas (108.G./4) ve Ḥuda gibi kelimelerde çoğunlukla ḫ ‘nin noktası konulmamış; seher, sihir gibi kelimeler ṣ harf-i ile yazılmış; dem, derun, deli, kelimelerinde ilk hecede güzel he kullanılmıştır. Burcı (96.G./4) ṭâbib (144.G./3) ve gül kelimesinde sesli harflerin kullanılmasından kaynaklanan yazım yanlışları dîvânda sık sık karşımıza çıkmaktadır.

Mesken-meskân (45.G./1) zevrak-zâvrâk (126.G./4), mânend- menend (95.G./9) gibi kelimeler vezin geregi değişmiştir.

Eklerin kullanımı aşağıda örneklerle gösterilmiş, dîvânda şahıs ve kip eklerinin ünlü gösterilmeden yazıldığı durumlarda ekler düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre yazılmıştır.

Şahıs ve kip ekleri: geldim (14.G./2) oldun (72.G./5) sunø (93.G./3), Ne kâr koyduk ne ki sorduk (2. Ş./ 2) … ẓulmetde sanøsınlar (49.G./1) Seni saña bildürürler boş yeriñi doldururlar (52.G./3) Olam (67.G./2) düşmüşem (14.G./2) Ne alursın ne satarsın (102.G./5) cefâlar etsun (127.G./4) dirseñiz (109.G./4)

Kişi ekleri:‘Âşıḳıyam şöhretiñiñ ḥayranıyam vuṣlatıñıñ (95.G./5) sanki delüyüz (6.Ş./3)

-icek, -ub-üb, -üben, -übeni, -madan-meden zarf-fiil ekleri: (Yed alup (32. G./2) Nâzı istiġnâ idüb (8.Ş./2) Aba giyüb (3.Mstz./5)

şûḫı görüben, yanuben (103.G./3) luṭfuñ umub (114.G./4) bakmadan añlar (42.G./3) geçmeden (83.G./7)

Tamlama ekleri: senin resmiñ (47.G./1) bunun ‘aḳlı (47.G./5) bizim gönlümüz (2.K./12)

-updur-üpdür geçmiş zaman eki: sergerde olubdur (9.G./3) dil bilübdür (148.G./4)

-lık, -lik,-luk,-lük İsimden isim yapım eki: Serserilik ḥâk-sârlık pây-mâllık (1. Mstz.2) dimeklik (97.G./ 1–5)

-daş, -taş isimden isim yapım eki: yârı yoldaşı (158.G./1) kardaş (3.Ş./3)

-sız, -siz, -suz,-süz isimden isim yapım eki: hünersizleri, gözsüzleri, pîrsüzleri (156.G./1–3–5)

-dır,-dir,-dur,-dür fiilden fiil yapım eki: ġussalar çekdirdin (13.G./3) yanduran (2.Mstz./2) doldururlar, bildürürler (52.G./3)

-dur, (durur)-dür;-durlar, (-dururlar,) –dürler Bildirme eki:

Oldur (11.K./2) Mir‘atdurur (5.Mstz./3) gündurur (1.Müs./2) ‘aẓîm belâdurur (85.G./3)

dur, -dür kuvvetlendirme eki: ḳûlundur (87.G./2) Zerrece yokdur (113.G./3) ma‘lûmdur (40.G./4)

-arak, -erek zarf-fiil eki: Yanarak (1.Müs..2) diyerek (93.G./1–5)

-erekden zarf yapım eki: diyerekden (140.G./3) iderekden (121.G./4)

-kan fiilden sıfat yapım eki: aglakan Ya‘kub (128.G./5)

-ınca,-ince, -unca,-ünce zarf-fiil eki: Ḳatl olmayınca (13.G./5), ṣabaḥ olunca (1.M./9) görünce (132.G./2)

2.1.1. Kelime varlığı

Mutasavvıf bir şair olan Bendî’nin şiirleri Arapça, Farsça kelimelerden oluşmakla birlikte halk söyleyişlerini, deyimleri, atasözlerini de içine alan sade ve yalın bir Türkçe ile yazılmıştır.

Şairin mahlas olarak seçtiği Bendî⁵⁷ kelimesi, kayd-bend tamlamasıyla, Farsça köle anlamında olan çâker ve bende-yi kemter kelimeleriyle ve Arapça esir kelimesiyle birlikte hem gerçek anlamda hem de “aşk esiri” anlamında kullanılmaktadır.

Kapusunda çâker olur ‘aşḳı ile perver olur

Bende-yi dil-kemter olur kâkül-i reyhân olana

137.G./2

Kapuñda bendedir Bendî naẓar kıl ey melek-simâ

154.G./5

Güzel ḥayretiñe kılmış dil-i maḥzûneleriñ var

Yesîr-çün ḳayd- bend olmuş nice mefṭûneleriñ var

57.G./1

Dîvânda şâhım itdi medḥiñ Bendî faḳîriñ

Bâbıñda esîriñ

Yesîr kim o Bend seli seyli fermânı şehâne

Uġrakdı ṭufâne

2. Mstz./5

Şair, dest al- (19.G./1), el al- (32.G./5), yed al- (32.G./5) deyimlerini Türkçe al- fiiliyle birlikte, cennet (1.T./5), uçmak (141.G./2), beheyşt (12.K./7) kelimelerini de üç dille ifade etmiştir. Benzerlik ilgisini verebilmek için de Türkçe “kimi, gibi” edatlarını, Farsça “-âsâ ,–veş, -vâr” eklerini, “mânend” kelimesini ve Arapça “misâl” kelimesini de bir arada kullanmıştır. Şair, farklı dillerde aynı anlama gelen kelimeleri bir araya getirerek dil zenginliğini ortaya koymuştur.

Mecnûna menend olmuşam yâ meded yâ dost diyerek

95.G./9

Kimi fażıl kimi dânâ kuluñ mecnûn ağlarım

4.K./9

Manṣûr- âsâ dem-be-dem dâra a‘dâyı çekerim

107.G./3

Dilâ bülbül gibi zâr eyleyüb fâş etme Yezdânı

Per aç pervâne-veş ol nûru-ı nârıñ olma sûzânı

148.G./1

Gezer üftâdeleriñ Mecnûn misâl Mecnûn misâl

8.Ş./1

Şair, “a cânım, hoş bul-, gayrı, budala, amuca, āh nideyim vâh nideyim” gibi halka ait kelimelerle ve kalksam dârpadak, düşeyim şârpâdak, puş puş dise dudak (91.G./2–3–4) gibi yansıma kelimelerle de şiirini samimi ve içten kılmakta, çoğu zaman ders verir gibi konuşma tonuyla muhatabına “ey, efendim, dilâ, arifâ, zahidâ, behey, âyâ, ilâhî, dilberâ, felek” ünlemleriyle seslenmektedir.

Dîvânın 120. gazeli ise mülemma gazel olup bu gazel haricinde bütün şiirler sade anlaşılır bir dille yazılmıştır.

Bendî, şiirlerinde halk söyleyişlerine, atasözü niteliğinde vecizeli sözlere ve deyimlere de yer vermiştir. Şair, eşk dök- (gözyaşı dök-) (112.G./3), gûş ver- (kulak ver-) (78.G/.2; 8.Ş./4), gûşına mengûş it- (kulağına küpe et-) (34.G./4), (2.T./3), ser koy- (baş koymak) ( 20.G./5), yâr-ı kafadar dut- (arkadaş edin-) (34.G./5) gibi bazı deyimleri Farsça kelimelerle Türkçe fiilleri birlikte kullanarak ifade etmiştir.

Bendî Mustafa Baba Dîvânında tespit edilebilen deyimler şunlardır:

Aba kan- (124.G./2)

Ah it- (9.K./6)

Aklı al- (5.G./1)

Aklı başından al- (27.G./1), (145.G./3)

Aklı er- (88.G./1)

Aklı tarumar ol- (129.G./2)

Aklını yağma it- (37.G./5)

Ayak bas- (1.M./7)

Baş ver- (13.K./5)

Baş açık dîvâna dur- (13.Ş./3)

Boyun eğ- (27.G./4)

Buse al- (91.G./4)

Can at- (1.M./9)

Can bahş et- (7.Ş./2)

Canı başı feda it- (6.K./5), (95.G./4)

Cana kıy- (9.Ş./3)

Can ver- (10.K./12)

Cân virir serden geç- (95.G./7)

Cigersiz ol- (10.K./15)

Ciğere işle- ( 26.G./4)

Ciğeri kebab eyle- (63.G./4)

Dem ur- (48.G./3)

Derd çek- (73.G./2)

Dest al- (19.G./1)

Dili açıl- (10.G./4)

Dilini tut- (19.G./4)

El al- (32.G./5)

El çek- (60.G./3), (150.G./2)

Ele gir- (63.G./5)

Elele ver- (5.Ş./3)

Eman gözle- (Eman dile-) (41.G./5)

Eşk dök- (gözyaşı dök-) (112.G./3)

Feryâda düş- ( 130.G./1)

Ġaflete yat- (52.G./2)

Gam çek- (14.Ş./1)

Gafletten uyan- (4.Mstz./1)

Gam ye- (155.G./4)

Gavgaya düş- (14.Ş./2)

Gönlü bağlan- (88.G./3)

Göz aç- ( 6.K./10), (11.G./5), (53.G./2), ( 92.G./1)

Göz süz- (91.G./2)

Gözü görme- (1.M./10)

Gûş ver- (78.G./2), (8.Ş./4)

Gûşına mengûş it- (34.G./4), (2.T./3)

Günaha dal- (128.G./4)

Hakkımı hak it- (hak ver-) (4.G./4)

Haber al- (113.G./2)

Hâke yeksan ol- (101.G./3)

Halka rüsvay eyle- (94.G./3)

Hasret çek- (5.Ş./1)

Hırka pûş ol- (2.T./3)

Hû çek- (1.Mstz./5)

İkrârı dud- (34.G./3)

Kâmile dânâlık sat- (52.G./2)

Kan dök- (10.K./12), (40.G./4)

Kana gir- (9.Ş./2)

Kan ağla- (153.G./4)

Kapanup kal- (1.M./2)

Karalar giyip matem tut- (9.K./6)

Kulak as- (1.M./7)

Kulak tut-(söz tutmak) (2.Ş./4)

Kulu kurbanı ol- (5.K./9)

Lâl ü gûng ol- (10.K./3)

Naza çek- (100.G./1), (2.T./1)

Ömrü heba et- (4.Ş./4)

Öninü kes- (27.G./2)

Özü yuf ol- (52.G./4)

Rûz itmek (4.K./3)

Safaya düş- (56.G./1)

Sala çek- (55.G./1)

Ser koy- (baş koymak) ( 20.G./5)

Ser ver- (2.NG.5)

Sevdaya düş- (68.G./3)

Söz tut-(38.G./6), (137.G./9)

Tarik tut- (5.K./5)

Taştan taşa çal- (155.G./1)

Yakayı ele ver- (1.M./3)

Yalan düz- (52.G./2)

Yar-ı kafadar dut- (Arkadaş dut-) (34.G./5)

Yed al- (32.G./5)

Yüz sür- (60.G./1), ( 152.G./3)

Geçen güne yetilmez (53.G./2), Yoluñ doġrulıgı erkân iledir. (6. Ş./ 1), Ehl-i ‘aşḳ sözinden bellidir. (45.G./3) Bir mesaldir söylenir żevâl ile gelür kemâl (46.G./2) ab ile dönmez āsyâb (7.G./4) gibi deyişler atasözü niteliğindedir. Bunlardan başka şairin Türkçe kelimelerden oluşan hikmetli sözleri de vardır:

Bilen dimez bulan sormaz (48.G./5)

Seni saña bildürürler boş yeriñi doldururlar

Ham yeriñi oldururlar bunda var ehl-i izânlar

Bendiyâ bak ne dillidir özü yuf sözi yalanlar (52.G./3–4)

Sen saña sor sen seni bul sen seni senden ara (7.G./3)