Bendî mustafa baba

2.1.2. Ses olayları

Bendî Mustafa Baba’nın eserini ses olayları bakımından incelediğimizde ilk göze çarpan ben kelimesinin sonundaki ñ sesinin baştaki dudak sesi b ‘yi bazen nazal ses olan m’ye dönüştürüp ben zamirinin men ile ifade edilmesi ve Eski Anadolu Türkçesinde kullanılan ur- (vur-) fiilinin; kangı (hangi) , kande (nerede), kancaru (nereye, ne tarafa), salt (yalın,sadece) ve gideyazdı kelimelerinin kullanılması dîvânın harekeli bir metinden istinsah edilmiş olabilme ihtimalini düşündürmektedir.

Bu-lar ve al-da-mış kelimelerinde bugün kullandığımız n sesi de kullanılmamaktadır.

Metinde, ekler klişeleşmiş bir halde yazılıp, imlâ şekli kalıplaştığı için, sert sessiz benzeşmesi ile karşılaşılmamıştır:

Yokdur (113.G./3), iderekden (121.G./4), uçmakdadır (126.G./4)

ḥâl ehline (143.G./5), Bendîya; Rû-yi; ricâyı, ṣalâyı, â‘dâyı (3.Mstz./1), kelimelerinde n,y sesleriyle yapılan ses türemesi esîr kelimesinin yesîr şeklinde yazılmasıyla önseste yapılmıştır. Mülemmâ gazel olan 120. gazelde de demezim kelimesi “demmezim” yazılarak ses türemesi olmuştur.

N’etdim (143.G./2), n’ola (3.K./4), n’idem (1.Ş./1) kelimelerinde –e sesi düşürülerek ses birleşmeleri yapılmış şiirde ahenk sağlanmıştır.

Dudâh (84.G./1)-dudak (91.G./4) h< k değişimi şiirde kafiyenin oluşması için yapılmıştır.

Yazmağa (2.M./1), eşiğiñ (2.M./11) kelimelerinde k<ğ dönüşümüyle yumuşama olmuştur.

Dîvânda, ünlü düzenini incelik-kalınlık açısından ayarlayan büyük ses uyumu, küçük ünlü uyumuna göre çok daha kuvvetlidir:

Layıksa ben kuluñ kapuñda kim kurbânıñ olsın mı (15.Ş./2–4),

Görüben (103.G./3), doldururlar (52.G./3)

2.1.3. Tamlama ve cümle yapısı

Şiirlerinde genelde bilgiden ziyade dinleyende-okuyanda estetik zevk ve duyuşsal bir farkındalık oluşturma çabasında olan Bendî Mustafa Baba, Türkçenin söz dizimsel yapısına uygun olan cümleleri Arapça, Farsça ve Türkçe tamlamaları kullanarak şiir diline hâkimiyetini göstermiştir.

Bu ma‘nâsız ḳahbe-zen dünyâ (38.G./1), Püskül ile karışık gîsûları (68.G./4), Heft zemîn heft semâ (10.Ş./1), sıfat tamlamalarında sıfat+[isim] sırası takip edilmiştir.

İsim tamlamalarında da tamlayan+tamlanan sırası takip edilmekle birlikte bazen tamlanan öne alınmıştır:

cinânın adeti (1.LDG./2), ḥayâtıñ ābı (158.G./5); mefṭûnı olmuş ol nâmıñ- nâmıñ mefṭûnı (49.G./4), şerbeti şeḥâdet- şeḥâdet şerbeti (10.K./9), ṣaḥib hünerler-hüner sahipleri (10.G./1), luṭf-ı ḳademin- ḳademin luṭfı (10.G./2), ḥikmet-i ḥüsnüñ- ḥüsnüñ ḥikmeti (123.G./3), ḥalḳ-ı cihân (126.G./5)

Yolunuza ḳurbân olsın (10.G./5) bu tamlamada olduğu gibi tamlayanı düşmüş (sizin yolunuza) isim tamlamaları da kullanılmıştır.

İlgi ekinin yerine –a ve –dan eklerinin kullanıldığı tamlamalar da vardır:

Kudret-i Hakka eger ‘ibretile baksa kişi (43.G./2) (Hakkın Kudreti), bâb-ı Ḥakdan gel (53.G./1) (Hakk-ın babı), naḳd-i ‘ömrüñden seniñ (53.G./2) (ömrünün nakdi), meydânı ‘aşḳ a (109.G./2) aşkın meydanı

aşḳıñ nâr-ı nûrânı (148.G./5) tamlamasında bir tane olan tamlayan iki ismi de belirtmiştir.

Âşıḳadır ḳaṣd anıñ- anıñ kasd [ı] (81.G./4) tamlamasında da iyelik eki, sırr-ı ‘aşḳım- aşkımın sırrı (111.G./1) tamlamasında da ilgi eki kullanılmamıştır.

Bendîniñ ḳalbi serâyı (123.G./3),‘Aşḳ baġçesiniñ ‘andelibi (139.G./2) muḥabbet câmınıñ ḥayrânı (2.Müs/.4–3) tamlamaları zincirleme isim tamlaması olup dîvânda örnekleri çoktur.

Bendîniñ iki gözüñden dökülen ḥûn-i ciger (10.K.18) tamlaması sıfat ve isim tamlamasından oluşan karma tamlama örneğidir.

Ḥalk-ı ‘âlem (5.Ş./1), Ḥasret-i yâr (5.Ş./3), maḥbûs-ı ẓulmet (5.Ş./3), fermûde-i tahrîdi (1.N./2) Ḥâme-i ḳudret (8.G./3), Nûr-i çeşmi (10.K./4) gibi iki kelimeden oluşan Arapça ve Farsça tamlamalar da Dîvânda sıklıkla karşımıza çıkmaktadır.

Dîvânda Türkçe, Arapça, Farsça tamlamaların iç içe kullanıldığı da görülmektedir:

(senin), āb-ı rûyindur mücrime raḥmet (2.M./15)

Küfr-i ẕülfi dilberiñ bu dile ẓulmet evvelâ (8.G./1)

Şiirsel söyleyişin getirdiği bir zorunluluk olarak yüklemi sonda olmayan cümlelerin sıklıkla kullanıldığı dîvânda, hitap cümleleri, düz cümleler ve birleşik cümleler birbirine uyumlu ve akıcıdır.

Hitap grubu cümlenin başında, ortasında veya sonunda kullanılarak Türkçenin kurallı (hitap+özne+tümleç+yüklem) cümle yapısı zaman zaman değişmiştir:

Ey felek aldın benim bu çeşm-i mestân aḥmerim

Gitdi n’idem ehl-i reftâr şeker lisân aḥmerim

106.G./1

‘Âşıḳı ġamzeñ dilâ keser biçer deler geçer

Ḫışm idüb çeker ṣalâ keser biçer deler geçer

55.G./1

Ḥüsne maġrûr olma ey sevdügüm

Geçer güzelliğin kalmaz bir eser

Şimdi bu çağıñda üftâdeleriñ

Yoluñda verirler bire bire ser

3.Ş./1

Bendî, soru cümleleri, devrik cümleleri ve hitap cümlelerini sıklıkla kullanarak cümlenin vurgu değerini değiştirmekte vurguyu daha belirgin hale getirmektedir.

Ararsın vuṣlat-ı yâri ararsın râh-ı dildârı

Çeküb bu ‘aşḳ-ı efkârı sorarsın sırr-ı esrârı

Bilenler söylesin ḥâli şu Bendî deni nâ-çârı

Bunuñ derdini ey ṭabib bilüb devâ-yı çekdiñ mi

14.Ş./4

2.1.4. Edebî sanatlar

Bendî Mustafa Baba, dîvânında mana sanatlarından ziyade cinâs, aks, iâde, ale’s-sadr gibi lafızla ilgili sanatlara ve muammâ, mühmel, leb değmez gibi edebî tarzlara öncelik vermiştir.

Türk Halk şiirinde sıklıkla kullanılan cinas sanatı Bendî’ninde başarıyla kullandığı sanatlardandır. Eser, dem, yola mı, bir ak kelimelerinin cinaslı kullanıldığı dîvândaki 3. şarkı cinas sanatının başarılı örneklerindendir.

Aşağıdaki bentte dem kelimesi an, vakit; içki, nefes anlamlarında kullanılmıştır:
Bir gün olur sen ararsıñ bu demi

Nûş eyle kaçırma elden bu demi

Ḥüsninüñ bâġına yâr hazân demi

Eger bir eserse billâh sert eser

3.Ş./3

Bu fenâ devrân bizim âl ile aldı göñlümüz

2.K./12

Al kelimesi hile ve al- anlamında kullanılarak cinas yapılmıştır.

Çek- fiili cinas sanatında şairin sıklıkla kullandığı kelimelerdendir.
Rebî‘ye mevsimidir şeydâ dili zâra çeker

Ġonca ârâyiş ile ‘andelibi ḫâra çeker

Kudret-i Haḳḳa eger ‘ibretile baksa kişi

Vâḳıf-ı esrâr olur hem dilin efkâre çeker

Külli eşyâyı ki naḳş eylemiş dest-i ḳudret

Lisân-ı ḥâliyle inler hû diyüb naz‘a çeker

Şitâ eyyâmı gelür naḳşı gider eşcârın

Şûkûfe ẓulme düşer her varaḳa kara çeker

Ḥâke alûde olur cümlesi Bendî emsâl

Hânle alûde ne çâre sînede yâre çeker

43.G.

Nedir bu zâr u feryâdıñ ġam-ı dünyâyı çekdiñ mi

Bu ‘aşḳıñ dest-i cevrinden yâ hicr yâyı çekdiñ mi
Çagırub rûz u şeb Ḥaḳ dost nihân esmâyı çekdiñ mi

Nesîmi gibi sen dâre nâzı edâyı çekdiñ mi

14.Ş./1

Her beytin sonundaki kelime veya kelime grubunun sonraki beytin başında tekrarlandığı iade sanatı divânda 1. 2. 3. ve 6. müstezâtta başarıyla kullanılmıştır.

1 Levh-i dilde tâ eẕelden ḳayd olan sırr-ı ilâh

Dilde anı it penâh

Penâh ol dîn ü imân ikrârı ihyâmdır o şâh

Eyledim ‘aşḳıle ah

2 Ah degil mi yanduran şâhım bu heft kişveri

Böyle oldum serserî

Serserîlik ḥâk-sârlık pây-mâllik dile câh

Ṭâlî‘im olmuş siyâh

3 Ṭâli‘-i siyâhıma ẕâhid cefâ eyleme gel

Anı san saña mehel

Mehl ol kim gidesin uş bundadır Yezdâne râh

Kendi özüñ eyle seyyâh

4 Seyyâh olmak ḫoş velî bu ‘aşḳ-ı yâr serde iken

Yürü kim lezzet ilen

Lezzet ilen cân o yolda verse ider mi zerre āh

Yârı kılsa nîm-nigâh

Nîm-nigâhıñ bu faḳr Bendîye iẓhâr itdigiñ

Ya ne ḥikmetdir hemîn

Hemîn bir kemter kapuña geldi seniñ rûyı mâh

Hû çeker ol gâhı gâh

1. Mstz.
Beni yârdan yârı benden sakın ā pîrim sorma (1.Müs./4–4) bu mısrada ben ve yâr kelimelerinin sırası değiştirilerek aks-i nâkıs sanatı yapılmıştır.

Bendî, harflerle ilgili edebî sanatları denemiş ve bunda da başarılı olmuştur. Divânda sadece noktasız harfler kullanılmak suretiyle mühmel sanatının yapıldığı 2 gazel, içinde b, p, f, m, v gibi dudak konsonantları bulunmayan kelimelerle yazılan 2 lebdeğmez gazel, 1 tane Elifname ve harfleri kullanarak kelimeler oluşturduğumuz, şairin adına kara hece gazel dediği bir gazel bulunmaktadır.

“Kara Hece Gazel”den verilen aşağıdaki iki beyitten ilkinde zülf kelimesine bağlı olarak kâf ü mim nûn dâl harflerinin birleşmesiyle kemend, ikincisinde söz bu sözdür kelime grubundan hareketle se vü nûn dâl harflerinin birleşmesiyle de sened kelimesi oluşmaktadır.

Ağlayub zâr etme göñlüm ṣabra yâr olmak hüner

Yâriñ her ẕülf-i telidir kâf ü mim nûn dâl saña

Bîşnev ol gel ḥâl-i ‘aşḳı yâd idem bir bir saña

Söz bu sözdür it şikârı se vü nûn dâl sana

Kara Hece Gazel 1/3- 4

Muamma sanatına örnek olacak aşağıdaki beyitte de şair, sevdiğinin ismini harflerle belirtmiştir. ع ل ى harflerinin birleşmesiyle oluşan على ismi Bendî’nin sevdiği kişinin ismi olan Hz.Alî’dir.

‘Ayn-i lâm ye ismi dilber gizimizdir dem-be-dem

Dersimiz leyl ü nehâr oldı didüm vardım bugün

129.G./5

Arap harflerinden Elif ve Dal harfinin boya, Ra harf-inin kaşa, gözün Ayn’a şeklen benzetilmesi klasik edebiyatta sıklıkla yapılan bir benzetme geleneğidir. Bendî Mustafa Baba da bu geleneği sürdürenlerdendir.
Elif ḳaddimi dâl etdin cazû ġamze ile illâ

15.Ş./2 -3

İki kaşıñ seniñ şol ẕülfeḳârı şir-î Yezdâni

Veli o ebrûlar Ḥaḳḳa işâret râ-yı Kur‘ândır

İki çeşmiñ iki ‘ayn iki ‘âleme işâret

İki lebiñ iki ırmak dîle şehd-âb-ı revândır

160.G./3–5

Sevgilinin kaşları zülfekâra ve ra harfine, gözü ayn harfine, dudakları da ırmağa benzetilmiştir.

Dîvânda güllerin şeydânın zârından utanıp kızarması; fesin başa takılınca her sabah yârin destini öpüp, sevgilinin kaşını kucaklaması; insanın gönlündeki hastalıkların yaratılış toprağına acı suyun katılmasına bağlanması hüsn-i ta‘lîl sanatının örneklerindendir.

Şerm idüb güller kızarır zâr elinden şeydânın

Şerm-i rûyın kim siyah itdiği gör maḥcûb-ı ḥaṭṭ

79.G./3

İḫtiyârsuz her ṣabaḥ dest-i yârı bûs eyler

Mir‘at etmiş aḥsen-i taḳvimi dânâdır fes

Bunı üstâd-ı zamân şöyle ṣalâḥ etmiş kim

Güzeliñ râ‘sın aġûş itdi ẓurâfâdır fes

68.G./2- 5

Telh-āba topragın kurdu Ḫudâ çün Ādemiñ

Bu sebebdir dâ‘imâ ḳalbimde emrâzım benim

115.G./2
Atasözü değerinde veciz ve hikmetli ifadeler kullanan Bendî, atasözlerini doğrudan doğruya çok az kullanmıştır. Aşağıdaki beyit irsal-i mesel sanatına örnek bir ifadedir:

Bu gündür gerçi geçer naḳd-i ‘ömrüñden seniñ ġâfil

Geçen güne yetilmez aç gözüñ gözle gelecekler

53.G./2

Şair, ahının semayı yakıp, dumanının felekleri dolanmasını istediği aşağıdaki beytinde mübalağa sanatını kullanmıştır:

Bu ‘aşḳ ile bir āh ideyim tâ semâ yansın

Āhımdan olan dûd ki bu eflâki dolansın

124.G./1

Çok müṭâlâ‘ etmeden hiç fehm olur esrârı

Genc-i ḥikmet gevheriyle her ġazeli bezeli

159.G./ 4

Esrarı hiç fehm olur mu? Sorusunu şair, soru edatını kullanmadan hiç kelimesiyle sorarak istifham sanatı yapmıştır. Yine aşağıdaki beyitte görüleceği üzere bilmez miyim? Bilirim, diyerek şairin cevabını kendisinin verdiği istifham sanatı örneklendirilmiştir.

Ġoncanıñ şeydâsıyım gülzâra sermest gelmişim

Göñlüme aġyâr olan pür- ḫârı ben bilmez miyim

118.G./2

Divânda ayet ve hadislerin kullanılmasıyla oluşan iktibas sanatının kullanıldığı beyitler oldukça fazladır.

Nice var ehl-i riyâẕet gözedir râh-ı vefâ

Dem-be-dem okumada مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ ⁵⁸ herkes

Bize Bâḳi degil anca bu fenânın naḳşı

كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ⁵⁹ ile ḥayran herkes

65.G./5 -6

Telmih sanatı dîvânda Peygamberlerin hayatlarının özellikle de çektikleri sıkıntıların ve mucizelerinin hatırlatılmasıyla yapılmaktadır. Aşağıdaki beyitte Peygamberimizin parmak işaretiyle Ay’ı ikiye yardığı “şakk- ı kamer” ve bulutların peygamberimizin üstün e gölge etmesi belirten mucizesine işaret edilmiştir.

İşâretiñle dü- şâḳḳ oldı ḳamer

Ebrûlar sâye dutdu üstüñe per

2.M./12

Bendî Mustafa Baba telmih sanatını Hz. Alî için de kullanmıştır. “Ben ilmin şehriyim ve Ali onun kapısıdır.“ Hadis-i şerifine dayanan aşağıdaki beyit bunlardan biridir.

Ḳamû kapularıñ miftaḥıdır kim pençe-i şîri

Medinetü‘l-‘ilm bâbı ‘Alî ṣaḥib- livâdır bu

8.K./4

Anlamı kuvvetlendirmek için aynı kelime veya kelime grubunun tekrar edildiği tekrir sanatı dîvânın 89. gazelinde ve Kerbelâ hadisesinin geçtiği muhammesde büyük bir başarıyla gösterilmiştir.

Cemâliñ şevḳıne dil mübtelâlar mübtelâlar çok

Rûy- ābıñdan ‘inâyet intihâlar intihâlar yok
Göre bende zaḫmler sende emler hem keremler dürli merhemler

Atar ebrû peykân çeküb ṣalâlar es-ṣalâlar ok

Bilürem pür-cefâdır bî-vefâdır nâ-ḥayâdır ol

Utanmazsın aña bin maḳṭa‘âlar maḳṭa‘âlar (?) sok

Vezinledür gibi sözünle aç gözüñi gör özi

Nevâziş ġonca gülden râyiḥalar râyiḥalar kok

Bu mir‘atıñ celâliñdir ‘ilâlendir ṣafâlendir

Yemez Bendî ā dilber velvelâlar velvelâlar tok

89.G.

Bu ciḥâd-ı Kerbelâdır Kerbelâdır Kerbelâ

Bu ateş- bâr-ı belâdır Kerbelâdır Kerbelâ

1.Muh./1–5 /5–5

Şair, aşk yolunda çekilen elem hoştur, diyerek tezat sanatını kullanmıştır.

‘Acebdir dil düşer dildâre çekdikce elem ḫoşdur

Yolunda ıżṭırâb-ı dert ider cevrile ġam ḫoşdur

44.G./1

Şair, giribânı ağlatıp, gülistanını güldürerek teşhis sanatını kullanmıştır:

Ehl-i ‘aşḳın ḥâlini seyrân iden cân ağladı

Dîdesi eşk-i revân iden girîbân ağladı

153.G./1

Gül-i ra‘nâ içün bülbül bu mevsimde kılar zârı

Görüb ḥâli içün garîbin ‘andelibe gül-sitân güldü

133.G./3

Aşağıdaki beyitler hem telmih hem de cem sanatına örnektir.

Hz. Muhammed’in nebilerin efdali, ekremi, ahiri olması miraç hükmüne bağlanmış, Miraç olayına da telmihte bulunulmuştur.

Nebîleriñ efḍalidir ekremi hem aḫiri

İtdi mi‘râc bundan āsumâne bismillah ile

2.K./ 8

Ağladı insile cinn hem ‘arş u kürsi cümle melek

Ḥâke kanı düşünce lerze itdi cihân āh Ḥüseyn

10.K./ 17

Hz. Hüseyin’in şehit edildiği Kerbelâ hadisesine telmihte bulunan şair, insanların, cinlerin, meleklerin ağlamasını Hz. Hüseyin’in yere düşen kanının cihanı titretmesine bağlayarak cem sanatını kullanmış, Kerbelâ hadisesine de telmihte bulunmuştur.

21 beyitlik bir na’t olan 2. mesnevide Hz. Muhammed’le ilgili sıfatlar sıralanarak tensik-i sıfat sanatı yapılmıştır.

7. kasidede, taksim sanatının yapıldığı beyitler vardır. Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile ilgili birden fazla şey söylendikten sonra ilerleyen beyitlerde Oniki İmamın her birine ait nitelikler sıralanmıştır.

Bilür mi ġafil-i nâdân Muḥammed ya ‘Alî kimdir

Muḥammed baḫr-i hikmet nûr-ı‘Alî şîr-î Ḫudâdır

Ẓâhir añladı ḥaleb İbrahimden ḥatem‘ül Mürsel

Muḥammed ‘Alî bâṭında tâ evvel nûr-ı yektâdır

7.K./3–4

Aşağıdaki beyit şairin divânda sıklıkla başvurduğu tenâsüb sanatına örnektir. Bu beyitte şair, Deryâ, keşt, engin, yelken, reis kelimeleriyle tenâsüb sanatını kullanmıştır.

Deryâyı ‘aşḳ içre keştin engine sal Bendîyâ

Yelken aç re‘is iseñ tâ engine kenâre ne

1.Lebdeğmez Gazel 5

Mutasavvıf bir şair olan Bendî Mustafa Baba, edebî gelenek kapsamında, edebî sanatları daha çok duygularını ifade etmede yardımcı bir öğe olarak kullanmış, edebî sanatların söze güzellik katmadaki rolünü ikinci plana atmıştır.