Bendî mustafa baba

1.2. Tarikatı

Tasavvufî düşüncede kendini bulmuş ilahî aşkını, ifade etmek için şiir yazan Bendî Mustafa Baba, şiirlerinde Ehl-i beyt ve Hz.Ali sevgisini çoşkun bir şekilde dile getirmektedir.

XVII. yüzyıla kadar Osmanlı tasavvuf kültürünü belirleyen başlıca tarikatların Horasan kökenli olmasına karşılık, bu dönemden itibaren Arap kültür sahasında çıkıp gelişen Hz. Ali soyundan geldiği kaydedilen Abdülkâdir-i Geylâni’ye nisbet edilen İslam dünyasının ilk ve en yaygın tarikatı olan Kadiriyye tarikatı³³ da Bektaşi tarikatı gibi Ehl-i Beyt sevgisini üstün tutan tarikatlardandır. Bu sevgi iki tarikatı birleştirmektedir. Şair bu birlikteliği aşağıdaki manzumede ifade etmektedir.

Ger biñde olsak bir baġceniñ gülüyüz

Ẓâhidler ‘indinde sanki delüyüz

Ümmet-i Muḥammed evlâd ‘Alîyüz

Şân u şöhretimiz Kur‘ân iledir

6.Ş./3

Dîvânın 67. gazelinde katr-i hanedanının kemteri olduğunu ifade etmesine rağmen, şiirlerinin tamamında Bektaşi tarikatına daha yakın durmakta olan şairin adındaki Baba sıfatı da Bektaşi erkânındaki hiyerarşi ile ilgilidir. Bektaşi tarikatına

göre mürşit olan kişiye “Baba” denir.³⁴ Bunlardan bazıları Halife Babadır, hepsinin rûhâni babası ise Dedebabadır.³⁵

İlâhî ‘ind-i cebinde işim etme ‘abes

Ḳatr-i ḥânedânından ayırma kemteri bes
Anlarıñ ‘âşıḳ-ı abdâl bir dil-i özgelerim

Olam ādab-ı anlar ile Ḫuda saña peres

Bunlarıñ ’avn ü ‘inâyet ṭarıḳı üzre hamân

Murġ-ı rûḫum ide ol râhda revân kim bu kafes

Beni etse pâre pâre ḫâriciler dönmem

Şehâdet tîġı ide gerdânımı Yârab mes

Şer‘-i Ḥaḳḳın selsebilin ṭarıḳınde Bendî

Cûst ider çehâr diyü ma‘rifeti bunda herkes

67.G

Alevî-Bektaşî inancında Ehl-i Beyti sevenlerin topluluğu, “kurtuluşa eren fırka olarak tanımlanan Güruh-ı Naci” ³⁶ topluluğundan olduğu ifade edilen Bendî Mustafa Baba, şiirlerinde Hz. Ali evladı olduğunu sıklıkla dile getirir.

Bî-şek ey dil gir hamân sen bu Gürûh-i nâcidir

Himmet-i pîrile irer elbet saña imdâda şeyḫ

El alup pîr-i Ḫorâsandan ki ḳayd-bendîyim

Hû diyüp oldım bu dem ben ġuṣṣadan āzâde şeyḫ

32.G./4–5

Gürûh-i ḥânedânıñ ḳavli Ḥaḳdan hiç ba‘id olmaz

Riyâzet-çün bile bulmaz kendine bir yir ne mümkündür

48.G./2

Meded mürvet şâhım ‘Alî dilde şems ü mâhım ‘Alî

Artdı yetiş āhım ‘Alî direm amân şeyḫim saña

6.G./3

Her ne kadar dîvânında Bektaşi kelimesini kullanmayıp Bektaşilerin Piri Hacı Bektaş Veli’nin ismini zikretmese de, nübüvvet nurunun, peygamberlerin sonuncusu Hz. Muhammed’de; nübüvvet halkasının tamamlandığı yerde başlayan velâyet nurunun da Hz. Ali’de olduğuna inanan Bektaşi inancının izlerinden hareketle Bektaşi kültürüyle şiirlerini oluşturan Bendi Mustafa Baba’nın Bektaşi olması muhtemeldir.

Nübüvvet baḫriniñ ser- ḥânedânı şâh velâyettir

Süvârı düldülüñ kim ẕülfekâr-ı lâ-fetâdır bu

8.K./3

Çeḥârı yârânıñ serveridir hem şâh-ı velâyetdir

Naṣîb ola mı ey dilber Bendî ednâya ḥaḳıḳat

24.G./5

Kimi der şîr-i Ḫudâdır kimi der şâh ‘ül -veli

Ben bilürem şâh-ı ḫoşım velâyet irşâd eyledi

157.G./5

İçinde bulunduğu grubun bir geleneği olarak mahlasının sonuna baba unvanını eklemiş, mutasavvıf bir şair olan Bendî Mustafa Baba, ilm-i ledün esrarının Hz. Ali’de toplandığını ve ilm-i ledün öğrendiğini, ifade ederek mensubu olduğu inancın görüşlerini dile getirmiştir.

Her yolumuz dört bâbile üç yâr u kırk aḥbâb ile

‘İlm-i ledûn küttâb ile ders-i gülistân okuruz

59.G./4

Menziliñ ‘aşḳ meydânında serv-i sehîdir Bendîyâ

Çün ledûn ‘ilmiyle dersi okuyub yakdın çıra

7.Ş./4

Türk siyasî, kültürel ve sosyal tarihinde derin izler bırakan Bektaşilik, Türk-İslam geleneğindeki on iki tarikattan biridir. XIII. yüzyılda Kalenderilik içinde teşekküle başlayıp XV. yüzyılın sonlarında Hacı Bektaş-i Veli ananeleri etrafında Anadolu’da ortaya çıkan bu tarikat, zamanla gelişmiş, yaygınlaşmış tasavvufî bir akım haline gelmiştir.³⁷

Hacı Bektaş-ı Veli, Türk sûfiliğinin önemli şahsiyetlerindendir. XI. Yüzyılda Ahmet Yesevi’nin öğretileri ile başlayarak gelişen ve Anadolu’ya taşınan tasavvufî düşünce Hacı Bektaş-ı Veli ile belirli bir temele oturtulmuştur. Bektaşilik Orta Asya’daki eski Türk inançları Şamanizm ve Budizm gibi dini öğretilerle mistik bir niteliğe bürünmüştür. Bunlara Maniheizm ve Zerdüştlük inancı ile Yesevilik ve İslâm sufiliğinin damgası da vurularak Horasan Melâmetiliğinin Kalenderâne tavrı eklenmiştir. Bu şekilde Anadolu’ya gelen Bektaşilik, XV. yüzyılda İran Hurufiliğinin ilkeleri ile XVI. yüzyılın başında Safevi Şiîliğinin motiflerini alarak bugünkü çehresini kazanmıştır. ³⁸

Bektaşî tarikatının tarihi gelişimini iki aşamada incelemek mümkündür. İlk olarak XIII. yüzyıldan başlayıp XIV. yüzyılda gelişerek XV. yüzyıla kadar olan teşekkül devresi, ikinci olarak XVI. yüzyıldan itibaren tarikatın kurucusu, ikinci piri sayılan Balım Sultan ile başlayan ve günümüze kadar gelen dönemdir. Bektaşîliği, Kalenderi ve Haydari unsurlardan ayırarak ona bugünkü yapısını kazandıran Balım Sultan’dır. Balım Sultan Hacı Bektaş Zaviyesi’ni güçlendirerek sağlam bir teşkilat kurmuş, âyin, erkân ve usulleri yeniden düzenlemiştir. Bektaşî âdâb ile erkânının kaynağını “Dört Kapı Kırk Makam” anlayışı oluşturur. Kul ancak şeriat, tarikat, marifet ve hakikat kapılarını ve her kapıdaki on makamı geçerek Hakk’a ulaşır.³⁹ Bütün ayin ve erkân kulun bu yolculuğunu temsil eder.⁴⁰ İçerisinde pek çok inancı ve kültürel unsuru birleştiren Bektaşi Tarikatı bugün evrensel bir noktaya gelmiştir.

Osmanlı Beyliğinin kuruluş devrelerinde başlayan Osmanlı- Bektaşi yakınlığı, XIV. yüzyılın ikinci yarısında Yeniçeri teşkilatının kendisini Hacı Bektaş ananelerine bağlaması, XV. yüzyılda da ocağın resmen tarikatla birleşmesiyle devam etmiştir. Bu birliktelikle siyasi bir güç haline gelen Bektaşilik, 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın kapatılmasıyla birlikte yasaklanmıştır. 1826’da Ocağın kapatılmasıyla tarikatın ilga edildiğini belirten fermanda, II. Mahmut Hacı Bektaş Velinin ve Bektaşi tarikatının olup bitenlerden özenle tenzih edilmesine dikkat etmiştir.⁴¹ II. Mahmut döneminden sonra tekrar başlayan Bektaşi faaliyetleri, Cumhuriyetin ilanı, tekke ve zaviyelerin kapatılması ile durdurulmuştur.