Bəxtiyar Tuncay III dünya savaşi giRİŞ
ŞƏT dövlət başçılarının görüşləri
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pakistan, Hindistan və Çin arasında üç yerə bölünmüş Kəşmir
|
Tarix |
Görüş yeri | ||
|
1 |
26—27 aprel 1996 |
Şanxay |
|
|
2 |
24—25 aprel 1997 |
Moskva |
|
|
3 |
3—4 iyul 1998 |
Alma-Atı |
|
|
4 |
25—26 avqust 1999 |
Bişkek |
|
|
5 |
4—5 iyul 2000 |
Düşənbə |
|
|
6 |
14—15 iyun 2001 |
Şanxay |
|
|
7 |
7 iyun 2002 |
Sankt-Peterburq |
|
|
8 |
28—29 may 2003 |
Moskva |
|
|
9 |
17 iyun 2004 |
Daşkənd |
|
|
10 |
5 iyul 2005 |
Аstana |
|
|
11 |
14—15 iyun 2006 |
Şanxay |
|
|
12 |
16 avqust 2007 |
Bişkek |
|
|
13 |
28 avqust 2008 |
Düşənbə |
|
|
14 |
15—16 iyun 2009 |
Yeketerinburq |
|
|
15 |
10—11 iyun 2010 |
Daşkənd |
|
|
16 |
14—15 iyun 2011 |
Astana |
|
|
17 |
6—7 iyun 2012 |
Pekin |
|
|
18 |
13—14 sentyabr 2013 |
Bişkek |
|
|
19 |
11—12 sentyabr 2014 |
Düşənbə |
|
|
20 |
9—10 iyul 2015 |
Ufa |
|
|
21 |
23—24 июня 2016 |
Daşkənd |
|
|
22 |
8—9 iyun 2017 |
Аstana |
|
|
23 |
9—10 iyun 2018 |
Tsindao |
|
|
24 |
14—14 iyun 2019 |
Bişkek |
|
|
25 |
22—23 iyul 2020 |
Sаnkт-Pеtеrburq |
|
Rusiyalı iqtisadçı R. Andreyeşevin fikrincə, ŞƏT daxilində intensiv əməkdaşlıq əlamətləri bir o qədər də gözə dəymir. Bu birliyin ortaya çıxmasının əsas səbəbi təsisçi ölkələrin ABŞ-ın bölgədə yeritdiyi siyasətdən məmnun olmamalarıdır. Yəni təşkilatın daha çox ABŞ-ın yeritdiyi siyasi-iqtisadi xəttə qarşı müdafiə səddi kimi qurulduğunu söyləmək daha doğru olar. Bununla belə, ŞƏT bölgədə sabitliyi təmin etmək imkanına sahib deyildir .
Rusiya Müdafiə Nazirliyinin Hərb Tarixi İnstitutunun rəisi A. Koltyukovun sözlərinə görə, Çin, Pakistan, İran və Hindistan ŞƏT-i ABŞ təhlükəsinə qarşı bölgə ölkələrinin birliyi kimi gözdən keçirirlər. Çünki ABŞ-ın bölgəyə yönəlik siyasəti bu ölkələrin hamısının təhlükəsizliyi üçün ciddi problemlər yaradır (Куртов А., 2009).
Ekspertlər qeyd edirlər ki, ŞƏT 2001-ci ildən fəaliyyət göstərdə fə üzvləri arasındakı ziddiyyətlər üzündən heç vaxt təsirli bir təşkilat kimi çıxış edə bilməyib. Deylənlərin həqiqət olduğunu sübut etmək üçün uzağa getməyə ehtiyac yoxdur, təkcə Çinlə Hindistan və Hindistanla Pakistan arasındakı qarşılıqlı ərazi iddialarını misal çəkmək yetərlidir. Çinlə Rusiya arasındakı təşkilatdaxili münasibətləri də ideal hesab etmək olmaz. Məsələ burasındadır ki, Çin ŞƏT ölkələrini istehsal etdiyi mallar üçün əlavə istehlak bazarı kimi nəzərdən keçirir, Rusiya isə təşkilatın ilkin məqsəd və hədəflərindən, yəni terrorizmə, ekstermizmə və separatizmə qarşı mübarizə hədəflərindən kənara çıxmamlıdır. Bir sözlə, Rusiya özünün nüfuz dairəsi hesab etdiyi MDB dövlətlərinin, yəni Tacikistan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Qazaxıstan kimi keçmiş sovet respublikalarının, başqa sözlə, əski rus müstəmləkələrinin Çinin iqtisadi nüfuz dairəsinə düşə biləcəklərindən narahatdır və qətiyyətlə buna mane olmağa çalışır (Баранов А. Ю., 2009, s. 57-59).
Ən böyük ziddiyyət isə Hindistanla Pakistan arasındadır.
Hindistanla Pakistan arasında mövcud olan Kəşmir problemi sözügedən dövlətlərin bir neçə dəfə müharibə etməsinə səbəb olub. Hindistan və Pakistan dövlətlərinin yaranandığı 1947-ci ildə Cammu və Kəşmir maharaca Hayin Sinh tərəfindən idarə edilməkdə idi. Lakin əhalinin 77 faizi müsəlmanlardan ibarət idi. Müsəlmanların azadlıq tələbi ilə ayaqlandığı sırada, daha dəqiq desək, 1947-ci ilin 21 oktyabrında bəzi pəştu qəbilələri Pakistan üzərindən həmdinlərinə yardım üçün sözügedən bölgəyə keçdilər. Nəticədə 3 gün sonra Kəşmir özünün müstəqilliyini elan etdi və Pakistanın tərkibinə daxil olmaq arzusunu dilə gətirdi. Bu, Hindistanın Kəşmirə qoşun yeritməsinə səbəb oldu. Belə olan halda, Pakistan da eyni şeyi etdi və ilk Hindistan-Pakistan savaşı başladı. Savaşa paralel olaraq, iki ölkə arasında oktyabrın 28-dən dekabrın 22-nə qədər davam edən danışıqlar nəticəsində belə qərara gəlindi ki, Kəşmirdə referendum keçirilsin və yerli xalq öz taleyini özü həll etsin. Qərarın qəbul edilməsi savaşın dayanmasına səbəb olmadı və müharibə bir il çəkdi.
1949-cu ildə hərbi əməliyyatlara son verildi. Nəticədə Kəşmir iki hissəyə parçalandı. Onun təqribən yarısı (77,5 min. кm² ) Pakistanın tərkibinə keçdi. Bölgəyə BMT-nin müşahidəçiləri göndərildi.
Pakistan, Hindistan və Çin arasında üç yerə bölünmüş Kəşmir
BMT-nin, tərəfləri qoşunlarını Kəşmirdən çəkmək və orada xalq referendumunun keçirilmək barədə 21 aprel və 13 avqust 1948-ci il, eləcə də 5 yanvar 1949-cu il tarixli çağırışlarına baxmayaraq, nə Hindistan, nə də Pakistan BMT-nin qəraralarına əhəmiyyət vermədilər.
Beynəlxalq basqılara tab gətirməyən Hindistan 1956-cı ildə Kəşmirin əlində olan hissəsinə “Camnu və Kəşmir ştatı” statusu verməyə məcbur oldu. Sriniqar ştatın yay, Camnu isə qış paytaxtı elan edildi. Pakistanla Hindistan arasındakı atəşkəs xətti sözügedən iki dövlət arasında dövlət sərhəddi kimi qəbul edildi.
Kəşmirin Pakistanda qalan hissəsinin, Gilgit şəhəri mərkəz olmaqla, Şimal Əraziləri Agentliyi adı altında Pakistanın tərkib hissəsinə çevrildiyi, 2169 кm² -lik hissəsinə, Müzəffarabad şəhəri paytaxt olmaqla, muxtariyyət verildiyi və bu muxtar qurumun öz hərbi hissələrinə belə sahib olduğu bilinməkdədir.
Kəşmirin, bir hissəsinə də olsa, sahib olmaq Pakistana müttəfiqi Çinlə həmsərhədd olmaq imkanı vermişdir. Üstəlik də bu ərazi Hindistanı Orta Asiya bölgəsi və Əfqanıstandan ayırır.
1962-ci il Hindistan-Çin savaşından sonra Kəşmirin bir hissəsi Hindistandan qopardılmış və Çinin tərkibinə keçmişdir. Çin bundan öncə də, daha dəqiq desək, 1950-ci illərdə Kəşmirin Aksayçin adlı hissəsini ələ keçirə bilmişdi. Beləcə, Kəşmir məsələsi təkcə Pakistanla Hindistan arasında deyil, Çinlə Hindistan arasında da əsas problemlərdən biri olaraq qalır.
Kəşmir probleminin həll olunmamış qalması 1965, 1971-1972, 1999-cu illər Pakistan-Hindistan savaşlarının əsas səbəbi olub. Deyilənlərə 2019-cu il gərginlik və qarşıdurmasını da artırmaq lazımdır.
2020-ci ilin yazında Hindistanın Kəşmirin xüsusi statusunu ləğv etməsi növbəti qarşıdurma üçün ciddi zəmin hazırlamışdır.
Çinlə olan ərazi problemi səbəbindən Hindistan nəinki “Bir zolaq, bir yol” layihəsinə yaxın durmur, əksinə ABŞ-ın təhrik və dəstəyi ilə özünün alternativ “Ədviyyat yolu” adlı layihəsini önə sürməyə çalışır. Bu ölkənin Çin və Pakistana qarşı ABŞ tərəfindən silahlandırıldığı bilinməkdədir (Ankit Panda, 2000; Malik, Iftikhar H.,1992, s. 203–214; Navnita Behera, 2000).
11 may 2020-ci il tarixində Hindistan Müdafiə Nazirliyi açıqlama verərək, həmin gün ölkənin şimal-şərq sərhədində Çin sərhədçiləri ilə qısa müddətli atışma yaşandığı bildirdi.
Dostları ilə paylaş:
