Bir devriMİn anatomiSİ Kadri Çelik

Şia ve İslamî İlimler

Şüphesiz ki Şia alimleri tefsir, kıraat, Kur'an-ı Kerim'in hü­kümleri, garaib'ul Kur'an, Kuran'ın manaları, nasih ve mensuh, nevadir-i Kur'an, müteşabih ayetler, maktu ve mevsul ayetler, Kur'an i'rabı, Kur'an mecazları hadis, rical bilgisi, fıkıh fıkıh usu­lü, kelam ilmi, fırkalar, mezhepler bilgisi, ahlak siyer, tarih, coğ­rafya ve edebiyat gibi birçok İslami ilimler sahasında gerçekten de çok değerli hizmetler vermişlerdir. Bütün bu hizmetleri ve ilmi çabalan görmezlikten gelmek için insanın kör ve akıldan mahrum olması gerekir. Ama bilmek gerekir ki güneş, balçıkla sıvanmaz. Er veya geç hakikatler ortaya çıkacaktır.

Bu hususta merhum Abdulbaki Gölpınarlı yaptığı geniş araş­tırmasında şöyle demektedir:

"Cenâb-ı Peygamberin (s.a.a) vefatlarından sonra Kur'an-ı Mecîd'i ilk toplayan, Mushaf hâline getiren, Emir'ül-Mü'minin Aleyhisselâm'dır; bu mühim işi, Peygamber'i Ekrem'in (s.a.a) rıhletlerinden sonra, evlerine çekilip altı ay çalışarak başarmışlar­dır. (Suyûtî'nin "El-İtkaan"ından naklen Allâme-i Tabâtabâî'nin "Kur'an der İslâm"ı; s. 191 ve aynı sahifedeki notlar);

Tefsîr.

Kur'ân-ı Mecîd'in, Cenâb-ı Peygamber-i Ekrem'den (s.a.a) ve Ehlibeytinden (a.s) sonra ilk müfessiri, Suyûtî'nin "İtkaan"da, Kataade'den naklettiği gibi, Tabiinden Said b. Cübeyr'di; İbn Ne­dim de "Fihrist" inde bunu zikreder. Said b. Cübeyr, doksan dört hicride (712 M) şahâdet şerefine nail olmuştur. Emir'ül-Mü'mi-nin'in (a.s) ve Ehlibeytin (a.s) Şia'sındandı; bu yüzden de Haccâc tarafından şehid edildi.

Saîd b. Cübeyr'den sonra "Süddî-i Kebîr" diye anılan İsmail b. Abdurrahmân-ı Kûfî, tefsirde ün salanlardandı. Necâşî ve Şeyh Tûsî, Süddî'yi Şia müelliflerinden olarak zikrettikleri gibi İbn Kutaybe ve Askalânî de onun Şiiliğini tasrîh ederler. Süddî, İmâm Seccâd'la (a.s) İmâm Bakır (a.s) ve Sâdık'ın (a.s) ashâbındandır.

146 hicride (763 M.) vefat eden ve İmâm Seccâd'la (a.s) Bâkır'ın (a.s) ileri gelen ashabından Muhammed b. Sâib-i Kelbî de tefsiriyle şöhret kazanmıştır. 127de (744 M.) vefat eden ve İmâm Bâkır'ın (a.s) ashabından olan Câbir b. Yezîd-i Gu'fi de müfessirlerin muktedâsıdır. İmâm Muhammed'ül-Bâkır'ın (a.s) tefsirinden de "Fihrist'te bahsedilmekte, Ebû-Basîr ve Yahya b. Kasım-i Esedî gibi Şia'nın güvenilir ricali, bu tefsirden rivayetlerde bulunmaktadır.

Kıraat bilgisi.

Kıraat bilgisini ilk tedvîn eden, Ebû-Ümeyme-i Kufi diye ta­nınmış Ebû-Saîd Ebân b. Taglib'dir. İbn Nedîm "Fihristinde onu Kıraat bilginleri arasında anar ve "Maâni'l-Kur'ân, Kitâb'ül-Kırâa" ve Şîa mezhebine göre yazılmış olan "Kitâbün min'el-Usûli fi'r-Rivâye" adlı kitaplarını zikreder. İmâm Sâdık'ın (a.s) râvilerinden olan ve övülen Ebân, 141 hicride vefat etmiştir (758).

Ebân'dan sonra Kur'ân'ın yedi tarzda okunuşunun birini tem­sil eden Hamza b. Habib, "Kitâb'ül-Kıraâ" adlı bir kitap tedvin et­miştir. Bu zât, İmâm Sâdık'ın (a.s) ashâbındandır; Şeyh Tûsî de "Rieâl"inde bunu açıklar.

Zehebî, "Mîzân"da, Suyûtî, "Tahakaaf'ta, Ebû Ubeyd Kaasım b. Selâm'in, Kırâata dâir ilk kitabı yazdığını söylerlerse de bu, Ehl-i Sünnetten ilk kitabı yazanı bildirmek kastiyledir. Çünkü Ebû-Ubeyd, 224 hicride (838) vefat etmiştir. Ebân'ın vefâtıysa bundan seksen üç yıl öncedir; Hamza da Ebû-Ubeyd'den önce ya­şamıştır; doğumu 80 hicridedir (699); vefâtıysa 154; yahut 156 da-dır (770, 772). Bu bir yana, ayrıca hicretin ilk yüzyılının başların­da, vefat eden ve "Kitâb'ül-Vakfı ve'1-İbtidâ', Kitâbu İ'râb'il Kur'ân, Kitab'ul-Hümüz" gibi telifleri olan, Kisâî ve Ferrâ'nın üstadı ve İmâm Bâkır'ın (a.s) ashabından bulunan Kûfe'li Ebû-Ca'fer Muhammed b. Hasan b. Ebû-Sâre-i Revvâsî de, Necâşi'nin ve diğerlerinin bildirdikleri gibi Şia'dandı; bunlardan başka 80 hicrîde (699) doğup Hişâ b. Abdülmelik'in zamanında, 122de (740) şehid edilen Zeyd b. Alî b. Huseyn de (a.s), ataları Alî b. Ebû-Tâlib'in (a.s) okuyuşunu temsil etmedeydi.

Bütün bu saydıklarımız, Ebû-Ubeyd Kasım'dan önce yaşamış kişilerdir; bu bakımdan Kıraat bilgisinde ilk adım atanlar Şia mezhebindendir.

Kur'ân-ı Mecîd'in hükümleri.

Kur'ân-ı Mecîd'in hükümlerine dâir ilk kitap yazan, İmâm Muhammed'ül-Bâkır'ın (a.s) ashabından olan Muhammed b. Sâib-i Kelbî'dir; İbn Nedîm, "Fihristinde, Kelbî'nin, "Ahkâm ul-Kur'ân" adlı bir kitabı olduğunu ve bu kitaptaki hükümleri İbn Abbâs'tan rivayet ettiğini bildirir. Kelbî, 146 hicride vefat etmiştir (763). Bu bakımdan Sûyûtî'nin, Şâfiî’yi ve Kasım b. Asbag'ı, bu hususta ilk kitap yazanlar tanıtması bir zühuldür; çünkü Şafiî, 204'te (819), Kasım'sa 340 da ölmüştür (951).

Garâib-i Kur'ân.

Bu hususta ilk kitap, Ebân b. Taglib'in kitabıdır; Sûyûtî, "Bugyet'ül-Vuât'ında, Yâkuut-ı Hamavî, "Mu'cem'ül-Udebâ"sında bu­nu açıklarlar. Sûyûtî'nin, "Kitâb'ül-Evâil"de, bu hususta ilk eseri Ebû-Ubeyde'nin yazdığını söylemesi Ehl-i Sünnetten ilk yazanı bildirmek kastiyledir; çünkü kendisi, Ebân'ın hâl tercemesinde, "Kitâbü Garib'il-Kur'ân" sahibi olduğunu bildirir. Ebû Ubeyde'yse gene Sûyûtî'nin tasrihine göre 208, yahut 209'da diğer rivayetlere göreyse 210, yahut 211'de ölmüştür (823-826).

207'de (822) vefat eden Ferrâ'da bu bölüme dâir eser vermiştir. Ebû Osman-ı Mâzenî'nin, (248 H. 862), İbn Düreyd'in (321 H. 933) ve diğer Şia bilginlerinin de bu bölümde eserleri vardır.

Kur'ân-ı Kerîm'in mânâları.

Bu hususta ilk te'lîf, Ebân b. Taglîb'in "Maân'il-Kur'ân"ıdır, İbn Nedîm "Fihrit'inde onu andığı gibi Necâşî de Şia müellifleri arasında onu zikreder. İbn Nedim, Ferrâ'ın, Ömer b. Bekr adına yazdığı "Meân'il-Kur'ân" ile Revvâsî'nin bu adda birer te'lifi oldu­ğunu da söyler; bu iki zât da Şia'dandır; Ebân'sa bunlardan önce yaşamıştır.

Nâsih ve Mensûh,

Kur'ân-ı Mecîd'deki Nâsih ve Mensûh âyetlere dâir ilk kitabı yazan, imâm Sâdık'ın (a.s) ashabından ve Şia ulularından Basralı Abdullah b. Abdurrahman Asamm-ı Mesmai'dir. İmâm Rızâ'nın (a.s) zamanını idrâk etmiş olan ve "Kitâb'ül-Vücûhi v'en-Nezâir"le "Kitâb'ün-Nâsihi v'el-Mensûh" müellifi bulunan Ebül-Hasan Dârim b. Kubıysat'üt-Temimî de, Necâşî'nin "Fihrist'inde bildirdiği gibi Şia'dandır. 223 hicride (837) vefat eden ve İmâm Rızâ'nın (a.s) ashabından bulunan Hasan b. Alî b. Faddâl ve gene İmâm Rızâ'nın (a.s) ashabından olup İmâm Hasan'ül-Askerî'nin (a.s) zamanına dek yaşayan Ahmed b. Muhammed b. İsa'l-Eş'ariyyi'l-Kummî de Nâsih ve Mensûha ait eser sahibidir.