CəMİYYƏt və tarix ustad Şəhid Mütəhhəri

Üçüncü: Cəmiyyət, təbii mürəkkəbin bir növü olan həqiqi mürəkkəbdir. Ancaq burada bədənlər və üzvlər deyil, ruhlar, fikirlər, ideyalar, istəklər və mədəniyyətlər bir-biri ilə birləşirlər. Maddi ünsürlər bir-birinə təsir edərək, yeni xüsüsiyyətlərə malik vücud yaratdıqları kimi, ictimai həyata qədəm qoyan insan fərdləri də, ruhi cəhətdən bir-biri ilə qarışaraq «ictimai ruh» adlanan yeni ruhi şəxsiyyət yaradırlar. Bu tərkib, xüsusi bir təbii tərkibdir və buna bənzər heç bir şey tapmaq mümkün deyildir. Burada, üzvlər bir-birinə zahiri və həqiqi təsir göstərdikləri, nəticədə, zahiri və həqiqi dəyişikliklərə uğradıqları üçün, təbii və həqiqi tərkib adlanır. Bu birləşmədə mürəkkəb varlıq həqiqi surətdə mövcud olmadığına görə, digər təbii varlıqlardan fərqlənir. Yəni digər təbii mürəkkəb varlıqlarda tərkib və qarışma, həqiqi tərkibdir. Çünki üzvlər bir-birinə həqiqi təsir göstərir və onların şəxsiyyəti dəyişərək tam başqa bir varlığa çevrilir, nəticədə vahid bir varlıq əmələ gətirir. Yəni çoxlu sayda ünsürlər birləşərək vahid bir şəxsiyyətə çevrilirlər.

Amma, cəmiyyət və insanın qarışmasındakı tərkib, təsadüfü və mümkün olan bir tərkibdir. Çünki, təsirlər və əlaqələr həqiqi olduğuna baxmayaraq, cəmiyyət üzvləri yeni şəxsiyyət əldə etsələr də, say çoxluğu vahid bir varlığa çevrilir və vahid insan yaranmır. Vahid insan çoxlu fərdlərin cəmindən ibarət olur, şərti varlığa malikdir və təsadüfü olaraq yaranmır.