Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

Ödəmə qabiliyyətinə görə vergi alınması texnikası. Vergitutmada ödəmə qabi-liyyəti prinsipinin həyata keçirilməsi olduqca çətindir. Bu çətinlik onunla əlaqə-dardır ki, həm ödəmə qabiliyyətinin necə və nəyə əsasən müəyyən edilməsi birmə-nalı şəkildə aydın deyil, həm də nəzərdə tutulan “bərabərliyin” müxtəlif vergilərin hər biri vasitəsilə necə təmin edilməsində vahid fikir mövcud deyildir.
Həmin məqsədə çatmaq üçün, hər şeydən əvvəl, vergilərin şəxsiləşdirilməsi, yəni vergi sistemində şəxsi vergilərin ağırlığının artması prosesi gedir. Bu ona görə lazımdır ki, ödəyicinin ödəmə gücünü müəyyən edən ünsürləri nəzərə almaq mümkün olsun. Məsələn, eyni miqdar gəlir əldə edən iki nəfərdən biri evli, digəri isə subaydırsa, sonuncunun vergiödəmə gücü birincidən yüksəkdir. Eyni miqdar gəlir əldə edən iki nəfərdən biri sağlam, digəri isə xəstədirsə, yenə də ödəmə gücü müxtəlifdir. Gəlir miqdarı fərqli olduqda isə ödəmə gücü arasındakı fərq aydın şə-kildə görünür. Bundan başqa, gəlirin əmək və ya kapital gəliri olması amili də vergi ödəmə gücünün müəyyən edilməsində mühüm ünsürlərdən biridir. Məsələn, bir nəfər əmək haqqı şəklində, digəri isə dükanını kirayəyə verərək hər biri eyni miqdarda (tutaq ki, ildə 1 mln. manat) gəlir əldə edir. Onların da ödəmə gücü eyni deyil. Çünki əmək haqqı şəklində alınan gəlirin bazar iqtisadiyyatı şəraitində fasiləsizliyi kapital gəlirinə nisbətən (işsizlik, səhiyyə və s. ilə əlaqədar) aztəmi-natlıdır. Bu və bütün digər oxşar halları vergitutmada nəzərə almaq və ödəmə qabiliyyəti prinsipini real olaraq həyata keçirmək üçün aşağıdakı texniki üsullardan istifadə edilir:
a) mütərəqqi (artan nisbətli) vergi dərəcəsi;
b) yaşayış minimumu istisnası;
c) ayırma prinsipi.
Ədalət prinsipinin həyata keçirilməsində mütərəqqi vergitutma üsulu mühüm vasitə hesab edilir. Klassik görüşə görə vergi sistemi o vaxt mütərəqqi hesab edilir ki, vergilər ödənildikdən sonra ödəyicilərin iqtisadi vəziyyətində mövcud olan qeyri-bərabərlik azalmış olsun. Təcrübədə buna mürəkkəb mütənasiblik (bu məsələ növbəti fəsillərdə ətraflı araşdırılacaqdır) vasitəsilə nail olunur: vergi dərəcəsi vergitutma obyekti ilə birlikdə artır, lakin artan vergi dərəcəsi vergi obyektinin tam həcminə deyil, müəyyən olunmuş həddi keçən məbləğə tətbiq edilir. Beləliklə, mütənasib vergitutmada daha imkanlı ödəyici az imkanlı ödəyiciyə nisbətən vergi şəklində öz gəlirinin daha çox hissəsini ödəyir. Ödəmə qabiliyyətinə görə vergitutma zamanı belə bir sual çıxır: ödəyicinin vergiödəmə gücü nə zaman və ya hansı gəlir həddindən başlayır? Təbiidir ki, fərdin vergi ödəmə qabiliyyəti yalnız onun öz bioloji ehtiyaclarını ödədikdən sonra başlaya bilər. Ona görə də bir qayda olaraq qəbul edilmişdir ki, yaşayış minimumu səviyyəsindən aşağı gəlir əldə edənlər vergidən azaddırlar. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu qəbildən olan insanlar yalnız birbaşa vergilərdən azaddırlar və onlar qiymətlərə əlavə olunan dolayı vergiləri ödəməyə məcburdurlar.
Müasir vergitutmada, o cümlədən müstəqil Azərbaycanın təcrübəsində yaşayış minimumundan aşağı gəlir həddi bütün ödəyici qruplar üçün vergiyə cəlb edilmir.
c) Ayırma prinsipi. Bu prinsip də ödəyicinin iqtisadi imkanlarına görə vergi alınması məqsədinə xidmət edir. Mütərəqqi vergi texnikası vergi ödəyicisinin gəli-rinin səviyyəsini əsas götürdüyü halda, ayırma prinsipi gəlirin əldə edildiyi mən-bəni və ödəyicinin sosial vəziyyətini nəzərə alır. Bu baxımdan, məsələn, eyni miq-dar gəlir əldə etsələr də kapitaldan sabit gəlir alanla əmək haqqı alanların, subayla ailə başçısının vergi ödəmə gücləri müxtəlifdir. Ona görə də, ayırma prinsipində vergiödəmə gücü gəlirin miqdarı ilə yanaşı, gəlirin mənbəyi və strukturu da nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Bu baxımdan ayırma prinsipi mütərəqqi üsula çatış-mazlığını tamamlayır. Birinci üsul gəlirin kəmiyyətini nəzərə alırsa, ikinci üsul onun keyfiyyətini də əsas götürür. Bu prinsip ödəyicinin sosial vəziyyətini də nəzə-rə alaraq minimum yaşayış səviyyəsi istisnasını da tamamlayır.
Ayırma prinsipinə görə gəlirlər üç kateqoriyaya bölünür: əmək gəlirləri, kapital gəlirləri və əmək-kapital (qarışıq) gəlirləri. Bu bölgü əsasında vergi tutulması imkan verir ki, hər gəlir növü differensial şəkildə vergiyə cəlb edilsin. Təsadüfı deyil ki, bu üsul əksər dünya dövlətlərində geniş yayılmışdır.
Hüquqi nöqteyi - nəzərdən ədalət prinsipi onu göstərir ki, qanunverici vergi ödə-yicisindən mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi qaydasını nə dərəcədə əsaslandırılmış şəkildə tənzimləyir, habelə dövlət, vergini tutanlar və vergini ödəməyə borclu olan şəxslər arasında vergi münasibətlərini necə qurur.
Ödəyicilərin hüquqi vəziyyəti haqqında qeyd etmək lazımdır ki, onların arala-rında tam bərabərlik hökm sürməlidir. Bu prinsip Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da əsas götürülmüşdür. Belə ki, onun 29-cu maddəsində bütün mülkiyyət növlərinin, o cümlədən dövlət və özəl mülkiyyətin mövcudluğu və müdafiəsində bərabərlik prinsipi aşağıdakı kimi təsbit edilmişdir:
Hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır.
Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur.
Fransız maarifçisi Şarl Monteskyenin sözlərinə görə, vətəndaşlardan alınan və onların sərəncamında saxlanan sərvət hissəsinin ədalətli müəyyən edilməsi kimi heç bir şey bu qədər böyük dövlət müdrikliyi tələb etmir. Ona görə də vergi qanun-vericiliyində ədalətli vergitutma prinsiplərinin təsbit edilməsi son nəticədə nəinki milli vergi sistemini daha səmərəli edəcək, həmçinin vergi intizamının möhkəm-ləndirilməsinə və sivil vergi ödəyicilərinin tərbiyə olunmasına gətirib çıxaracaqdır.