Dedesinin adının Mustafa olduğu belir­tildiğinden, kaynaklarda Abdülbâki Arif b. Mehmed b. Mustafa seklinde anıl­maktadır. Şiirlerinde Arif mahlasını kul­landığından Arif Abdülbâki olarak da tanınmıştır

müddet sonra müslümanlar büyük bir zafer kazanarak Maraş bölgesini hâki­miyetleri altına aldılar (6951. Bu tarih­ten itibaren "Bizans gazaları" başladı. 79'da (698-99) Suriye'deki veba salgını­nın verdiği şaşkınlıktan faydalanan Bi­zans ordusu deniz yoluyla Antakya'ya bir akın yaptı. Ertesi yıl Velîd b. Abdül­melik Anadolu'ya başarılı bir sefer dü­zenledi. 81 (700-701) yılında Abdülme­lik'in oğlu Abdullah Erzurum'u fethetti.' Ertesi yıl İse Bizanslılar, el-Cezîre Valisi Muhammed b. Mervân'ın İbnü'l-Eş'as'ın isyanı sebebiyle Irak'ta bulunmasını fır­sat bilerek Samsat'a kadar ilerlediler. İsyanın sona ermesinin ardından Abdul­lah b. Abdülmelik Darende'yi kuşattı ve uzun bir muhasaradan sonra 83 (702) yılında burasını fethetti. Ertesi yıl Masi-sa müslümanlar tarafından geri alındı.

Abdülmelik yirmi yıllık halifelikten sonra altmış yaşında Dımaşk'ta vefat etti 114 Şevval 86/8 Ekim 705] ve bu şe­hirde defnedildi. Kendisinden sonra dört oğlu halife olduğundan, ona "Ebü'l-mü-lûk" (hükümdarlar babası) denilmiştir.

Oğullan arasında başarılı bir kuman­dan olan Abdullah (ö 132 / 749-751)am­cası Abdülazîz b. Mervân'ın ölümü üze­rine Mısır valiliğine tayin edildi. Yöne­timi boyunca gerçekleştirdiği en Önem­li faaliyet, divanda Arapça'yı resmî dil olarak kabul ettirmiş olmasıdır. Velîd'in hilâfetinin ilk yıllarında mevkiini koru­yan Abdullah, bir müddet sonra yetkile­rini kötüye kullandığı ve rüşvet aldığı iddiasıyla azledildi. Abdullah b. Abdül­melik b. Mervân'ın Abbasi Halifesi Ebü'l-Abbas es-Seffâh'ın emriyle Hîre'de idam edildiği de rivayet edilir.

Halife Abdülmelik zamanında teşeb­büs edilen ve başarıya ulaştırılan önem­li işlerden biri, ilk îslâmî sikkenin bastı-rılmasıdır. O tarihe kadar İslâm ülkele­rinde Bizans ve Sâsânî paraları tedavül­de İdi. Ancak bu paraların kullanılması bazı mahzurlar doğuruyordu. Siyasî ve iktisadî sahalarda ortaya çıkan bu mah­zurları gidermek için Abdülmelik attın (dinar) ve gümüş (dirhem) sikkeler bas­tırdı; böylece İran ve Bizans paralarını tedavülden kaldırmış oldu.

Abdülmelik'in kültür alanında yaptığı en önemli iş, Arapça'yı resmî dil olarak kabul etmesidir. Onun zamanına kadar divanlardaki defterler Suriye'de Rumca, İran'da ise Farsça olarak tutuluyordu. Buna bağlı olarak memurların büyük bir kısmı da Rum veya İranlı idi. Arap­ça'nın divanda kullanılması için ilk te­şebbüs Haccâc tarafından yapılmıştır.

269

ABDÜLMEÜK b. MERVÂN

Haccâc'ın İranlı kâtibi Zâdenferrûh b. Plrînin yardımcısı Salih b. Abdurrah-man hesapların Arapça tutulmasını tek­lif etti ve bu işi üzerine aldı. Kısa bir süre sonra da Abdülmelik Dımaşk'ta da Arapça'nın kullanılmasını emretti. Sü­leyman b. Saîd adında bir kişi, bir yıl içinde bu konuda büyük başarı elde ederek halifeden önemli miktarda mü­kâfat aldı.

Abdülmelik daha küçük yaşlardan iti­baren kendini Kur'an, hadis ve fıkıh ilimlerine vermiştir. Halife olmadan ön­ce Emevî sarayında Şa'bî ve Zührî gibi bilginlerden megazî ve hadis okuduğu gibi. daha sonraki yıllarda himayesine aldığı Urve b. Zübeyr'in bilgisinden de istifade etmiştir. Bu çalışmaları sonun­da fıkıh ve hadis sahasında önemli bir gelişme sağlayan Abdülmelik, Medine ulemâsından Saîd b. Müseyyeb ve Urve b. Zübeyr gibi âlimlerin ilmî seviyesi­ne ulaşmıştır. Hz. Osman, Ebû Hüreyre, Ebû SaTd el-Hudrî, Ümmü Seleme, Muâ-viye, Abdullah b. Ömer ve diğer bazı sa-habîlerden hadis öğrenmiş-. Urve b. Zü­beyr, Recâ b. Hayve ve Zührî gibi mu-haddisler de ondan hadis rivayet etmiş­lerdir. Bununla beraber rivayet ettiği hadisler az olduğu için ismi muhaddis-ler arasında sık geçmez. Abdülmelik hadisle ilgisini halifeliği sırasında da sürdürmüş, doğu eyaletlerinde bilinme­yen ve meşhur olmayan hadislerin orta­ya çıkışıyla yakından ilgilenmiş ve 75 (695) yılı hac mevsiminde söylediği hut­bede halkı bu hadislere karşı uyararak onları Kur'an'a ve dinin kesin hükümle­rine sarılmaya çağırmıştır. Abdülmelik aynı zamanda ictihadda bulunabilecek kadar İslâm hukukuna vâkıf bir fakih idi. Ayrıca şiirle ilgilendiği ve sohbetle­rinde daha çok edebî konular üzerinde durduğu, Hasan-ı Basrî ve Abdullah b. İbâz gibi devrin ileri gelen simalarıyla cemiyetin çeşitli meselelerini tartıştığı bilinmektedir. Âlimleri daima himaye ederdi. İlme olan saygısı sebebiyle İbn Ömer. Hasan-ı Basrî ve Enes b. Mâlik'i devrin meşhur valisi Haccâc'a karşı ko­rumuş ve öldürülmelerine engel olmuş­tu. Abdullah b. Zübeyr ile mücadelesi sırasında Dımaşk'ta kendisini ziyaret eden Zührînin bütün borçlarını ödeye­rek onu sıkıntıdan kurtarmıştı.

Abdülmelik devrinde imar faaliyetle­rine de önem verilmiş, artık büyük bir imparatorluk haline gelen İslâm devle­tinin her tarafında yollar ve köprüler yapılmış, birçok eser meydana getiril-

miştir. Bunların başında. İslâm dünya­sındaki ilk büyük camilerden biri olan Kubbetü's-sahrâ'nın inşası gelmektedir. Irak'ın üçüncü ordugâh şehri Vâsıt Haccâc tarafından onun zamanında ku­rulmuştur. Haccâc. aynı zamanda valisi bulunduğu bölgelerde ziraata da büyük önem vermiş, sulama kanalları açtırmış ve halkın refah seviyesini yükseltmiştir.

İslâm devletinin teşkilâtlanması hali­fe Ömer zamanında başlamış, Muâviye günün şartlarına göre bu teşkilâtı daha da geliştirmişti. Fakat devletin siyasî ve iktisadî bünyesi süratle değiştiği için teşkilâtı da buna uydurmak gerekiyor­du. Halife Abdülmelik, gelişen ihtiyaçlar karşısında bu hususa da önem vermiş, ayrıca posta hizmetleri ile istihbarat va­zifesini yürüten berîd* teşkilâtını yeni­den düzenlemiştir. Oldukça geniş bir sahaya yayılmış olan ülkenin hemen her tarafında çıkan isyanları bu teşkilât sa­yesinde haber alıyor ve derhal müdaha­le edebiliyordu.

Abdülmelik b. Mervân Emevî halifele­rinin en büyüklerinden biridir. Halife ol­duğu sırada iç mücadeleler sebebiyle İslâm devleti parçalanmış olduğundan, hükmü ancak Suriye ve Mısır'da geçi­yordu. Halifeliği döneminde iç karışık­lıkları ortadan kaldırarak İslâm dünya­sında birliği sağlamış, Kuzey Afrika'yı yeniden hâkimiyet altına almış ve Bi­zans'a üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Öldüğü zaman oğlu Velîd'e Atlas Okya-nusu'ndan Ceyhun nehrine kadar uza­nan siyasî, askerî ve idarî bakımdan sağlam bir devlet bırakmıştı.

Abdülmelik, seleflerinin bir Arap sey-yidi gibi hareket etme alışkanlıklarını terkederek bir hükümdar gibi davra­nan ilk Emevî halifesidir. Halifeliğe ve devletin bütünlüğüne yönelik mesele­lerde kesinlikle müsamaha gösterme­miş, güvendiği yüksek kademedeki ida­recileri de sonuna kadar desteklemiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Sa'd. et-Tabakâtü'l-kübrS Inşr İhsan Abbasi, Beyrut'1388/1968, V. 223-235, ayrıca bk. İndeks; Halîfe b. Hayyât. Târîh in$r Kkrem Ziya el-Ömcrîl, Necef 1386/1967", II, 196, 224, 257-306, 312, 315, 316, 322, 364; Belâzürî, Fütûhutbüldân Inşr M ] de Goeıel, Leiden 1863-66, bk. İndeks; Ya'kübî. Târîh (n^r M Th. Houtsma), Leiden 1883 — Beyrut, ts. IDaru Sâdır), II. 255, 257, 258, 261, 265-281, 283, 298, 304, 305; Taberî, Târîh. n^r M ]. de Gocjc), Leiden 1879-1901, bk. İndeks; Mes'ûdî. Mürûcü'z-zeheb ınşr. ve t re C Barb;er de Meynard-Pavet de Courtcılle). Paris 1861-77, V, 209-306; a.mlf.. etlenbîh cv'l-ı^râi m^r M ] de Cocje), Leiden 1894, s. 312-317; İbnü'l-Esîr, et-KâmiUnşr. C. I Tornberg), Leiden 1851-76 — Beyrut 1385-86/1965-66, bk. İndeks; Zehebî. Tezkiretü'l-huffâz, Haydarâbâd 1375-77/ 1955-58, I, 109-110; a.mlf.. Alâmü'n-nübe-iâ\ IV, 246-249; L. Caetani, Chronoyraphia Is-tamica, Paris 1912, s. 767-1035; J. VVelIhausen, Arap Devleti ne Sukutu ıtrc hkret l^ıltani, An­kara 1963, s. 85 107, 110-112, 118 124; Nabia Abbott, Studies in Arabic LUeıary Papyri. il: Qur"anic Comınentary and I'uidîtion. Chicago 1967, s. 20-22; Muhammed Kürd Ali, el-İsiâm ve'l-hadâretü'l-'Arabiyyc. Kahire 1968, II, 163-170; Mİ A. Stıaban. The'Abbâsid Reuotution, Cambridge 1970, s. 44-46, 53, 54, 72, 77, 88, 89, 92, 145; a.mlf., Islamic Hıs-tory, Cambridge 1971, I, 93117, 166, 168, 174; Laura V. Vaglieri, "The Patridrchml and Umdyyad Caliphates", The Cambridye His-tory of İslam, Cambridge 1970, I/A, s. 83-85; İbrahim Artuk—Çevriye Artuk, İstanbul Arkeo­loji Müzeleri Teşhirdeki İslâmî Sikkeler Kata­logu, İstanbul 1970, I, 10-14; B. Lewis. Tarihte Araplar (trc. H Dursun Yıldı/1, istanbul 1979, s. 79, 82, 87-89; Philip K, Hitti. Siyâsîce Kültü­rel İslâm Tarihi (trc. Salih l'u£l, istanbul 1980. II, 316, 325-329; C. E. Bosworth. Mudicual Arabic Culture and Administration, London 1982, III. böl., s. 39-41, 48, 50; Philip Grlerson, "The Monetary Reforms of 'Abd al-Malik", JESHO, III 11960). s. 241-264; Claude Cahen, "Deux Questions Şans Reponse Sur la Reforme Monetaire de 'Abd al-Malik", Studia Iranica. XI, Leiden 1982, s. 61-64; İhsan Abbas, "cAb-diilmelik b. Mervân ve devruhû fî-şekâfeti ;aşrih", Dirâsât, Xlll/1, Amman 1986, s. 105-113; K. V. ZetterstĞen. "Abdülmelik", İA. I, 95-97; Talât koçyiğit, "Zührî", İA, XIII, 644; H. A. R. Gibb. "'Abd al-Malik b, Marwân", lü' (İng.l, I, 76-77; C. H. Becker, "Abdullah", İA, I, 28-29; a.mlf. "cAbd Allah b, =Abd al-Malik",

E/*[[ng.).I,42. rri

lîftl Hakkı Dursun Yıı m/.

270

ABDÜLMELİK b. NÛH b. NASR

ABDÜLMEÜK b. MUHAMMED el-MEHDİ

Ebû Mervân Abdülmelik el-Mu'tasım-

Billâh b. Muhammed el-Mehdî

(ö. 986/1578)

Mağrib'de kurulan Sa'dîler Devleti'nin hükümdarı

(1576-1578).

ı_ J

Muhammed el-Mehdfnin 1557'de ölü­mü üzerine yerine oğlu Abdullah el-Gâ-lib geçti. Tahta geçer geçmez kendisine rakip olmasından endişe ettiği kardeşi Osman'ı öldürttüğü gibi, Abdülmelik ite diğer kardeşlerini de baskı altına aldı. Abdullah el-Gâlib 1574'te ölünce, tahta Müstansır unvanıyla oğlu Muhammed el-Mütevekkİl çıktı. Fakat hükümdarlık­ta hak iddia eden amcaları Abdülmelik ve Ahmed ile mücadele etmek zorunda kaldı. Fas'ta öteden beri hanedan men­suplarından biri Osmanlılar'ın desteğini sağlarsa diğeri mutlaka hırıstiyanların himayesine sığınırdı. Yeğeni karşısında Osmanlılar'ın desteğini kazanmak iste­yen Abdülmelik de aynı yola başvurdu ve İstanbul'a giderek hakkı olan hüküm­darlığın yeğeni tarafından gaspedildiği-ni söyledi ve yardım istedi. Eski dostu Kaptanıderya Kılıç Ali Paşa Abdülme-lik'e yardımcı oldu. Cezayir Beylerbe­yi Ramazan Paşa'ya bir ferman gönde­rilerek Muhammed el-Mütevekkil'in, amcası Abdülmelik'in hakkını gözetme­si ve bir anlaşmaya varmaları istendi. Fakat Muhammed el-Mütevekkil bu fer­manı dinlemedi. Bunun üzerine Rama­zan Paşa kumandasındaki 20.000 kişi­lik Osmanlı ordusu Mütevekkil'in üzeri­ne yürüdü. Miknâs civarında meydana gelen savaşta Mütevekkil mağlûp olup kaçtı.

Abdülmelik, 9 Mart 1576'da el-Muta-sım-Billâh unvanıyla tahta çıktı ve 1577 yılı Mayısında Osmanlı Padişahı III. Mu-rad'a elçilerle birlikte değerli hediyeler göndererek şükranlarını sundu. Daha sonra Osmanlı teşrifat ve- teşkilâtının tesiri altında giyim kuşamda, saray ge­leneklerinde ve diğer bazı hususlarda birtakım değişiklikler yaptı; hatta Os­manlı padişahları gibi cuma ve bayram günleri namaza alayla çıkmaya başladı. Bu arada Tanca'ya sığınarak Portekizli-ler'le anlaşan Muhammed el-Mütevek­kil yeniden saltanat mücadelesine gi­rişti ve Portekiz Kralı Don Sebastian'-ın emrindeki büyük bir orduyla amcası Abdülmelik üzerine yürüdü. Abdülmelik

de Türkler'den ve Araplar'dan oluşan bir orduyla Portekiz kuvvetlerinin karşı­sına çıktı. 4 Ağustos 1578 tarihinde Vâ-dilmehâzin yakınlarında meydana ge­len ve tarihe "Üç Kral Harbi" (Ma'reke-tü mütûki's-selase) adıyla geçen savaşta her iki taraf da ağır kayıplar verdi. So­nunda Muhammed el-Mütevekkil ve Kral Sebastian'la birlikte Abdülmelik de öldü; yerine kardeşi Ahmed el-Mansûr geçti.

BİBLİYOGRAFYA:

BA, MD, nr. 18, s. 15; nr. 30, s. 185, 197; Müneccimbaşı. Sahâifü'l-ahbâr, İstanbul 1285, III, 262-263; Henry de Castries. Sources inedi-tes de l'histoire du Maroc de 1530 a 1845, Paris 1905, I, 383-393, 395 vd.; Halil Edhem. Düveli İstâmiyye, İstanbul 1927, s. 68; Ziriklî, ei-Klâm, Kahire 1373-78/1954-59, IV, 311; Abdülkerîm Kerîm. ei-Mağrib fi 'ahdi'd-deule-ü's-Sa'diyye, Rabat 1397/1977, s. 97-106; Uzunçarşılı. Osmanli Tarihi, IH/1, s. 45-48; 111/2, s. 268-269; Charles Andre Julien. Histoi-re de lAfriçue du Nord: Tunisie-Algerie-Ma-roc, Paris 1980, II, 209-211; Jamil M. Abun-Nasr. A History of the Maghrib in the Islamic Period, London 1987, s. 213-215; A. Cour. "Sa'dîler", İA, X, 43. r-ı

m Ziya Kazıcı

ABDÜLMEÜK b. NÛH b. MANSÛR

Ebü'l-Fevâris Abdülmelik

b. Nûh b. Mansûr (ö. 389/999'dan sonra)

Sâmânî hükümdarı (Şubat 999-Ekim 999).

Sâmânîler'in son yıllarında Türk ku­mandanları çıkardıkları iç karışıklıklarla devleti sarsmaya başlamışlardı. Sâmânî Hükümdarı Ebü'l-Hâris Mansûr b. Nüh 992 yılında Karahanlı Buğra Han Hâ-rûn ve haleflerinin saldırılarına uğra­dı. Ayrıca Türk Emîri Faik Hassa, Vezir Ebü'l-Muzaffer Muhammed, Begtüzün ve Gazneli Mahmud'un faaliyetlerini de kontrol altına alamadı. İki müttefik. Faik ile Begtüzün, Gazneli Mahmud'a karşı kendilerini desteklemeyen Ebü'l-Hâris Mansür'u tahtan indirerek gözle­rine mil çektirdiler ve küçük kardeşi Abdülmelik b. Nuh'u Sâmânî tahtına çı­kardılar (Safer 389/Şubat 999). Bunun üzerine Gazneli Mahmud, Faik ve Beg-tüzün'e karşı harekete geçti; bu sırada Abdülmelik b. Nûh da onların yanınday­dı. Meydana gelen çetin bir savaştan sonra Sâmânî kuvvetleri mağlûp ol­du, Abdülmelik ile Faik Buhara'ya çekil­diler. Sultan Mahmud Horasan'ı istilâ edip Faik, Begtüzün ve Abdülmelik'i Mâ-

verâünnehir'e sürdü. Karahanlı llig Han Nasr da 23 Ekim 999'da Buhara'yı işga! ederek Sâmânîler'in Mâverâünnehir'de-ki hâkimiyetine son verdi. Yanında bu­lunan az sayıdaki kuvvetle ne yapacağı­nı şaşıran Abdülmelik b. Nûh kaçıp sak-landıysa da İlig Han hükümet sarayına girdi ve Abdülmelik'i yakalayarak hane­danın diğer üyeleri Ebü'l-Hâris Mansûr, kardeşleri Ebû İbrahim İsmail ve Ebû Ya'küb ile birlikte Özkenfe sürüp orada hapsettirdi. Abdülmelik Özkenfte öldü. Böylece topraklan Gazneliler ve Kara-hanlılar tarafından paylaşılan Sâmânî-ler Devleti de son bulmuş oldu. Ebü'l-Hâris ile İsmail el-Müntasır devleti yeni­den kurmak için beş yıl daha mücadele ettiler; fakat hiçbir sonuç elde edeme­diler.

BİBLİYOGRAFYA :

Beyhakî, Târih, Tahran 1324, s. 64; İbnü'l-Esîr, el-Kâmil (r\şr. C. I Tornbergl, Leiden 1851-76 — Beyrut 1385-86/1965-66, VIII, 507, 535: IX, 145-146, 148-149; Hamdullâh-i Müstev-fî, Tânh-i Güzide (nşr E G. Brownel. London 1910, s. 391, 394; İbn Haldun, ei-'İber. Bulak 1284 — Beyrut 1399/1979, IV, 358-359; E. de Zambaur Manuei de Geneaiogie et de Chro-nologie Pour t'Histoire de Tlslam, Hannover 1927, s. 202-203; Halil Edhem. Düuet-i İstâ­miyye. İstanbul 1927, s. 176-178, Muhammed Nâzım, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge 1931, s. 43-45, 60-61, 140-164, 168, 183; W. Barthold, Türkistan «haz. H Dursun Yıldız). İstanbul 1981, s. 338-339; Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi Itrc. İsmail Yiğit V.dğr.l, İstanbul 1985, III, 454-455; V. F. Büchner, "Sâmâniler", İA. X, 142; C. E. Bos-worth. "'Abd al-Malek b. Nüh", Eh.. I, 127-128. r-ı

İmi Abdülkerim Ozaydın

ABDÜLMELİK b. NÛH b. NASR

el-Melikü'1-Müeyyed Abdülmelik b. Nûh b. Nasr (ö. 350/961}

Sâmânî hükümdarı (954-961).

333'te (944) doğdu. Babası Nûh b. Nasr'ın 954 yılında ölümü üzerine he­nüz on yaşında iken Buhara'da Sâmânî tahtına çıktı. Babası I. Nûh zamanında Sâmânîler büyük sıkıntı içindeydi. Ab­dülmelik tahta çıktığında İdareye muh­temelen Türk kumandanları hâkimdi. Bu yüzden, muhteris ernîrleri itaat altı­na almakta büyük zorluklarla karşılaştı. Özellikle Horasan Valisi Ebû Ali Çagânî, Yukarı Ceyhun bölgesinde büyük bir nü­fuza sahip, Ebû Ali İbrahim es-Sîmçûrî

271

ABDÜLMELİK b, NÛH b, NASR

de Kûhistan'da geniş topraklara hâkim durumda idi. Ebû Ali Çagânryi uzaklaş­tırmak için Abdülmelik tarafından Ho­rasan'a gönderilen Bekir b. Mâlik orayı ele geçirdi. Ebû Ali de askerlerinin Ab-dülmelik'in ordusuna katılmaları üze­rine, 200 taraftarıyla Reyde Büveyhî-ler'den Rüknüddevle'ye sığındı. Bekir b. Mâlik, Sâmânî emîrinin Türk muhafız­ları tarafından öldürülünce {957) yerine Ebü'l-Hasan Muhammed es-Sîmcûrî ta­yin edildi. Ancak halka kötü davrandığı için Abdülmelik onu azlederek Ebû Man-sûr Muhammed b. Abdürrezzâk'ı Hora­san valiliğine getirdi 1960) Ebû Mansûr Horasanı iyi idare etti. Bu arada Alpte­kin'in emrindeki Türk askerleri Buha-ra'da yönetimi ele geçirerek Sâmânîler'i zor durumda bıraktılar. Bunun üzerine Abdülmelik kumandanlarından Begte-kin'i idam ederek askerlerin devlet ida­resindeki nüfuzunu kırmak istedi. Fa­kat içteki karışıklıklar onu Türk Emîri Alptekin'i Horasan valiliğine tayin et­meye mecbur bıraktı (961) Büveyhîler'-le I. Nûh devrinde başlayan savaşlar Ab­dülmelik devrinde Sâmânîler'e fazla fay­da sağlamayan bir antlaşmayla sona erdi (344/955-561.

el-Melikül-müeyyed, el-Melikü'1-mu-vaffak ve el-Emîrü'r-reşîd unvanlarını alan Abdülmelik 23 Kasım 961'de. Bu­hara meydanında çevgân oynarken at­tan düşüp öldü. Başka bir rivayete göre de düştükten sonra öldürüldü. Yerine kardeşi Mansûr b. Nûh geçti.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü'l-Esîr. ei-Kâmi! (nşr. C j. Tomberg], Leiden 1851-75 — Beyrut 1399/1979, Vlll, 507-508, 535; Ebü'l-Fergc [İbnü'1-lbrî]. Târîhu mLihtaşari'd-düuel (nşr. A Sâlihânîl, Beyrut 1890 (ofset), s. 168; Hamdullâh-İ Müstevfî. Târth-i Güzîde (nşr. E. G. Browne|, Leiden 1910, s. 350, 384; İbn Haldun, el-lber. Bulak 1284 — Beyrut 1399/1979, IV, 350; E. de Zambaur, Manuel de GenĞalogie et de Çhro-nologie Pour İHİstoire de ['İslam, Hannover 1927, s. 202-203; Halil Edhem. Düuet-i /s/â-miyye, İstanbul 1927, s. 176-178; Muhammed Nâzım, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge 1931, s. 24, 181-182; Ziriklî, ei-A'lâm, Kahire 1373-78/1954-59, IV, 313; H. İbrahim Hasan, İslâm Tarihiitrc. İsma­il Yiğit vdğr.i, İstanbul 1985, III, 450-451; W. Barthold. Türkistan (haz. H. Dursun Yıldız], İs­tanbul 1981, s, 141; a.mlf., MAbdülmelik", İA, I, 97-98; Erdoğan Mercii, "Sîmcûrîler", Tarih Dergisi, sy. 32, İstanbul 1982, s. 115-116; Ha-rold Bowen, "Rüknüddevle", İA, IX, 799-800; V. F. Büchner. "Sâmânîler", İA, X, 142; C. E. Bosvvnrth, "eAbd al-Malek b. Nûh b. Naşr", E/r., I, 128. r-ı

İMİ Abdüı.kerim Ozaydin

ABDÜLMELİK eç-ŞÎRAZÎ

Ebü'l-Hüseyn Abdülmelik b. Muhammed eş-Şîrâzî

Ortaçağ matematikçisi ve astronomi bilgini.

Hayatı hakkında yeterli bilgi bulun­mamakta, 550'de (1155) ve nisbesine göre de muhtemelen Siraz'da doğup 600'den (1204) önce öldüğü sanılmak­tadır. Şîrâzî, daha çok Helenistik Grek matematikçilerinin kitapları üzerinde çalışmış ve onları özetleyerek Arapça'­ya çevirmiştir. Ele geçen tek eseri. Ta-şaüuhu'I-mahrûtât (koni kesilmeleri), m.ö. 111. yüzyılın ikinci yarısında yaşa­yan, elips ve hiperbol kelimelerini ilk defa ilim dilinde kullanan, İskenderiye ekolünün ünlü geometri bilgini Pergeli (Antalya civarındaki Pergaeus) Apolloni-us'un Könika (koniler) adlı eserinden yaptığı özlü kısaltmadır. Şîrâzî Taşaf-fuhu'I-mahrûtât'ı, kendinden önce Kö­nika üzerinde geniş bir inceleme yap­mış olan Hilâl b. Ebû Hilâl el-Hımsî (ö 270/883-84) ile Sabit b. Kurrenin (ö. 288/901) cîlmü eşkâli kutu'il-mah-rûtât adlı eserlerinden faydalanarak kaleme almıştır. Eser, Latince'ye de ter­cüme edilerek 1669 yılında Kİlan'da (Ki-el) basılmıştır. Abdülmelik eş-Şîrâzî"nin bundan başka, Batlamyus'un (Ptolema-eus) ünlü AImagest\n\ de Arapça ola-

Abdülmelik es-Sirâzî'nin Taşaffuhu'l-mahrûtst adlı ese­rinden bir sayfa (Topkapı Sarayı Müzesi Kıp., III Ahmed, m. 3463)

rak özetlediği bilinmektedir. Ancak bu eser ele geçmemiş olup Kutbüddin eş-ŞîrâzT (ö. 710/1311) tarafından, ondan faydalanılarak Farsça'ya yapıları ve Dür-retü't-tâc îi'ğurreti'd-dîbâc adlı eseri­nin bir bölümünü teşkil eden Almagest tercümesi vasıtasıyla tanınmaktadır.

Bugün sadece yarısı mevcut olan K6-nika'nın, Şîrâzî'nin Taşafiuhu'i-mahm-tât'\ ile diğer müslüman matematikçile­rin eserin aslından yaptıkları tercüme­lerle tamamlanabilmiş olması, bu eser­lerin ilim tarihi açısından taşıdıkları öne­mi artırmaktadır. Taşaffuhu.'1-mahrû-tât'm yazma nüshaları, Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmet, nr. 3463), Süleymani-ye (Yeni Cami, nr. 803; Cârullah, nr. 1507], Nuruosmaniye (nr. 2972], Leiden Üni­versitesi (Oriental, nr. 513/1] ve Oxford Bodleian (nr. 397C, 3/1] kütüphanele­rinde bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

H. Suter, Mathematiker, Leipzig 1900, s. 115-116; Brockelmann, GAL Suppi, I, 858; G. Sarton. Introduction, New York 1975, II/l, s. 400-401; Sezgin. GAS, İli, 134; V, 141; VII, 403; Ebü'l-Kâsım Kurbânî, Zindegînâme-i Ri-yâzîdânân-i Deure-i İslâm!, Tahran 1365, s. 304-305; C. Schoy. "Şîrâzî", İA, XI. 563-564; D. Pingree. "cAbd-al-Malek Sirâzi", Elr., 1, 128.

Mu Sargon Erdem

F ABDÜLMELİK b. ÜKEYDİR ^

ABDÜLMUTTAÜB

Ebü'l-Hâris Abdülmuttalib

b. Hâşim b. Abdimenâf b. Kusayy

(ö. 577 m.)

Hz. Peygamber'in dedesi.

Asıl adı Şeybe'dir; Yesrib'de (Medine) doğdu. Babası Hâşim, annesi Medine-li Neccâroğullanna mensup Selmâ'dır. Babası Gazze'de öldüğünden sekiz yaşı­na kadar annesiyle beraber Medine'de kaldı. Daha sonra amcası Muttalib ye­ğenini alıp Mekke'ye götürdü. Şehre gi­rerken Muttalib'in terkisindeki çocuğu gören Mekkeliler, onu kölesi zannede­rek kendisine "abdü'l-Muttalib" dediler ve Şeybe o günden sonra Abdülmutta­lib diye anıldı. Bir başka rivayete göre ise, Muttalib"e çocuğun kim olduğu so­rulduğunda o. üstü başı pek düzgün olmayan Şeybe'yi o anda kölesi olarak tanıtmıştır.

272

ABDÜLMUTTAÜB b. REBÎA

Abdülmuttalib'i amcası yetiştirdi ve ölümüne yakın bir zamanda, "Babanın yerine sen lâyıksın" diyerek kabile reis­liği görevini ona devretti. Reisliği döne­minde gördüğü bir rüya üzerine, Cür-hümlüler'in Mekke'yi terkederken ka­pattıkları zemzem kuyusunun yerini buldu. Kabe civarındaki bu kuyuyu, Ku-reyş'in karşı koymasına rağmen özel mülkiyetine geçirdi ve böylece hacılara su dağıtma (sikâye*) elde etti. Bu sıra­da Hâris'ten başka çocuğu olmadığı için baskılar karşısında kendisini savun­makta güçlük çekiyordu. Bu sebeple, on oğlu olduğu takdirde birisini kurban edeceğine dair adakta bulundu. Daha sonra beş hanımından on oğlu dünyaya geldi ve gördüğü bir rüya üzerine ada­ğını yerine getirmek istedi. Kurban adayını belirlemek maksadıyla oğulları arasında çektirdiği kura Hz. Peygam­ber'in babası Abdullah'a çıktı. Ancak Abdullah'ın yerine yine kura usulüyle belirlenen yüz deveyi kurban etti

ABDULLAH).

Abdülmuttalib üstün karakterli, inanç­lı, iyi kalpli, bir insan, âdil bir reisti. Ömrünün sonuna doğru puta tapmayı terketmiş, içkiyi bırakmış, Kabe'nin çıp­lak olarak tavaf edilmesini yasaklamış­tır. Allah'ın varlığına, ceza ve mükâfat yeri olarak âhiretin mevcudiyetine inan­mış, zaman zaman Hira mağarasına çe­kilip ibadetle meşgul olmuştur. Kur'ân-ı Kerîm'de haber verilen Fil Vak'ası'nda {bk. el-Fî! 105/1-51, Kabe'yi yıkmaya ge­len Ebrehe ile müzakerelerde bulun­muş ve Kabe'yi sahibinin mutlaka koru­yacağını ona hatırlatmıştı.

Abdülmuttalib sağlığında torunu Mu-hammed'e gereken ihtimamı gösterdi; kendisinden sonra da bakımını oğlu Ebû Tâlib'e vasiyet etti. Yaygın olan ri­vayete göre seksen iki yaşında Mek­ke'de öldü ve Cennetü'l-Muallâ'dakİ (Hacün Kabristanı) büyük dedesi Ku-sayy'ın mezarı yanına defnedildi. Ölü­mü münasebetiyle Mekke halkı matem tuttu; dükkânlar günlerce kapalı kal­dı, hakkında mersiyeler söylendi. İslâm âlimleri, fetret döneminde yaşayan Ab-dülmuttalib'İn tevhid inancına sahip bir kişi olduğunu kaydederler ve âhirette kurtuluşa ereceği ümidini taşırlar (bk.

FETRET).

Hâşim'in nesli yalnız Abdülmuttalib'le devam ettiği için onun vefatıyla Hâşi-moğulları'nın nüfuz ve kudreti zaafa uğradı. Ümeyyeoğulları, kısa bir süre de olsa Hâşimoğullan'na üstünlük sağladı­lar. Bu sebeple Harb b. Ümeyye Abdül-

muttalib'in yerine geçti ve Kabe'ye ait görevlerden sadece sikâye Abdülmutta-lib'in oğullarından Abbas'a kaldı.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Hlsâm. es-STre (nşr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr), Kahire 1375/1955, I, 50, 51, 56 vd., 112, 117, 145, 150, 160-163, 177, 178, 179, 183, 189; İbn SaU et-Tabakatul-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1388/1968, 1, 25, 81 vd., 117-119; İbn Kuteybe, el-Macârif (nşr. Mu-hammed İsmail es-Sâvî), Kahire 1353/1935 — Beyrut 1390/1970, s. 33; Yakübî, Tarih (nşr. M. Th. Houtsma), Leiden 1883 — Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), 1, 246 vd.; Taberî. Târih (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl], Kahire 1960-70 — Beyrut, ts. (Dâru Süveydân), II, 246-251; İbn Saîd el-Endelösî. Neşuetü't-Larab ft târihi câhi-liyyeti'l-'Arab (nşr. Nusret Abdurrahman), Amman 1982, I, 330-333; İbn Hacer. et-İşâbe (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), Kahire 1390-92/1970-72, V. 250-251; Diyârbekrî. TSrthul-hamîs, Kahire 1283 — Beyrut, ts., I, 253; M. Hamîdullah. İslâm Peygamberi, I (trc. M. Sa-id Mutlu), İstanbul 1966, s. 33, 36, 42; Mu­hammed Bâlî Efendi. Sübülü 's-selâm ft hükmi âbâ'i Seyyidi't-enâm, İstanbul 1287, s. 86-90, 95-97, 99-101; M. Âsim Koksal. İslâm Târihi (Mekke Devri), Ankara 1966, s. 20-22, 28, 34, 42, 47, 67, 70; Cevâd Ali. el-Mufaşşat ft târîhCl-'Arab kable'l-İslâm, Beyrut 1968-72, IV, 73-8~l.