Ders notlari
Yüklə 1,79 Mb.
|
 TÜRK EDEBİYATI DERS NOTLARI İÇİNDEKİLER: SAYFA
EDEBİYAT VE GÜZEL SANATLAR SANATIN SINIFLANDIRILMASI Sanat genel olarak iki gruba ayrılır: 1.Endüstriyel sanatlar (zanaat) 2.Güzel sanatlar İnsanların maddeye dayanan gereksinimlerini karşılamak için yapılan, öğrenimle birlikte deneyim, beceri ve ustalık gerektiren işlere “zanaat” denir. Dokumacılık, kuyumculuk, kunduracılık gibi. Edebiyat, müzik, resim, heykel, mimarlık, tiyatro vb. insanda coşku ve hayranlık uyandıran sanatlar ise güzel sanatlar olarak adlandırılır. Zanaatkâr, maddeyi, faydalı olsun diye; güzel sanatlar alanında eser veren bir sanatçı ise güzel ve özgün olsun diye işler. Bu amaç farklılığı güzel sanatlarla zanaatların ayrımının en yalın ifadesidir. Sanatın endüstriyel sanatlar ve güzel sanatlar şeklinde sınıflandırılmasında temel etken, ortaya çıkacak üründe yaratıcılığın, özgün ifade edişin, biriciklik niteliğine sahip oluşun bulunup bulunmamasıdır. Sözgelimi, bir heykeltıraş da ağaca biçim verebilir, bir marangoz da fakat heykeltıraşın ağaca biçim verişteki ifade tarzı ile marangozun biçimlendirmesindeki ifade tarzı aynı değildir. Heykeltıraş, biçimlendirmesini alışılmışın dışında, yeni ve özgün bir biçimde yaparken marangoz alışılmış, bilinen veya tekrar edilen bir biçimlendirme yapar. Bu anlamda her ikisi de aynı malzemeyi ele alıp ona şekil vermesine karşın sadece heykeltıraş güzel sanatlar alanında eser veren bir sanatçıdır. Marangoz ise bir zanaatkârdır, tıpkı bir boyacı ve demirci gibi.
1.Edebiyat 2.Müzik C.RİTMİK (DRAMATİK) SANATLAR (HAREKETE BİÇİM VEREN SANATLAR) 1.Tiyatro 2.Bale 3.Dans 4.Opera 5.Sinema Ritmik sanatların çoğunda fonetik ögeler de görev alır. Sözgelimi tiyatro, edebiyattan ayrı düşünülemez çünkü “pandomim”i dışta tutarsak bütün tiyatro türlerinin temelinde söz vardır. Dolayısıyla her ne kadar tiyatro bu sınıflandırmada fonetik sanatların dışında ele alınsa da tiyatro metinleri, edebî metinler içinde değerlendirilir. Benzer durumlar bale, dans, opera ve sinema için de söz konusudur. Örneğin sözlerinin tümü ya da büyük bölümü şarkı olarak söylenen, müziğe uyarlanmış sahne yapıtı olan “opera”da müzik, edebiyat ve dans iç içedir. Bu nedenle bu tür sanatları “karma sanatlar” başlığı altında sınıflandırmak da mümkündür. Edebiyatın malzemesinin dil, yani seslerden oluşan bir iletişim aracı olduğu göz önünde bulundurulduğunda edebiyatı fonetik sanatlar içinde ele almanın doğru olduğu da görülecektir. Duygu, düşünce ve hayallerin dil aracılığıyla güzel, etkili ve belli bir şekil içerisinde anlatılması sanatına “edebiyat” denir. Bir tarih, fizik, felsefe metni ile bir şiiri, romanı ya da hikâyeyi karşılaştırdığımızda edebiyatın ne olduğunu daha iyi anlarız. Birinci tür metinlerde temel amacın bir konuya açıklık getirmek, herhangi bir konuda bilgi vermek olduğu görülecektir. Ama edebiyat eserlerindeki temel amaç, bir konuda bilinmeyenleri açıklamak değil, herhangi bir iletiyi dilin olanaklarından yararlanarak etkileyici ve güzel bir şekilde anlatmaktır. Edebiyat, edebiyatseverde estetik duygular uyandırır. Nasıl ki bir yağlı boya resim, bir heykel, bir şarkı, insanda güzel duygular uyandırırsa edebiyat da diğer güzel sanat eserleri gibi aynı amacı bir şiirle, bir öyküyle, bir romanla gerçekleştirir. EDEBİYATIN, İNSANI KONU ALAN BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİSİ Tarih, psikoloji, sosyoloji, felsefe gibi alanlarla edebiyat arasında önemli bir ilişki vardır. Çünkü bunların hepsinin temelinde insanın duygu, düşünce ve davranışları bulunur. Bir romancı, kahramanlarının gerçekleştirdiği olayları anlatırken onların ruhsal durumlarını da ortaya koymak durumundadır. Bunları yapmazsa anlatacaklarının bir yönü eksik kalmış olur ki o zaman ortaya çıkan metin de uzunca bir gazete haberinden farksız olur. Bu anlamda romancı psikoloji biliminden yararlanabilir. İnsan davranışlarını iyi gözlemlemiş, psikoloji biliminden yararlanmış bir yazar, kişilerin ruhsal durumlarını yansıtmada daha başarılı olur. Bir romancı her ne kadar kişilik tahlilleri yapsa da sonuçta o bir edebiyatçıdır. Onun eseri bir bilimsel yapıt değil; bir sanat eseridir, bir edebî metindir. Kişilerin suçluluk sendromu yaşamalarına ilişkin birçok psikolojik eser yani bilimsel metin vardır bugün elimizde ama bunlardan herhâlde hiçbiri bizi Dostoyevski'nin “Suç ve Ceza”sındaki Raskolnikov’un işlediği cinayet karşısında yaşadığı ruh hâlinin anlatıldığı bölümler kadar etkilememiştir. İşte sanatçının, edebiyatçının başarısı buradadır. Edebî metinler, onları okuyanlarda estetik bir haz uyandırarak kişileri etkilemeyi başarır. Benzer durumlar, saydığımız diğer bilim dalları için de söz konusudur. Yani bir edebiyatçının tarihten, sosyolojiden, felsefeden haberdar olmaması düşünülemez. Sözgelimi bir romancı, eserinde, yüzlerce yıl önce yaşadığı düşünülen bir Osmanlı denizcisinin maceralarını anlatmak için tarih ve coğrafyadan, sosyal çalkantıların yaşandığı dönemlerde yaşanan bir aşkı anlatmak için sosyolojiden, Ömer Hayyam gibi bir şahsiyetin yaşamını edebiyatın kurmaca dünyasına aktarmak için de felsefeden yararlanabilmelidir. DİLİN İNSAN VE TOPLUM HAYATINDAKİ YERİ DİL-KÜLTÜR-EDEBİYAT İLİŞKİSİ Dil, insanların duygu, düşünce ve düşlerini; özlem ve isteklerini anlatma aracıdır. Kültür ise; dil, din, ülkü gibi ortak duygu ve düşüncelerin bizde yarattığı değişim ve bileşimdir. Bu nedenle dil bir ulusun temel taşıdır. Dil, kültür değerlerimizi geleceğe taşır. Dil, edebiyatın temel ögesi; edebiyat, kültür birikiminin kendisidir. Görüldüğü gibi dil, kültür ve edebiyat birbirinin tamamlayıcısıdır. EDEBİYAT VE GERÇEKLİK GERÇEKLİK: Nesnel olarak var olan her şeydir. Çevremiz, yaşadıklarımız, tanık olduğumuz olaylar, bütün maddi evren. Bu duruma doğal gerçeklik denir. EDEBİYATTA GERÇEKLİK: •Edebiyat eserindeki içeriğin gerçeklikle bağı vardır. Eseri oluşturan yazar ya da şair belli bir toplumsal gerçeklik içinde yaşamaktadır ve eserinde gerçekliği şöyle ya da böyle yansıtır. •Edebiyat eseri, yazıldıktan sonra da toplumsal gerçeklik içinde yer alır. Sonuçta o eseri okuyanlar belli bir toplumsal gerçeklik içinde bulunduğuna göre eserin gerçeklikle bağı başka bir biçimde sürmektedir. Kısacası yazmak da gerçeklikle ilişki kurmanın bir yoludur. • Yazar içinde yaşadığı gerçekten yola çıkarak eserini oluşturur. Ancak yaşanan doğal gerçeklik olduğu gibi değil, edebiyatın kuralları içinde esere yansır. Yani sanatçı doğal gerçekliği konu olarak ele alıp yeni bir gerçeklik içinde tekrar şekillendirir, kurgular; buna EDEBÎ GERÇEKLİK denir. • Sanat; nesnel, gerçek dünyanın öznel tasarımıdır. Bu durumda gerçeklikten yararlanmaları yönüyle, bilimle sanatın ayrı olmadığını, yalnızca yöntemlerinin farklı olduğunu söyleyebiliriz. • Edebiyat insana özgü özellikleri kurmacanın dünyasında dile getirir. • Edebî metnin konusu; doğa ile ilişki hâlindeki en geniş anlamıyla duyan, düşünen, tasarlayan, yaşayan insandır. Dolayısıyla edebî metinlerde insanla ilgili her konu işlenebilir. • Bilim de sanat da aynı gerçeklikle uğraşır. Sanat, gerçekliği insana özgü özelliklerden hareketle değiştirerek yeniden oluşturur, bilim ise açıklar. • Edebî metin yazılırken dönemin özelliklerinden ve o dönemdeki her türlü gerçeklikten yararlanılır. Ancak bu yararlanma, bilimin gerçeklikten yararlanmasından farklıdır. • Sanat gerçekliği değiştirip, dönüştürüp, yorumlayıp yeniden yaratır. • Edebî metinlerde; dönemin ilmî, felsefi, teknik ve sosyal alandaki verileri, siyasi tartışmaları kurmacanın olanaklarıyla işlenir. • Gazete haberi, tıbbi makale, sözleşme gibi metinler gerçekliği doğrudan doğruya ifade eder. Roman, öykü, şiir gibi türler ise doğal gerçekliği edebî ögelerle birleştirerek “kurmaca gerçeklik” hâline getirir. • Sanat eserleri de edebiyat eserleri gibi kurmacadır.
* “Sanat ya da edebiyat, bir nevi gerçeğin yorumlanarak anlatılmasıdır.” ifadesinden hareketle şiirde de gerçeğin değiştiğini söyleyebiliriz. * Şiirdeki gerçeklik, somut bir anlayışla sınırlı değildir. Bu gerçeklik, insanın sadece yaşadıklarıyla değil; sezgileri, tasarıları ve izlenimleriyle de ilgilidir. * Şair, şiirinin her okuyanda farklı duygular uyandırmasını amaçlar. Bu nedenle kelimelere yeni anlamlar yükler. Bu anlamları okuyucu kendisi hisseder. Bu şekilde şiirde farklı bir gerçeklik ortaya çıkar. METİN – EDEBÎ METİN METİN: Bir yazıyı şekil, anlatım ve yazım özellikleriyle oluşturan kelimelerin tamamına metin denir. EDEBÎ ESER (EDEBÎ METİN): İnsanın duygu ve düşüncelerini, özlem ve dileklerini estetik ölçüler içinde anlatan ve okuyucuda güzellik duygusu yaratan dil ürünlerine edebî eser(metin) denir. Özellikleri * Edebî eser okuyanı etkilemelidir. * Anlatımı güzel, düşüncesi sağlam ve özlü olmalıdır. * Konusu, ait olduğu toplumun ve yazıldığı dönemin özelliklerini yansıtmalıdır. * Eser zamanın süzgecinden geçtikten sonra toplumca anlaşılıp beğenilmelidir. * Duygu ve düşünceler belli bir edebî türe uygun olarak anlatılmalıdır. * Eser estetik ölçüler içinde, belli bir sanat anlayışıyla yazılmalıdır
Zihniyet, bir dönemdeki dinî, siyasi, sosyal, ekonomik, sivil, askerî hayatın duygu, anlayış ve zevk bütünüdür. Her edebî metin sanatkârın dünya görüşünü, her sanatkâr da içinde yaşadığı çevrenin ve dönemin sanat anlayışını; sosyal, siyasi, dinî, ekonomik, askerî ve kültürel hayatının özelliklerini ve etkisi altında kaldığı geleneği yansıtır. İşte, sanatçının eserine yansıttığı, bir dönemdeki dinî, siyasi, sosyal, ekonomik, sivil ve askerî hayatın duygu, anlayış ve zevk bütününe zihniyet denir. Bu bakımdan bir şiir incelenirken sanatçının yetiştiği dönem, o dönemin sosyal, kültürel ve sanatsal özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Mesela Mehmet Emin Yurdakul şiirlerinde millî duygulara yer vermiştir. Bu duyguları işlemesinde içinde yaşadığı dönemin şartları, fikirleri ve sanat anlayışı etkili olmuştur. Yine Ahmet Haşim, bütün şiirlerinde ferdî konuları ve duyguları işlemiş; toplumsal konulara hiç yer vermemiştir. Çünkü Ahmet Haşim'in bağlı olduğu sanat anlayışı bunu gerektirmektedir. Göçer- konar bir medeniyetin içinde doğup yaşayan Karacaoğlan'ın şiirlerinde çok sık yer değiştirdiği ve memleketinden uzaklara gittiği için ayrılık teması önemli bir yer tutar. Âşık Veysel, şiirlerini daima dörtlüklerle ve hece vezniyle yazmıştır. Çünkü Âşık Veysel halk şiiri geleneğine bağlı bir sanatçıdır ve geleneği sürdürmektedir. Yunus Emre, tasavvuf eğitiminin verildiği tekkelerde yetişmiş bir şairdir. Tasavvufa göre dünya bir gurbettir. Can, Mutlak Varlık olan Allah'a dönecektir. Gerçek vatan Allah katı, gerçek sevgili de Allah'tır. Yunus Emre ve daha birçok şair, tasavvuf felsefesinin oluşturduğu zihniyetin etkisiyle şiirler yazmıştır. Dolayısıyla şiirler bu zihniyetin izlerini taşımaktadır. Buna karşılık Lale Devri’nde yaşamış olan ünlü divan şairi Nedim'in şiirlerinde, o dönemin Osmanlı Türkçesiyle Lale Devri’nin eğlenceye düşkün toplum hayatının izleri görülür. Orhan Veli Kanık, sanatlı anlatıma karşı çıkan Garip Akımı’nın temsilcisidir. Onun şiirlerinde söz sanatlarının görülmeyişi, yalın ve günlük dili tercih edişi, şekil, kafiye ve vezin kullanmayışı mensup olduğu akımın zihniyetiyle izah edilebilir. Sanat, insanın zihniyet dünyasının yansımasıdır. Yani sanat; bir zihniyetin, bir duygunun, sosyokültürel yaşantının çeşitli sembollerle yansıtılmasıdır. Bu nedenle sanat eserleri az veya çok sosyokültürel tarihin birer belgesi olarak değerlendirilmelidirler. Bir eser hangi dönemde ortaya konmuşsa o dönemin izlerini taşır. Şiirlerin hangi döneme ait olduklarını dil özelliklerinden, şiirin şekil özelliklerinden, anlatım biçiminden, benzetmelerden, zevk ve sanat anlayışından hareketle tespit edebiliriz. Şiirimizin Beş Hececilerinden biri olan Faruk Nafiz Çamlıbel, Millî Edebiyat Akımı’nın etkisiyle millî bir şiir oluşturmak için çalışmıştır. Bunun için de şiirlerinin konularını daha çok Türk hayatından ve özellikle Anadolu'dan almaya gayret etmiştir. Millî bir edebiyatın oluşması için millî dili ve hece veznini ustalıkla kullanarak öncülük yapmıştır. Şair, "Sanat" adlı şiirde de Batı sanat anlayışıyla yerli ve millî sanat zevkini karşılaştırarak millî sanatın üstünlüğünü vurgulamaktadır. Dolayısıyla bu şiirde memleket edebiyatının ilkelerinin oluşturduğu zihniyetin etkileri görülmektedir. Özetle, bir şiiri incelerken şiiri ve şiirin bize iletmek istediği mesajı tam olarak anlayabilmemiz için dönemin zihniyetini iyi bilmemiz gerekir.
Şiirde ahenk; ustaca kullanılan ses akışı, söyleyiş, ritim, ölçü ve her türlü ses benzerliğiyle sağlanır. Şiirde ahengi sağlamak için ölçü, uyak, vurgu, tonlama gibi değişik unsurlar kullanılır. Şiirde ahengi sağlayan unsurları şöyle sıralayabiliriz:
Gök sarı, toprak sarı, çıplak ağaçlar sarı Arkada zincirlenen yüksek Toros Dağları
Bir sarsıntı... Uyandım uzun süren uykudan, Geçiyordu araba yola benzer bir sudan.
Ör: Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi (Kanuni Sultan Süleyman)
Tarihim, şerefim, şiirim, her şeyim Yeryüzünde yer beğen Nereye dikilmek istersen, Seni oraya dikeyim! (Arif Nihat Asya)
Bugün cuma Büyük annemi hatırlıyorum Dolayısıyla çocukluğumu Uzun olsaydı o günler! Yere düşen ekmek parçasını Öpüp başıma götürdüğüm günler! (Cahit Sıtkı Tarancı) MENSUR ŞİİR * 19. yüzyılın yarısında Fransa’da doğmuştur. * Şinasi’nin Fransız edebiyatından yaptığı çeviriler, mensur şiirin ilk örnekleridir. * Mehmet Rauf’un “Siyah İnciler”i, Yakup Kadri’nin “Okun Ucundan, Erenlerin Bağından” adlı yapıtları mensur şiir türünden ürünlerdir. * Ölçü ve uyağa başvurulmaz. * Duygu ve hayallerin düzyazı biçimiyle şiirsel anlatılmasıdır. * Bu yazılarda iç ahenk önemlidir. Servetifünuncular tarafından kullanılmış, fazla yaygınlaşmamıştır.
* Ölçüsüz ve uyaksız yazılan, belli kurallara bağlı olmayan şiirlerdir. * Türk edebiyatında serbest nazım, cumhuriyetten sonra gelişmiştir. * Serbest nazmın ilk örneklerini Nazım Hikmet vermiştir. ŞİİRDE TEMA Her eserin bir yazılış amacı, iletmek istediği bir mesaj vardır. Eserde iletilmek istenen mesaja "tema" denir. Şiirde daha çok duygu ve hayaller işlenir, bir şiirde yoğun olarak işlenen duygular ve hayaller şiirin temasını oluşturur. Şiiri oluşturan her birimin bir teması vardır. Bu temalar birleşerek şiirin ana temasını oluşturur. Şiirde işlenen temalar soyut bir kavram veya düşüncedir, bu soyut kavramlar şiir dışında da vardır. Şiirle somutlaştırılan temaya da "konu" denir. Temanın belirli bir bağlamda kişi, yer, zaman ve durum bildiren dil birlikleri ile sınırlandırılması, somutlaştırılması sonucu konu oluşur. Aşk tema, Leyla ile Mecnun arasındaki aşk konu Ölüm tema, Cahit Sıtkı şiirlerinde ölüm korkusu konu Özgürlük tema, Türkiye’de kadınların özgürlüğü konu Şiirde işlenen temanın şiirin yazıldığı dönemle ve şairle ilişkisi vardır. Örnek: Mert dayanır, namert kaçar Meydan gümbür gümbürlenir Şahlar şahı divan açar Divan gümbür gümbürlenir Yiğit kendini öğende Oklar menzilin döğende Şeşper kalkana değende Kalkan gümbür gümbürlenir Ok atılır kalesinden Hak saklasın belâsından Köroğlu'nun narasından Her yan gümbür gümbürlenir (Köroğlu ) Şairin şiirde iletmek istediği mesaj yiğitlik ve yiğitliğin gücüdür. Şair savaş tasvirleriyle yiğitliği somutlaştırmıştır. Şiirin konusu “yiğitleri övme”dir. ŞİİR VE GELENEK Bir toplumda kuşaktan kuşağa iletilen kültürel değerlere, alışkanlıklara; bilgi, töre ve davranışlara gelenek denir. Düğün geleneği, mevlit geleneği, bayram geleneği gibi. Şiir geleneği daha önce yaşamış şairlerin eserleriyle oluşmuştur. Geleneği oluşturan şairler arasında sanat anlayışı bakımından ilişki vardır. Halk ve aydın, tarihî akış içerisinde kendi dilleriyle kendi şiir geleneklerini oluşturmuşlardır. Mesela Murat Çobanoğlu, geleneği Türk edebiyatının başlangıç tarihine dayanan halk edebiyatının bir temsilcisidir. O, dörtlüklerle ve hece vezniyle şiir kozasını oluştururken içinde yaşadığı kültürel ortamın etkisiyle farklı kavramlara ve kelimelere yer vererek geleneğin içinde özgünleşmiştir. Türk edebiyatında üç şiir geleneği vardır: 1- HALK ŞİİRİ GELENEĞİ VE ÖZELLİKLERİ * Halkın içinden yetişmiş ve çoğu okur-yazar olmayan sanatçılar tarafından oluşturulmuştur. *Şiirler, sade bir halk Türkçesiyle söylenmiştir. *Nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır. *Hece vezni kullanılmıştır. *Kafiyeye önem verilmiştir. *Aşk, tabiat, tasavvuf, yiğitlik gibi konular işlenmiştir. *Şiirler hazırlıksız olarak söylenmiştir. *Genellikle yarım kafiye kullanılmıştır. *Gelenek usta-çırak ilişkisiyle bugüne kadar gelmiştir. *Koşma, semai, varsağı, destan; ilahi, nefes; mani, türkü gibi nazım şekilleri vardır. *Halk şiiri geleneğinin en güçlü temsilcileri Karacaoğlan, Âşık Seyrani, Pir Sultan Abdal, Dadaloğlu, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Erzurumlu Emrah, Gevheri'dir. *Bu geleneğin son dönem temsilcileri arasında Âşık Veysel, Murat Çobanoğlu, Âşık Reyhani, Âşık Şeref Taşlıova ve Âşık Mahzuni Şerif'in önemli bir yeri vardır. 2- DİVAN ŞİİRİ GELENEĞİ VE ÖZELLİKLERİ *Divan edebiyatı, saray ve çevresinde gelişen ve aydın zümreye hitap eden bir edebiyattır. “Klasik Türk Edebiyatı” ismiyle de anılır. *Bu döneme ait şairlerin, şiirlerini topladıkları “divan” adı verilen birer kitapları vardır. Her şairin bir divanı olduğu için, divan edebiyatı ifadesi daha yaygındır. *Divan şiirinin dilinde Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalar sıkça görülür. Bu dönemin Türkçesine “Osmanlı Türkçesi” denir. *Nazım birimi beyittir. *Aruz vezni kullanılmıştır. *Şiirlerde aşk, tabiat, din, tasavvuf gibi genellikle ferdî konular işlenmiştir. *Şiirlerde konu bütünlüğüne ve bütün güzelliğine değil, beyit güzelliğine yer verilmiştir. Yani en güzel şiiri yazmak değil, en güzel beyti yazmak amaçlanmıştır *Kaside, gazel, mesnevi, murabba, terkibibent, terciibent, rubai, şarkı gibi nazım şekilleri vardır.
Yüklə 1,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|