Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

FƏSİL X. İSTEHSAL VƏ İNNOVASİYA MENECMENTİ


10.1.İstehsal menecmenti

İstehsal xammaldan hazır məhsul alınması prose­si­dir. İstehsal prosesində işçi qüvvəsi əmək alətləri vasitə­si­lə xammal və avadanlıqlara təsir etməklə maddi nemət­lər yaradırlar. Başqa sözlə desək, istehsal prosesi işçilərin köməyi ilə texnoloji əməliyyatların icra ardıcıllığıdır.

Məhsul istehsalı və satışının artım templəri gəlirlərin art­ması, maliyyə imkanlarının genişlən­dirilməsi, fəaliy­yətin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün zəmin yaradır. Ba­zar münasibətləri şəraitində istehsal müəssisələrinin baş­lıca məqsədi bazarın tələblərinə uyğun əmtəəlik məh­sul istehsal etməkdir. Təsərrüfat sistem­lərinin idarə edil­məsi, hər şeydən əvvəl, məhsul istehsalı və satışına dair bir çox variantlarda idarəetmə qərarlarının işlənib hazır­lanmasını tələb edir. Məhsul istehsalı ilə bağlı həyata ke­çi­riləcək fəaliyyət istehsal planlarında öz əksini tapır.
İstehsalın təşkili zamanı bir sıra prinsipləri nəzərə al­maq lazımdır:

1. 
   İstehsalın səmərəliyi.
   
2. 
   İstehsalın fasiləsizliyi.
   
3. 
   İstehsal texnologiyalarının ardıcıllığı.
   
4. 
   İstehsalın ahəngdarlığı(müntəzəmliliyi).
   
5. 
   İstehsalın resurs təminatı.
   
6. 
   Əmək bölgüsü.
   
7. 
   Əməyin təhlükəsizliyi.
   
8. 
   İş vaxtından səmərəli istifadə olunması.
   

İstehsalın səmərəliyinin artırılması aşağıdakı vəzi­fə­lərin yerinə yetirilməsini tələb edir:

1. 
   Rəqabətə dayanaqlığı təmin etmək üçün istehsalın təkmilləşdirilməsi.
   
2. 
   Yeni texnologiyaların tətbiqi.
   
3. 
   İstehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomat­laş­dırıl­ması.
   
4. 
   Yeni növ məhsulların istehsalını həyata keçir­mək.
   
5. 
   Məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək.
   
6. 
   Əmək məhsuldarlığını artırmaq.
   
7. 
   Materiallardan yanacaq və elektrik enerjisindən istifadənin yaxşılaşdırılması.
   

Əmək məhsuldarlığı 3 parametr üzrə hesablanır.

1. 
   Əmtəəlik məhsulun 1 manatına çəkilən əmək sə­rfi.
   
2. 
   Vaxt vahidi ərzində məhsul buraxılışı.
   
3. 
   Vaxt vahidi ərzində yerinə yetirilən iş.
   

İstehsal prosesini və əməliyyat sistemlərini həyata keçirmək üçün menecerin qarşısında aşağıdakı vəzi­fə­lə­rin həyata keçirilməsi vacibdir:

1. 
   İstehsal prosesinin layihələndirilməsi.
   
2. 
   Əmtəələrin layihələndirilməsi.
   
3. 
   İstehsal prosesinin təşkili.
   
4. 
   İstehsal prosesinin həyata keçirilməsi.
   
5. 
   İstehsala nəzarətin həyata keçirilməsi.
   

İstehsal prosesinin layihələndirilməsi geniş təkrar isteh­sal prosesinin həyata keçirilməsi üçün ən vacib mə­sə­lə­lərdən və şərtlərdən biridir. İstehsal prosesinin layi­hə­lən­dirilməsi istehsal texnologiyasının müəyyən olunması, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin, müasir texni­kanın istehsala tətbiq edilməsi, istehsalın səmərəli şəkil­də qu­rul­ması və s. ilə əlaqədar fəaliyyətin qabaq­cadan plan­laş­dı­rıl­masıdır.
Əmtəələrin layihələndirilməsi əmtəələrlə bağlı olub, isteh­salın layihələndirilməsi ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Əm­təələrin layihələndirilməsinin aşağıdakı xüsusiyyətləri nəzərə alınır:
1. Əmtəələrin dəyəri.
2. Əmtəələrin keyfiyyəti.
3. Müasir və mütərəqqi əmtəələrin istehsalı.
4. Əmtəələrlə bağlı servislərin və xidmətlərin geniş­ləndirilməsi və s.
Bundan sonra isə istehsal prosesinin ünsürlərinin (ma­­şın və avadanlıqlar, xammal və materiallar, işçi qüv­vəsi və əmək ehtiyatları) cəld edilməsi və onların yerləş­di­rilməsi ilə əlaqədar istehsala hazırlıq dövrü sayı­lan təşkiletmə mərhələsi başlayır. Bu mərhələ haqqında biz menecmentin təşkiletmə funksiyasında söhbət açmışıq.
İstehsal prosesində işçi qüvvəsi əmək alətləri vasi­tə­silə xammal və materiallara təsir etməklə maddi nemətlər yaradırlar.
Məhsul istehsalının təşkili məqsədilə rəhbərlər aşağı­dakı funksiyaları yerinə yetirməlidirlər:
1. Əsas vəsaitlərin cəlb edilməsi və yerləşdirilməsi.
2. Müəssisənin istehsal gücünün artırılması ilə əlaqədar texniki-təşkilati işlərin yerinə yetirilməsi.
2.Təşkiletmə mərhələsində istehsalın çevikliyinin nə­zərə alınması .
3.Dövriyyə vəsaitlərinin cəlb edilməsi.
4. Maliyyə kapitalının cəlb edilməsi və maliyyə im­kan­larının genişləndirilməsi.
5.İşçi qüvvəsinin cəlb edilməsi və onların yerləş­di­ril­məsi.
6.Təhlükəsizlik və ekoloji tələblərin təmin olun­ması və s.
İstehsal prosesi başa çatdıqdan sonra məhsulun sa­tı­şı­nın həyata keçirilməsi tələb olunur. Çünki satışdan əldə olunan vəsaitləri yenidən istehsala qoymaq lazım gə­lir. Bu da təkrar istehsalın təmin olunması üçün əsas şərt­dir.
Bu şərtlərin lazımı səviyyədə olması istehsal prose­sinin yüksək formada təşkil edilib həyata keçirilməsi üçün imkan yaradır.
İstehsal fəaliyyəti həcminə, dövrünə və ardıcıl­lı­ğı­na görə 3 qrupa bölünür.
1) Fərdi istehsal.
2) Kütləvi istehsal.
3) Seriyalı istehsal.
Fərdi istehsal əsasən sifarişlər əsasında həyata ke­çi­ri­lir. Bu zaman sifarişçinin tələbləri nəzərə alınır. Məh­­sul sifariş olunarkən onun görünüşü, rəngi, ölçüləri, ma­­terial tərkibi ilə əlaqədar müştərinin istəkləri qabaqcadan nəzərə alınır.
Kütləvi istehsal məhsulun bazar üçün kütləvi surətdə istehsalı ilə əlaqədardır. Kütləvi məhsul istehsalı mar­ke­tinq araşdırmaları əsasında müəyyən olunmuş bazar tələ­ba­tına uyğun həyata keçirilir.
Seriyalı istehsal müxtəlif zaman kəsiyində məh­su­lun ayrı-ayrı çeşidlərinin fasiləli və ya dövrü istehsalı kimi başa düşülür. Seriyalı istehsal bazarda alıcıların hə­min çe­şid­lərə olan tələbatının dövrlər üzrə dəyişməsi ilə əlaqədar həyata keçirilir. Məsələn ayaqqabı istehsalçıları bazara hər fəslə uyğun ayaq­­qabı kolleksiyaları təqdim edirlər. Bu zaman istehsal mövsümü xarakter daşıyır.
İstehsal zaman və məkan baxımından həyata keçi­ri­lir.
Zaman baxımından istehsalın həyata keçirilməsi dedikdə, müəyyən vaxt vahidi ərzində məhsul istehsalının həcmi, məh­sulun istehsal tsikli, istehsal planlarının yerinə ye­ti­ril­mə­sinin ardıcıllığı və müddətləri başa düşülür.
İstehsalın məkan baxımından həyata keçirilməsi de­dik­də isə, istehsal obyektlərinin hansı ərazidə yerləş­di­ril­məsi başa düşülür. İstehsal obyektlərinin yerləş­diril­məsi aşağıdakı amillərin nəzərə alınmasını tələb edir:
1) İstehsal obyektlərinin xammal mənbələrinə ya­xın­lığı. Istehsal obyektlərini təşkil edərkən onun xam­mal mənbələrinə yaxınlığı nəzərə alınmalıdır. Çünki xam­malın daşınması və təchiz olunması nə qədər ucuz başa gələrsə, bu istehsal olunacaq məhsulun maya dəyə­rinin aşağı düşməsinə səbəb olar.
2) Istehsal obyektlərinin satış bazarlarına yaxınlığı. Obyektin yerləşdirilməsi zamanı məhsul satışı sahəsində səmərəliliyin və perspektivlərin nəzərə alınması vacib məsələlərdən biridir. Bu nöqteyi-nəzərdən obyektlərin sa­tış bazarlarının, əhalinin çox olduğu yerlərdə yer­ləş­di­ril­məsi məqsədəuyğun hesab edilir.
­3) İstehsal obyektlərinin nəqliyyat yollarına yaxın­lı­ğı. Bu istehsal olunmuş malların satış obyekt­lə­rinə az bir müddətdə və çevik formada da­şın­ma­sı üçün əlverişlidir.
4) İstehsal obyektlərinin kommunikasiya xətlərinin ya­xın­lığında yerləşdirilməsi. Bu amilin nəzərə alınması müəs­­sisə rəhbərini kommunikasiya xətlərinin (elektrik, qaz, te­l­efon, su, kanalizasiya, istilik xətlərinin və s.) ob­yek­­tə gə­ti­rilməsi ilə əlaqədar xərclərdən azad edir, möv­cud kom­mu­ni­kasiya xidmətlərindən istifadəni tezləşdirir və yaxşı­laş­dırır .
5) Bir çox obyektlər isə əhalinin rahatlığı və təhlükə­siz­­liyi, sanitariya və ekoloji təhlükəsizlik nöqteyi-nə­zər­dən şəhərdən və yaşayış məntəqələrindən kənarda yer­ləşdirilir.
İstehsal fəaliyyəti müəssisənin istehsal planların­da öz əksini tapır. İstehsal planlarının tərtib edilməsi və onun həyata keçirilməsi istehsal menecmentinin alt sistem­lərindən biridir. İstehsal planları müəssisənin firma­daxili planlarının tərkib hissəsidir. İstehsal planları istehsalın təşkilindən tutmuş istehsal prosesi başa çatanadək bütün mərhələləri özündə əks etdirir. İstehsal planları istehsal olunacaq məhsulun həcmini, çeşidini, keyfiyyətini, tər­ki­bi­ni, maya dəyərini müəyyən edir.
İstehsal planları müəssisənin marketinq planları ilə üzvi surətdə bağlıdır. Çünki bazar üçün istehsal edilən məh­sulun həcmi marketinq tədqiqatları və araşdırmaları əsa­sında müəyyən edilir. Marketoloqların sözləri ilə de­sək, biz istehsal edə biləcəyimizi deyil, sata bilə­cə­yi­mi­zi is­tehsal etməliyik. Marketinq tədqiqatları bazarı öy­rə­nir, məh­sula, onun kəmiyyətinə, keyfiyyətinə olan tələbatı müəy­­yən edir. Bu məqsədlə istehsal planları marketinq plan­­­lardan bəhrələnir.
İstehsal planları bir sıra planların tərtib edilməsi üçün mənbə rolu oynayır. Məsələn maddi-texniki təc­hi­zat plan­­ları müəyyən dövrlər üzrə istehsalın əsas vəsaitlər (dəz­gahlar, avadanlıqlar, maşınlar və digər texniki va­si­tə­lər­lə) və dövriyyə vəsaitləri ilə təchiz olun­ma­sını özündə əks etdirir. İstehsal planlarında nəzərdə tutulan istehsal pro­sesinin layihəsi və əmtəə layihələri maddi-texniki plan­lar üçün mənbə hesab olunur.
İstehsal planlarını tərtib etmədən müəssisə özünün nə satışdan əldə edəcəyi gəliri, nə də mənfəətini plan­laş­dı­ra bilməz. Çünki satışın həcmi istehsalın həc­min­dən ası­lı­dır. Mənfəət isə məhsul satışından əldə olu­nan gəlirin və istehsal məsrəflərinin fərqindən iba­rət­dir. Deməli, istehsal planları satış və mənfəət plan­la­rı ilə birbaşa əlaqədar olub, həmin planların tərtib edil­mə­sin­də istifadə olunur.